مدل امنیت چندضلعی در اروپای جدید

با وجود آنکه روسیه از زمان گورباچف کوشید تا در جهت هم گرایی با غرب حرکت کند، اما ایالات متحده و سایر دول غربی از بیم فروپاشی پیمان ناتو در نبود یک تهدید مشترک، با طرح مسایلی نظیر عدم اطمینان از آینده روسیه و سلاح های به جا مانده از شوروی سابق و سپس موضوع خصومت های قومی و نژادی، هرچ و مرج داخلی، تنش های مرزی و ملی گرایی افراطی در کشورهای بلوک شرق سابق و کشورهای جداشده از شوروی، آنها را به عنوان مأموریت های جدید ناتو معرفی کرده و روسیه را همچنان به عنوان یک خطر بالقوه نگریستند. از این رو، ضرورت ترسیم نقش جدید برای ناتو و گسترش قلمرو نفوذ آن به عنوان دستور کارهای جدید مطرح و مجموعه ای از اقدامات صورت گرفت.
کشورهای اروپای شرقی و مرکزی که در پی انحلال پیمان ورشو و بروز نوعی خلاء امنیتی در منطقه، خود را با احساس ناامنی مواجه می دیدند، برای الحاق به سازمان آتلانتیک شمالی اظهار تمایل نمودند. از سوی دیگر، قدرت های غربی نیز درصدد بودند تا از طریق گسترش ناتو کشورهایی را که ممکن است روزی در آینده به عضویت مجدد بلوک روسیه درآیند، بیش از پیش از مدار مسکو دور و ادغام آنها را در بلوک خود تضمین کنند.
به این ترتیب، علی رغم آنکه پیش بینی می شد با انحلال پیمان ورشو و در فقدان تهدید نظامی علیه کشورهای غربی ناتو از هم می پاشد، اما به دلایلی این وضعیت تغییر کرد و شورای همکاری آتلانتیک شمالی با حضور اعضای دو پیمان نظامی دوره جنگ سرد گسترش یافت. به طوری که در سال ۱۹۹۲ تمام کشورهای جدا شده از اتحاد شوروی نیز به عضویت ناتو درآمدند.
۱ شکل بندی های امنیتی اروپا محور بعد از جنگ سرد
توماس والاسک در کتاب «آلام رشد و مباحث دور جدید گسترش ناتو» می نویسد: «گسترش ناتو تا سال ۱۹۹۹ مبنای ژئواستراتژیک داشت، ولی از سال ۱۹۹۹ مبنای تبدیل به سازوکاری برای گسترش ثبات و ارزش های دموکراتیک شد. طی منازعه کوزوو، اعضای ناتو در مورد مفهوم استراتژیک جدید به توافق رسیدند، مفهومی که اعضا را ملزم می کرد در راستای ایجاد یک جامعه دموکراتیک قوی اروپایی آتلانتیکی فعالیتهای خود را افزایش دهند».
جدال های امنیتی اروپای مرکزی را می توان جلوه ای از هژمونیک گرایی آمریکا در حوزه امنیتی اروپا دانست. کلینتون تلاش داشت تا کشورهای عضو پیمان ناتو را علیه دولت های یاغی در اروپای مرکزی فعال نماید. برخی بر این اعتقادند که فعالیت های نظامی آمریکا ماهیت انسان دوستانه داشته است. برای اولین بار در تاریخ منازعات بین المللی و منطقه ای، اقدامات بشردوستانه در دستور کار قدرت های بزرگ قرار گرفت. پیمان ناتو، اهداف امنیتی آمریکا در اروپا را تأمین نمود.
والاسک بر این اعتقاد است که پذیرش چک و مجارستان به عضویت ناتو در سال ۱۹۹۹، گویای بعد اخلاقی و سیاسی گسترش ناتو بوده، نه بعد نظامی و استراتژیک؛ زیرا در این فرایند، معیار ژئواستراتژیکی، حل مسأله مرزهای شرقی آلمان بود. از یک سو قدرت آلمان روبه افزایش بود و نیاز به تعدیل آن از سوی نهادهای اروپایی احساس می شد، ولی از سوی دیگر، قدرت روسیه در حال کاهش بود و این امر امکان بی ثباتی در مرزهای این کشور را افزایش می داد.
روسیه تلاش داست تا مشارکت مؤثری در چارچوب پیمان ناتو به انجام رساند. در این ارتباط «آندره کوزیروف» وزیر اسبق امور خارجه روسیه، طرح الحاق آن کشور به پیمان ناتو را ارائه داد. زمانی که این طرح مورد پذیرش آمریکا و اروپا قرار نگرفت، مقامات روسیه تلاش نمودند تا به موازات آمریکا در بحران کوزوو ایفای نقش نمایند. اما آمریکا در سال ۱۹۹۹، دو اقدام امنیتی را به موازات یکدیگر انجام داد. از یک سو، لهستان، مجارستان و چک به پیمان ناتو ملحق شدند و از سوی دیگر، هرگونه همکاری امنیتی با روسیه مورد انکار مقامات امنیتی آمریکا قرار گرفت.
مارتینر در مورد الحاق کشورهای چک، مجارستان و لهستان به ناتو در سال ۱۹۹۹، یادآور می شود که در این سه کشور اصلاحات نظامی عقب تر از اصلاحات سیاسی و اقتصادی بوده است که یکی از دلایل این امر، حاکم شدن تفکر دوران جنگ سرد یعنی استقلال و عدم ورود در هر نوع ائتلاف ناخواسته نظامی است. این کشورها در صددند نیروهای نظامی را تحت کنترل نیروهای غیرنظامی نگه داشته و از نفوذ احزاب سیاسی در سیاست های دفاعی جلوگیری کنند. در این کشورها، مسایل نظامی تحت الشعاع اصلاحات سیاسی و اقتصادی بوده، در نتیجه بودجه نظامی به بخش های دیگر اختصاص داده شده است و نیروهای نظامی نیز از حقوق مکفی برخوردار نیستند. از طرف دیگر، این کشورها وارث ساختارهای پیمان ورشو هستند و چندین سال طول می کشد تا خود را با ساختارهای ناتو هماهنگ کنند. مارتینز، سیستم و ساختار دفاعی حاکم بر کشورهای اروپای شرقی را عامل اصلی عدم تطابق آنها با خواست های ناتو می داند. از همین رو، نگرانی این سه کشور از ظهور بی ثباتی در مرزهای خود به مراتب بیشتر از اعضای سابق ناتو است.
۲ شکل بندی امنیتی چند ضلعی در اروپا
در شرایطی که پیمان ورشو کارکرد خود را از دست داد و از سوی دیگر، کارآمدی امنیتی کشورهای اروپای غربی و آمریکا افزایش یافت این احساس به وجود آمده بود که تضادهای آمریکا و روسیه در مورد خلاء امنیتی اروپای شرقی و مرکزی افزایش می یابد، اما واقعیت های ژئوپلتیکی و امنیتی بیانگر آن است که کشورهای اروپای شرقی، تمایل بیشتری به همکاری با آمریکا نشان دادند. کشورهایی که در جنگ سرد به پیروزی می رسند از مطلوبیت بیشتری برای ائتلاف سازی برخوردارند. به همین دلیل است که شکل بندی امنیتی اروپا در نیمه دوم دهه ۱۹۹۰، ماهیت سلسله مراتبی خود را از دست داد و به این ترتیب گزینه جدیدی در شکل بندی های امنیتی مورد توجه قرار گرفت که مبتنی بر ساختار امنیت چندضلعی می باشد. الگوی امنیتی ذوزنقه ای شکل گرفت که کشورهای اروپای شرقی و حوزه اتحاد جماهیر شوروی، دو ضلع پایینی آن را تشکیل می دادند.
سین کتی در مورد رویکرد آمریکا نسبت به گسترش ناتو بر این باور است که مشاوران و تیم محافظه کار جدید بوش، مخالف گسترش ناتو و درگیر شدن آمریکا در اروپا می باشند، با این وجود، بوش در مورد ناتو یک سیاست رئالیستی در پیش گرفته است. یعنی صرفاً گسترش ناتو مهم نیست و منافع آمریکا نیز باید در این فرایند لحاظ شود. بر این اساس، کتی می کوشد ناتو را تنها به یک نهاد سیاسی، نه نظامی، تبدیل کند. ظهرو ESDP یا سیاست دفاعی امنیتی اروپا نیز از دیگر دلایل تمایل واشنگتن به گسترش ناتو است. یعنی اگر سرعت گسترش ناتو کم شود، کشورهای خواهان پیوستن به ناتو می توانند در ESDP گسترش پیدا کند، می تواند از امکانات آن نیز بهره مند شود؛ چون اعضای ناتو، اعضای ESDP نیز خواهند بود.
۳ جابجایی قدرت در معادله امنیت اروپایی
در مدل ذوزنقه ای طراحی شده، کشورهای عضو ESDP وارد مدار ناتو می شوند. اگرچه آمریکا و اتحادیه اروپا دو زاویه بالیی ذوزنقه را به خود اختصاص داده اند، اما واقعیت های امنیتی نشان می دهد که پیوندهای جدیدی که ایجاد شده اند، انعطاف پذیری ناتو را افزایش داده و حتی در طولانی مدت کشورهای اروپای شرقی می توانند نقش یکسانی با مجموعه های اروپای غربی ایفا کنند. این امر بیانگر شرایطی است که ذوزنقه به لوزی امنیتی تبدیل می شود.
جان نیوهاوس بر این اعتقاد است که گسترش ناتو به سمت کشورهای اروپای شرقی، تعهدات آمریکا را افزایش داده است. این کشورها می خواهند با پیوستن به ناتو از خطرات روسیه بکاهند. نیوهاوس معتقد است که در بوروکراسی آمریکا این عقیده رایج است که گسترش ناتو یعنی گسترش نفوذ آمریکا. بسیاری از اعضای جدید نیز قبل از آن که به اتحادیه اروپا چشم دوخته باشند تا امنیت آنها را تأمین کند، به ایالات متحده دل بسته اند. لذا آمریکایی ها بر این باورند که در صورت گسترش ناتو، حمایت از کشورهای تازه عضو شده اروپایی، در مناقشات فراآتلانتیکی کم خواهد شد.
برخی از تحلیل گران معتقدند که آمریکا به عنوان یک تاکتیک و در جهت افزایش نفوذ خود در محور اروپا آتلانتیک می کوشد تمام کشورهای نامزد اروپای شرقی و مرکزی را به عضویت ناتو درآورد؛ البته مشخص نیست که این امر در درازمدت به نفع آمریکا خواهد بود یا به ضرر آن. به اعتقاد این عده، ناتو پیش از حوادث ۱۱ سپتامبر، اهمیت عملیاتی خود را برای آمریکا از دست داده بود. لذا این کشور گسترش ناتو را ابزاری برای سیاسی کردن آن می دانست. به این ترتیب گسترش ناتو به ناچار وظایف نظامی آن را نیز افزایش خواهد داد که این امر نشان می دهد گسترش ناتو بیشتر جنبه سیاسی دارد تا نظامی و معیار گسترش ناتو نیز سیاسی خواهد بود نه نظامی. در واقع بین معیارهای لازم نظامی برای پذیرفته شدن در ناتو و تبدیل شدن به یک عضو مؤثر تفاوت وجود دارد.
بسیاری بر این اعتقادند که اگر ناتو می خواهد همچنان یک ائتلاف نظامی باقی بماند و صرفاً به توانایی های آمریکا تکیه نکند، باید به شرکای اروپایی خود از جمله اروپای شرقی نقش بیشتری بدهد که این امر مستلزم افزایش بودجه نظامی از سوی کشورهای اروپایی است؛ در غیر این صورت شکاف فراآتلانتیکی همچنان باقی خواهد ماند. چنین الگویی مورد توجه رهبران امنیتی آمریکا قرار گرفته است. آنان تلاش دارند تا کشورهای اروپای شرقی را ارتقاء امنیتی داده و به این ترتیب از جایگاه مطلوب و مؤثرتری در سیاست بین الملل برخوردار شوند. الحاق کشورهای اروپای شرقی به ناتو، وزنه قدرت آمریکا در ساختار امنیت اروپایی را افزایش می دهد؛ زیرا این کشورها اصلی ترین متحدین آمریکا محسوب می شوند.
طاهره ترابی

منبع : روزنامه همشهری