آیینه خصایل رضوی

طی سالها تحقیق، كتابها و مقاله های متنوعی درباره زندگی حضرت فاطمه معصومه(س) نگارش یافته است. اما عموم این نوشته ها برگرفته از مطالبی است كه به طور صریح در متون تاریخی و انساب ثبت شده است. این نوع استفاده از منابع، موجب شده تا یافته های نویسندگان اغلب پیرامون سه محور ثابت (زمان تولد، سفر به قم و رحلت) متمركز شود.
به این دلیل، گاه به برخی كتابهای پیرامون زندگی این بانوی بزرگوار برمی خوریم كه از صدها صفحه، تنها صفحات انگشت شماری به بیان زندگی وی اختصاص یافته است و نویسندگان به ناچار مباحث مربوط به قم، كرامتها و... را بر مطالب خود افزوده اند. حال آنكه به نظر می رسد با رویكرد مجدد به موضوعات پیرامونی، می توان گستره تحقیق درباره زندگی فاطمه معصومه(س) را وسیع تر كرد و دورنمایی هر چند ضعیف از شخصیت اخلاقی، تربیتی و علمی وی فرا روی شیفتگان و زائران این بانوی بزرگوار قرار داد.
وسعت اطلاعاتی كه بتواند در ترسیم این دورنما ما را یاری كند، زمانی نمود می یابد كه بدانیم غالب وقایع زندگی به دلیل وضوح و روزمره بودن، مورد توجه قرار نگرفته و ثبت نشده اند. از آن جمله: آداب تولد، مراسم نامگذاری، تعلیم و تعلم، رفت و آمد به نزد پدر و برخوردهای روزانه، حضور در متن حوادث روزگار، ارتباط با برادران و خواهران، آداب معاشرت، حضور در جمع زنان و محافل علمی بخصوص كه خانه های اهل بیت(ع) همواره محل رجوع نیازمندان هر قسم (فكری، علمی، مالی و حتی سیاسی) بود كه برطرف كردن آن نیازها، دیگر اعضای خاندان را نیز خواسته یا ناخواسته در متن حوادث قرار می داد. بویژه كه اغلب نیازهای طرح شده از سوی زنان، توسط بانوان پاسخ داده می شد.
بنابراین، با استفاده از روایات پیرامون عصر موسوی و رضوی، می توان از زندگی، پدر، مادر، خواهران، برادرها و نقش وقایع در زندگی و افكار وی و... سخن گفت. مقاله حاضر بر این اساس و همین نوع اطلاعات، به زوایای ناگفته زندگی بانوی دوسرا می پردازد.
● بانوی برتر
فاطمه معصومه(س) از جهت شخصیت فردی و كمالات روحی در بین فرزندان موسی بن جعفر(ع) بعد از برادرش - علی بن موسی الرضا(ع)- در والاترین رتبه جای دارد.
این در حالی است كه بنابر مستندات رجالی، فرزندان دختر امام كاظم(ع)، حداقل هجده تن بوده اند(۱) و فاطمه در بین این همه بانوی مكرمه، سرآمد بوده است.حاج شیخ عباس قمی آن گاه كه از دختران موسی بن جعفر(ع) سخن می گوید، درباره فاطمه معصومه(س) می نویسد: «برحسب آنچه به ما رسیده، افضل آنها سیده جلیله معظمه؛ فاطمه بنت امام موسی(ع) معروف به حضرت معصومه است.»(۲)
اما شیخ محمدتقی تستری در «قاموس الرجال» پا را فراتر می نهد و فضیلت وی را نه تنها در بین دختران، بلكه بین پسران حضرت به غیر از امام رضا(ع) هم بی نظیر می داند و می نویسد: «در میان فرزندان امام كاظم(ع)، با آن همه كثرتشان، بعد از امام رضا(ع) كسی هم شأن حضرت معصومه(س) نیست.»(۳)
بی گمان این نحوه اظهارنظرها و نگرش به شخصیت فاطمه دختر موسی بن جعفر(ع)، بر برداشتهایی استوار است كه از متن روایات وارده از ائمه به دست آمده است؛ روایاتی كه مقامهایی را برای فاطمه معصومه(س) برشمرده اند، مقامی كه نظیر آن را برای دیگر برادران و خواهران وی ذكر نكرده اند و بدین ترتیب، نام فاطمه معصومه(س) را در شمار زنان برتر جهان قرار داده اند. از این رو، لزوم تحقیق و تشریح پیرامون مراتب تربیت و مقامهای معنوی و كمالات اخلاقی، در حد ممكن دو چندان می شود.
● گوهری در دامان نجمه خاتون
بدیهی است، تأثیر شخصیت پدر و مادر در روح و جسم فرزندان را نمی توان انكار كرد. این ویژگی در وجود فاطمه معصومه(س) نیز بروز یافت.
او از هر دو طرف (پدر و مادر) فضایلی را به ارث برد كه تنها برادرش؛ علی بن موسی الرضا(ع) آنها را به صورت كامل در خود جمع كرده بود و به نظر می رسد بتوان سر برتری شخصیت والای فاطمه معصومه(س) بر دیگر فرزندان حضرت موسی بن جعفر(ع) را در همین نكته یافت كه فاطمه معصومه(س) مانند برادرش از هر دو طرف پدر و مادر، پاكیزه ترین خصال و ویژگیها را به ارث برد.
مطالعه سیره ائمه(ع) گواهی می دهد كه طهارت و پاكی مادر، شرط اساسی برای گزینش مادران امامان(ع) بوده است و سعادتی كه نصیب فاطمه معصومه(س) شد، این بود كه مادرش، مادر علی بن موسی الرضا(ع) نیز بود. لذا از هر نوع آلودگی در هر اندازه اش به دور ماند.
البته این به معنای تأثیر نداشتن تلاش و كوشش و تقوای الهی در وجود فاطمه معصومه(س) نیست؛ بلكه علاوه بر همه شایستگی های فردی كه در وجود خویش به وجود آورده بود، از این عوامل نیز به عنوان مكمل و پشتوانه ترقی و تكامل معنوی، اخلاقی و علمی سود می برد.
به نظر می رسد برای پی بردن به نقش نجمه خاتون در تربیت فاطمه معصومه(س) كافی است به شیوه انتخاب همسر از سوی امامان بخصوص امیر مؤمنان(ع) توجه كنیم؛ كه به برادرش عقیل فرمود: «برایم زنی از بانوان شجاع عرب انتخاب كن كه فرزندی دلیر به دنیا آورد.»
در جواب گفت: «با ام البنین كلابیه ازدواج كن كه در عرب شجاع تر از پدرانش نیست.»(۴) حاصل این ازدواج، تولد چهار فرزند به سان شیر در شجاعت بود كه تا لحظه آخر كنار امام حسین بن علی(ع) ماندند و جان خویش را نثار نمودند.
مادر فاطمه معصومه(س) نیز در روزگار خود بهترین زنان بود. از همین روی و بر اساس رؤیای صادقانه ای كه حمیده، مادر امام كاظم(ع) دیده بود، نجمه را به عقد امام كاظم(ع) درآورد.(۵) حمیده خود بارها به امام كاظم(ع) درباره نجمه سفارش می كرد و می گفت: «پسرم! نجمه بانویی است كه هرگز بهتر از او ندیده ام.»(۶)
چنین شخصیتی قابلیت داشت بذر آسمانی را در جان پاكش پرورش دهد. چه، گاه بذرهای مردان صالح در مزبله های زنان ناشایست رشد می یابند و دنیایی را با اعمال ننگین خویش به تباهی می كشانند، اما جان پاك نجمه، ۲۵ سال قبل از امام رضا(ع) را با شرایط ویژه ای كه طبیعتاً می توانست آثار خود را در تولد فاطمه نیز بر جای بگذارد، به دنیا آورده بود.
نجمه از تولد رضا(ع) این گونه یاد می كند: «وقتی به فرزندم رضا(ع) حامله شدم، سنگینی حمل را احساس نمی كردم. هر وقت می خوابیدم، صدای تسبیح و تهلیل و تحمید از درون رحم به گوشم می رسید. از شنیدن صدا بیمناك می شدم، به طوری كه از خواب می پریدم، اما تا بیدار می شدم، دیگر آن صدا را نمی شنیدم. وقتی متولد شد، دستهایش را بر زمین گذاشت، سر به سوی آسمان برداشت و لبهایش را تكان داد. همسرم، موسی بن جعفر(ع) وقتی وارد شد، فرمود: ای نجمه، كرامت پروردگارت گوارایت باد!»(۷)نكته جالب اینكه بعد از تولد رضا(ع) به نجمه خاتون لقب «طاهره»(۸) دادند كه بی شك برای مولود بعدی یعنی معصومه(س) می توانست مؤثر باشد.
نطفه این روایت به آسمانی بودن انعقاد ائمه اشاره دارد آسمانی بودن جایگاه پاك را نیز می طلبد، تا در دوران قبل از تولد علاوه بر خصلتهای كامل پدر، خصوصیات پاك مادری را نیز به وی منتقل كند و لذا ادعای گزافی نیست كه بگوییم اگر علی بن موسی الرضا(ع) آینه تمام نمای امام كاظم(ع) بود. فاطمه معصومه(س) نیز جلوه ای تام و كامل از سیمای پرفروغ مادرش نجمه(س) است.
● پاسخ به یك شبهه
مروری بر روایات نشان می دهد هنگام ورود مادران ائمه(ع) كه اغلب از كشورهای غیر اسلامی بودند، ذهنیتی وجود داشت مبنی بر اینكه چنین زنانی كه سالها در دیار كفر بوده اند و جانشان با آیین كفر سیراب شده است، چگونه می توانند قابلیت پرورش كودكانی را داشته باشند كه نماینده آیین پاك تشیع اند !البته هر یك از ائمه(ع) به مناسبتی به این پرسشهای ناگفته پاسخ گفته اند. امیرالمؤمنین علی(ع) درباره شهربانو فرمود: «ای اباعبدا...! برای تو از این زن، بهترین اهل زمین متولد می شود.(۹) و براساس رؤیای صادقانه، مژده ازدواج شهربانو را از پیامبر(ص) دریافت كرد. (۱۰)
امام صادق (ع) درباره حمیده فرمود: حمیده از ناپاكی ها و ناخالصی ها پاك است، به خاطر كرامتی كه خدا نسبت به من و حجت پس از من عنایت فرمود، فرشتگان او را همواره نگهداری كردند تا به من رسید.
امام جواد(ع) فرمود: پدرم به فدای پسر برترین كنیزان كه از اهالی توبه و پاك سرشت است. در روایت اخیر، بصراحت فرزند به مادر نسبت داده شده است كه بر صدق ادعای ما گواهی می دهد. (۱۲)امام رضا(ع) درباره اش فرمود: مادر این پسر، پاكیزه آفریده شده است.(۱۳)
امام جواد(ع) درباره سمانه فرمود: نامش سمانه و بانویی است كه حق را می شناسد. از بانوان بهشت است. شیطان سركش به او نزدیك نمی شود و نیرنگ طاغوت كینه توز در او نفوذ نمی كند. همواره مورد لطف و مراقبت چشم بیدار خدا و از مادران صدیقان و صالحان چیزی كم ندارد.(۱۴)
امام هادی(ع) درباره «سلیل» فرمود: سلیل از هر آفت و نقص و پلیدی و ناپاكی بیرون كشیده شده است.(۱۵)نرجس(س) مادر امام زمان(عج) كه اسلام را در عالم رؤیا پذیرفت و امام هادی(ع) باز فرزند را به او نسبت داد و فرمود: مژده باد تو را به فرزندی كه سراسر جهان را با نور حكمتش پر از عدل و داد كند. (۱۶)
این طیف از روایات به صراحت نشان می دهد كه ائمه طاهرین چنین سؤال طرح شده ای را پاسخ گفته اند. حمیده نیز چنین ذهنیتی را جواب داد و فرمود: هرگز بانویی بهتر از او (نجمه) ندیده ام.
البته در مقام اثبات نیز چنین اتفاقی بعدها روی داد و برخی محققان همین شبهات را درباره مادر امام زین العابدین(ع) مطرح كردند و حتی با توجه به شبهه، اصل ازدواج امام حسین(ع) با شهربانو را رد كردند، غافل از اینكه در صورت صحت ادعای آنان، باید صحت ازدواج مادران غالب ائمه(ع) از جمله امام زمان(عج) را انكار كرد.
به هر حال قبل از دوران تولد شخصیت نجمه كه از تولد امام رضا(ع) تا تولد معصومه(س) بیست و پنج سال به درازا كشید، توانست آثار عمیق خود را در فاطمه معصومه(س) برجای گذارد و او را در بین دختران و حتی تمام پسران، غیر از علی بن موسی الرضا(ع) سرآمد كند. (۱۷)● انس با عبادت
اعمالی كه عموم بانوان اهل بیت(ع) هنگام تولد و پس از آن برای كودكانشان انجام می دادند، برگرفته از توصیه های آسمانی همسرانشان بود كه نمایندگان امین الهی در زمین به شمار می رفتند. از این روی آنچه انجام می دادند، به عنوان سیره عملی می تواند بخشی از حیات دیگر فرزندان را كه در هاله ای از بی خبری و فراموشی قرار گرفته اند، روشن سازد.
این اعمال كه از لحظه تولد آغاز می گشت، بارها توسط معصومین(ع) بیان شده اند، اما از دوران هر یك تنها مواردی خاص نقل شده است.
درباره نجمه كه چگونه دو فرزندش را پرورش داد نیز اخباری برجای مانده است كه البته با توجه به خفقان حاكم، بدیهی است در حداقل ممكن باشد. اما با این فرض كه شخصیت، معنویت و تقوای نجمه خاتون در طول این مدت ثابت و استوار بود، می توان اعمال و سیره وی را هنگام تولد امام رضا(ع)، به خواهرش نیز گسترش داد. از جمله صفات پسندیده ای كه نجمه همواره با آن مأنوس بود، عبادات و مناجات با پروردگار است. وی آنچنان به عبادت عشق می ورزید كه حتی مهر فرزند نیز نمی توانست از عبادت بازش دارد.
در آن ایام كه به فرزندش شیر می داد، روزی به بستگانش گفت: دایه ای بیابید كه مرا در شیر دادن یاری كند. زنان از این خواهش شگفت زده شدند و پرسیدند آیا شیرت كم شده است؟ پاسخ شنیدند كه: « به خدا سوگند كه دروغ نمی گویم؛ ولی ذكرهایی در نماز و تسبیح داشتم كه از زمان تولد فرزندم از آنها كم شده است.» (۱۸)
چنین رفتارها و اعمالی می توانست پاكیزه ترین و بهترین تأثیر را در فرزند برجای گذارد؛ چه كودكی كه جانش به همراه قطره قطره شیر مادر با اذكار الهی سیراب می شود، به والاترین جایگاه معنوی دست خواهد یافت.
● مقامهای حضرت معصومه(س)
كودكی كه این چنین مراحل تكامل را پیمود، آینده ای درخشان نیز داشت. فاطمه(س) با تكیه بر چنین پشتوانه ای، توانست به مراحل عالی علم و معرفت دست یابد و به یگانه دوران خویش مبدل شود. در این مجال كوتاه، تنها به یكی از مراتب كمالی كه معصومه(س) به آنها دست یافت، اشاره كرده و ذكر كمالات دیگر ایشان را به فرصتی دیگر موكول می كنیم.
● عالمه
با گذشت ایام، فاطمه معصومه(س) نیز دوران خردسالی را پشت سر گذاشت. در این سالها محل رشد فاطمه معصومه(س) خاندانی بود كه او را با دریایی از علم و معرفت روبرو ساخت. پدر، مادر و برادر كه هنگام تولد فاطمه معصومه(س) جوانی ۲۵ ساله بود، هر سه دست به دست هم داده، محیط تربیتی وی را به مكانی بهشتی مبدل كردند.
خبری در برخی كتب نقل شده است كه به خوبی نشان می دهد، فاطمه معصومه(س) زیر نظر خانواده در كوتاهترین مدت ممكن مسیر رشد علمی را نیز پیمود و از كمالات روحی و معنوی بهره های فراوانی از پدر، مادر و برادر خود برد.
از این روی در دوران كودكی به راحتی می توانست جوابگوی سؤالهای فقهی و دینی مردم باشد و همین امر كه نجمه فرزندش معصومه را همانند امام رضا(ع) پرورش داده است و هر آنچه درباره روایات نیامده را می توان با عنایت به اخبار مربوط به امام رضا(ع) دریافت. یكی از این دست روایات را حاج سید نصرا... مستنبط به نقل از كتاب «كشف اللئالی» این گونه ذكر می كند: روزی گروهی از شیعیان وارد مدینه شدند تا سؤالهای خود را از امام موسی(ع) بپرسند.
این كار روش معمول در تمام بلاد اسلامی بود كه سالیانه یا در اوقات مشخص از سال، گروهی را راهی می كردند تا سؤالهای دینی، وظایف شرعی و وجوهات را نزد امام ببرند. آن سال نیز چنین كاروانی از یكی از شهرها به مدینه آمده بود. كاروان پس از ورود به مدینه به سوی خانه امام راه افتادند، به این امید كه هم سؤالات خود را بپرسند و هم دیدار حضرت نصیبشان شود. هر چه نزدیكتر می شدند، شوق دیدار افزونتر می شد؛ تا اینكه جلوی خانه حضرت رسیدند. در زدند و اجازه ورود خواستند؛ به آنان اطلاع داده شد كه امام(ع) در مسافرت است.
اندوه فراوان از اینكه نه امام را دیده اند و نه پاسخ برای سؤالات خود یافته اند، رنج سفر را دو چندان كرد. هر چند دلشان نمی خواست، ولی باید خداحافظی می كردند و این كار را هم كردند. اسباب و اثاث خود را جمع كرده، عزم بازگشت نمودند. هوای مدینه سوزان بود و اینك برای كاروان ناكام سوزانتر می نمود. گویی پاهایشان از آن خودشان نبود.
دختركی شیرین زبان و خوش سیما از منزل امام سكوت سنگین كاروانیان را درهم شكست. او سؤالها را از آنان گرفت و با دقت تمام، پاسخ یكایك نامه ها را نوشت و نامه ها را دوباره به آنان بازگرداند. مردان بزرگ كاروان كه شاید هفتاد سال از عمرشان را در این درگاه به مریدی گذرانده بودند، هرگز چنین صحنه ای را به یاد نداشتند، كودكی هشت یا نه ساله چگونه می توانست جواب سؤالهای فقهی را بدهد! آنان در دل می گفتند: جواب این سؤالها اگر آسان بود، همان علمای شهر می دادند، سؤالها اینقدر پیچیده بود كه ما نزد امام آوردیم. سبحان ا... عجب خاندان پاكیزه ای.
شیعیان كم كم از مدینه خارج شدند. مردی، از فاصله دور سواری را دید. او را شناخت، او امام موسی بن جعفر(ع) بود. وقتی نزدیكتر رفتند، سیمای امام را همه كاروانیان شناختند، بی درنگ پیاده شدند و شتابان نزد ایشان رفتند. خاطره دخترك ذهن همه را به خود مشغول كرده بود، به این جهت در لحظات اولیه برخورد با امام، داستان خود را با شور و شادی تمام بازگو كردند و دستخط دخترك را هم نشان دادند.
امام(ع) تا نامه را گشود، سیمایش از شادی شكفته شد. لبخند بر لبانش نقش بست، صورتش را به سوی شیعیانش برگرداند و با همان لبخند آسمانی سه بار فرمود: «فداها ابوها»: پدرش به فدایش. این روایت بر تسلط فاطمه معصومه(س) دختر خردسال موسی بن جعفر به مسایل سخت و لاینحل فقهی و دینی اشاره دارد. (۱۹)
البته عوامل دیگری در رشد شخصیت فاطمه معصومه(ع) مؤثر بوده است كه از جمله آنها اوضاع سیاسی عصر پدر و برادر است. در دورانی كه پدر به شهادت رسید و منصب ولایت، به برادرش علی بن موسی الرضا(ع) تفویض شد. فاطمه معصومه(س) در بین بسیاری از كشاكشهای تفرقه انگیز آن زمان، هرگز از موضع دفاع از ولایت رضوی عقب ننشست، بلكه از شدت علاقه به آن حضرت بود كه در پی ایشان روانه ایران شد و بركات وجودی اش را بر مردم این سامان ارزانی داشت.

پی نوشت ها:
۱- ارشاد شیخ مفید، ج ۲، ص ۲۴۴
۲- منتهی الامال، ج ۲، ص ۲۴۱
۳- تواریخ النبی و الامال، ص ۱۵
۴- قاموس الرجال، ج ۱، ص ۳۹۰
۵- اعلام الوری، ص ۳۰۲
۶- عیون اخبار الرضا(ع)، ج ۱، ص ۱۴ و ۱۵
۷- منتخب التواریخ، ص ۵۲۲
۸- مناقب آل ابی طالب، ج ۴، ص ۳۶۷
۹- اصول كافی، ج ۱، ص ۴۶۷
۱۰- بحار الانوار، ج ۴۶، ص ۱۱
۱۱- اصول كافی ، ج ۱، ص ۴۷۶ و ۴۷۷
۱۲- ریاحین الشیعه، ج ۳، ص ۲۲
۱۳- بحار الانوار، ج ۵۰، ص ۱۵
۱۴- ریاحین الشیعه، ج ۳، ص ۲
۱۵- اثبات الوصیه، ج ۳، ص ۲۴
۱۶- بحار الانوار، ج ۵۱، ص ۶ الی ۱۰
۱۷- منهاج الدموع، ص ۴۴۱
۱۸- عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۱۵
۱۹- تاریخ اهل بیت، ص ۸۲
محمد عابدی میانجی

منبع : روزنامه قدس