معیارهای سینمای جهاد

با گذشت دو دهه از جنگ تحمیلی و بررسی همه جانبه - متن و حواشی - هشت سال دفاع مقدس توسط صاحب نظران و کارشناسان داخلی و خارجی و نیز تاثیرات آن بر عرصه های مختلف فرهنگی، اجتماعی و هنری، بی شک بازخوانی این واقعه می تواند از زوایایی صورت گیرد که تا کنون به آنها پرداخته نشده است. متعاقب این نوع نگاه، سال ها پس از جنگ نیز تهیه و تولید آثار در زمینه دفاع مقدس ادامه یافته تا حقیقت واژه «جهاد» برای ایرانی مسلمان رنگ نبازد. برپایی جشنواره سینمای دفاع مقدس، بزرگداشت هفته دفاع مقدس، جشنواره ادبیات مقاومت و پایداری، ساخت کلیپ و ... همه در جهت تذکار و یادآوری ماهیت «جهاد» برای همه بوده و هست؛ نوعی ادای دین به آنها که رفتند و ترسیم تفاوت ماهوی جنگ با جهاد برای آنان‌که باقی ماندند.
جنگ با قدرت طلبی، زور و تحکم و حاکمیت همراه است؛ گونه ای برتری و تفوق برای اعمال قدرت‌ حال آنکه جهاد، نوعی مبارزه است در برابر آنچه انسان را به بردگی و محکومیت می کشاند. بررسی و تحلیل این دو واژه - جنگ و جهاد - به نوعی بررسی هشت سال دفاع مقدس است. فیلم های دفاع مقدس، متنوعند. بعضی از این فیلمها زمان حال را به تصویر می کشند و بعضی دیگر گذشته ای نه چندان دور را و برخی میان دو زمان در نوسانند. شخصیت های گوناگونی را در این فیلم ها می بینیم، رزمنده ای که مجبور است روزه اش را بشکند تا فعالیت بیشتری در عملیات داشته باشد؛ نوجوانی که باید چند اسیر عراقی را به تنهایی به مقصد برساند؛ اوباشی که سر از جبهه در می آورند؛ مردی که خاطره ای عذابش می دهد؛ رزمنده پیری که به کانون خانواده باز می گردد؛ برادر و خواهری که مقابل نیروهای اشغالگر به مقاومت ادامه می دهند؛ عراقی هایی که در خاک ایران به دنبال سرپناه می گردند و آزاده ای که بعد از بازگشت به خانه به حقایق تلخی پی می برد. با این حال نقطه اشتراکی میان تمام فیلم های فوق وجود دارد؛ «جنگ هشت ساله ایران و عراق.» همین نقطه اشتراک موجب می شود که این فیلم ها در رده آثار سینمای دفاع مقدس طبقه بندی شوند.
وقتی صحبت از سینمای دفاع مقدس به میان می آید، خود به خود این ایده در ذهن شکل می گیرد که فیلم مورد نظر در گونه (ژانر) جنگی است. در حالی که برخی از فیلم های یاد شده، با ویژگی های گونه جنگی انطباق کامل دارند، برخی دیگر ملودرام، درام اجتماعی، یا کمدی با مایه هایی از گونه جنگی آن هستند. گاهی اوقات از «سینمای دفاع مقدس» به شکلی صحبت می شود که گویی خود یک گونه خاص در سینمای ایران است، اما پیش از هر چیز باید دید آیا می توان چنین گونه ای را در سینمای کشور در نظر گرفت یا خیر؟
نظریه پردازان فیلم، «گونه» را به عنوان روشی برای طبقه بندی فیلم ها، بویژه از بعد تجاری صنعت سینما مورد استفاده قرار می دهند. فیلم هایی در یک گونه جای می گیرند که وجوه تشابه و نقاط مشترک عناصر روایی تشکیل دهنده آنها فراوان است. به طور کلی فیلم ها را از چهار جنبه طبقه بندی می کنند:
۱) زمینه داستان: لوکیشن و زمان و مکان وقوع داستان تا حد زیادی زمینه داستان را مشخص می کنند و از این لحاظ فیلم ها در گونه هایی همچون جنایی، تاریخی، تخیلی - علمی، ورزشی، جنگی و وسترن قرار می گیرند.
۲) وضعیت احساسی: فیلم ها را می توان براساس بار احساسی و عاطفی شان به گونه هایی تقسیم کرد: اکشن، ماجرایی، کمدی، درام، فانتزی، وحشت، معمایی، عشقی و دلهره آور.
۳) شکل کلی: گونه هایی همچون انیمیشن و مستند را بر مبنای شکل کلی و - به اصطلاح - ساختار آنها طبقه بندی می کنند.
۴) مخاطب: چنانکه مخاطبان هدف فیلم مبنای گونه بندی قرار گیرند، گونه هایی از قبیل فیلم کودکان و فیلم خانوادگی به وجود می آیند.
داستان فیلم ها در گونه جنگی معمولا در باره نبردهای دریایی، هوایی یا زمینی است و گاهی اوقات به جای میدان جنگ نگاه خود را معطوف به اسرای جنگ، عملیات مخفی، آموزش نیروهای نظامی یا به مسائل مربوط به آن می کند. فیلم های این گونه سینمایی در مواردی به زندگی روزمره نظامیان یا افراد غیرنظامی در دوران جنگ می پردازد و ممکن است هیچ گاه میدان نبرد را به تصویر نکشد. داستان فیلم جنگی ممکن است تخیلی، بر مبنای واقعیت، نیمه واقعی یا براساس زندگینامه اشخاص باشد. به بعضی از فیلم هایی که قصد دارند رنج و هراس جنگ را به تماشاگر القا کنند، عنوان «ضد جنگ» اطلاق می شود.
حمله ارتش عراق به خاک ایران در شهریور ماه سال ۱۳۵۹ آغازگر جنگی بود که هشت سال به طول انجامید. ابعاد گوناگون نظامی، سیاسی و اجتماعی این جنگ و مسائل متعددی که در زندگی مردم ایران و عراق و مردم منطقه و بسیاری از نقاط دیگر جهان پدید آورد، مبنای آثار متعددی در هنر و ادبیات کشور ایران قرار گرفت که به «هنر و ادبیات دفاع مقدس» موسوم است و در میان آثار هنری دفاع مقدس، «سینمای دفاع مقدس» به لحاظ بعد رسانه ای و تعداد مخاطبان، فراگیرترین و مهم ترین نقش را بر عهده داشته است.
پیشگام سینمای دفاع مقدس، مستند سازان «روایت فتح» و شهید آوینی بودند که با آثار مستندی که از جبهه و جنگ بر جای گذاشتند، زمینه ساز ساخت آثار سینمایی داستانی تعدادی از فیلمسازان مهم ایرانی، از جمله ابراهیم حاتمی کیا، زنده یاد رسول ملاقلی پور و کمال تبریزی شدند. در سالهای اول و در دوران جنگ، گرایش کلی این آثار به سمت بالا بردن روحیه رزمندگان و مردم ایران بود و سینماگران بیشتر به نمایش میدان های نبرد و مسائل جبهه و جنگ تمایل داشتند و آثارشان کاملا با تعاریف گونه سینمایی «فیلم جنگی» منطبق بود. پس از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ و پایان جنگ، سینمای دفاع مقدس به شاخه های دیگری تقسیم بندی شد و به سمت گونه های جدیدی گرایش پیدا کرد که در مواردی از «فیلم جنگی» فاصله می گرفت.
در سال های اخیر، این جریان در سینمای ایران همچنان فعال است و پویایی خود را حفظ کرده. فاصله زمانی و بازنگری در مسائل یکی دو دهه گذشته، پیچیده تر شدن شرایط و کشیده شدن دامنه مسائل آن روزگار به زندگی افرادی که مستقیما با جنگ سر وکار نداشتند، مسیر سینمای دفاع مقدس را به حیطه های دیگری پیش برد که در مواردی به هیچ وجه با معیارهای «سینمای جنگ» همخوانی ندارد. این نکته در سالهای اخیر، انتقادها و حتی اعتراض هایی را نسبت به سینماگران فعال در این حوزه به دنبال داشته. اما برای تحلیل و ارزیابی بهتر آثاری که در این حوزه تولید می شود، لازم است، معیارهای جدیدی مد نظر واقع شوند که الزاما با معیارهای گونه فیلم جنگی همخوان نیست.

منبع : روزنامه رسالت