امام محمد باقر (ع) و مبانی نظریه تشیع

ابو جعفر محمدبن علی بن الحسین(ع) با كنیه ابوجعفر ولقب های باقر، هادی، شاكر، امین، صابر و به دلیل شباهت زیاد به پیامبر(ص)، شبیه (اربلی، ۳۲۹‎/۲) پنجمین امام از ائمه اثنی عشر است. حضرت از دو سو، علوی و فاطمی یعنی نوه امام حسن و امام حسین(ع) است. مادرشان فاطمه(س) دختر به فرموده حضرت صادق(ع) صدیقه ای بود كه در آل حسن نظیر نداشت. (كلینی، ۴۶۹‎/۱)
براساس روایاتی، امام باقر(ع) روز سوم ماه صفر و یا روز جمعه اول ماه رجب در سال ۵۷ هجری در مدینه به دنیا آمد و در روز هفتم ماه ذیحجه سال ۱۱۴ هجری به شهادت رسید. (مفید، ۱۵۸‎/۲؛ طوسی، ۸۰۱؛ فضل بن حسن طبرسی۲۵۹،)
● اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در دوره امام باقر(ع)
پس از استقرار امویان، سیاست های ضد علوی و ضد اسلامی آنان شدت بیشتری پیدا كرد. شیوه حاكمان اموی در این دوران، برپایه گسترش كشور گشایی فتوح و توسعه طلبی بود، چنانكه دوران ولید بن عبدالملك (۹۶-۸۶) به فتح، ثروت و ناز و نعمت شهرت یافت و دوران سلیمان (۹۹-۹۶) فتوح شرقی متوقف شد و خراسان معركه نزاع اعراب و خراسانیان و گهواره دعوت عباسیان شد و اواخر این دوران توازن قدرت و نیروها به نفع روم در جبهه های غربی تغییر كرد و در دوران عمربن عبدالعزیز (۱۰۱-۹۹) شعله های فتوحات به سردی گرایید.
وی با اقدامی شجاعانه و بی سابقه ممنوعیت نقل و كتابت حدیث را كه حدود یك قرن از عمر آن می گذشت ، لغو كرد و در سندی رسمی و دولتی فدك را به صاحبان اصلی آن بازگرداند. اما دیری نپایید كه با روی كار آمدن خلفای پس از او، دوباره سیاست های امویان به استبداد و استكبار بیشتری ادامه پیدا كرد به ویژه در زمان هشام بن عبدالملك (۱۲۵-۱۰۵).
بررسی اوضاع فرهنگی این دوران در خور اهمیت است. یكی از مسائل مهم فرهنگی، موضوع منع كتاب حدیث است. این موضوع از زمان خلفای نخستین با انگیزه سیاسی و در پوشش انگیزه دینی و دلسوزی در باره قرآن و حفظ آن از آمیختگی با حدیث آغاز و در اجرای آن با شدت عمل رفتار شد و این اقدام پیامدهایی به دنبال داشت، رفته رفته احادیث پیامبر(ص) به دست فراموشی سپرده شد. شهادت و مرگ و میر صحابیانی كه ده ها و صدها حدیث در سینه داشتند و اتكا به حافظه كه از خطا مصون نبود و ... بسته شدن راه دسترسی به احادیث نبوی، میدان را برای افراد و دستگاه های حدیث سازی باز كرد و آنان با انگیزه های عمدتاً سیاسی، مذهبی، شخصی و مادی و با دستور خلفا و به سفارش حاكمان احادیث بسیاری ساخته و پراكندند.
در میان مسلمانان، شیعه از همان آغاز به نقل و كتابت حدیث و اخبار نبوی اهتمام ورزید. در دوره امام باقر(ع)، با توجه به تعداد شاگردان و فراوانی موضوع ها و علوم تدریس شده و عنایت و توجه امام به احادیث پیامبر(ص)، بویژه در این دوره كه رفع ممنوعیت كتابت حدیث شده بود، شاهد تعداد فراوانی از كتاب ها و رساله ها از شاگردان حضرت هستیم كه تعدادی از آن مجموعه بزرگ، بخشی از «اصول اربعماه» است. در كتاب های رجالی شیعه نام های راویان امام باقر(ع) ثبت شده و از جمله شیخ طوسی (ص۱۴۲-۱۰۲) آنها را براساس حروف تهجی ذكر كرده است كه بالغ بر ۴۶۶ تن می شود. البته با تتبع در استادان روایات، ممكن است بر شماری بیش از این دست یافت، (تاریخ تشیع، ۲۲۲‎/۱-۲۲۹)
یكی از مسائل مهم فرهنگی نامگذاری این دوران به عصر فقاهت است. زمان امام باقر(ع) یعنی دهه های آخر قرن اول و دهه های اول و دوم قرن دوم هجری، زمان ظهور فقهای بزرگ، بویژه در مدینه بود.
در این دوران، مسلمانان كه از فتوحات خارجی و جنگ های داخلی تا حدودی فراغت یافته بودند و فقط خوارج و برخی شورشیان، خراسان و مناطقی دیگر را در نا آرامی نگاه داشته بودند از اطراف و اكناف سرزمین های اسلامی برای فرا گرفتن احكام الهی و فقه اسلامی به مدینه، كه شهر حضرت رسول(ص) و اصحاب و تابعان ایشان بود، روی می نهادند.
فقها ومحدثان بزرگی از جمله سعیدبن مسیب (متوفی ۹۴)، عروهٔ بن زبیر (متوفی ۹۴)، خارجهٔ بن زید بن ثابت (متوفی ۹۹)، ربیعهٔ الرأی (متوفی ۱۳۶)، سفیان بن عیینه و محمدبن شهاب زهری (متوفی ۱۲۴) در این شهر جمع بودند بویژه كه منع كتابت حدیث در زمان عمر بن عبدالعزیز لغو شده بود (عسكری ، ج،۲ ص۴۴)، ماجرای سیاسی و مذهبی ای كه سلسله جنبان آن حاكمان جور بودند معرفی افرادی از بزرگان و محدثان به عنوان فقیه در كنار امامان شیعه بود. آنان با این كار سعی در حصار شكنی و ساختن رقبایی در جامعه علمی و فرهنگی بودند تا امامان را از محوریت و مرجعیت عامه مردم بیندازند.
لذا سعی در ترویج و تبلیغ نظریات فقهای دست ساز خویش كردند. آنها از حضور در مكتب اهل بیت(ع) جلوگیری می كردند و برای شركت در محافل درسی رقبایشان از زر و زور استفاده می كردند. مراقبت های پنهانی مأموران حكومت اموی از آل علی و امام باقر(ع) به عنوان فرد شاخص این خاندان، تهدید جدی برای تلاشهای آن حضرت به شمار می رفت.
در این دوران شكوفایی فقه و حدیث بود كه دانش و معرفت امام باقر(ع) و نیز فرزند او امام صادق(ع) بر همگان آشكار شد و اصول و مبانی كلام و فقه و سایر معارف دینی شیعه، كه این دو امام بیش از همه مبین آن بودند، تدوین و توسط راویان و شاگردان ایشان به عالم پراكنده شد. بسیاری از مجتهدان ومؤسسان مذاهب فقهی دیگر از این دو امام فیض برده اند. به نقل از عبدالله بن عطا؛ دانشمندان را در هیچ مجلسی كوچكتر از آن ندیده ام كه در محضر ابوجعفر دیده ام. (ابونعیم، ،۱۸۶‎/۳ ابن عساكر، ،۱۴۲ مفید، ۱۰۶‎/۲).
راهكارها و اهداف علمی: پیدایش مذاهب كلامی چون مرجئه و معتزله و خوارج و آشنایی مسلمانان با آرای ادیان دیگر، و حضور پراكنده پیروان سایر ادیان در میان مسلمانان و ظهور اختلاف های فقهی بر اثر دسترسی نداشتن فقهای متأخر به سنت نبوی و انحراف های عملی و فكری سران سرزمین اسلامی از تعالیم پیامبر(ص) و توجیه حكومت امویان، از طریق ارائه ناقص و تحریف شده تعالیم اسلام، از مهمترین وقایع دوران امام باقر(ع) بود. در این شرایط، امام به عنوان عالمی كه دانش خود را از طریق پدرانش از پیامبر(ص) دریافته، حلقه های درسی بزرگی را در مدینه تشكیل داد. او در این كار چهار هدف عمده را پی گرفت:
۱) عرضه دیدگاه های اسلامی در همه زمینه ها، بویژه درباره پرسش هایی كه دانشمندان سایر ادیان مطرح می كردند. این مطالب هم سبب استواری ایمان پیروان دین می شد و هم غیر مسلمانان را به برتری اسلام معترف می كرد.
۲) روشنگری نسبت به اشتباهات و انحراف های فقهی، كلامی، تفسیری، تاریخی و اخلاقی كه یا وابستگان حكومت اموی آن را پدید آورده بودند و یا از عدم اتصال به سنت نبوی ناشی می شد.
۳) گشایش ابوابی از معرفت دینی كه حاكمان آن روز جامعه اسلامی از طرح آنها جلوگیری كرده بودند و آگاهی مردم از آنها سلطه نظام حاكم سیاسی را متزلزل می كرد. كلینی (ج،۲ ص۴۱۶-۴۱۵)
۴) گزینش و پرورش گروهی از دانشمندان اسلامی بر مبنای دیدگاه های امام باقر(ع) و گسیل كردن آنان به شهرهای بزرگ اسلامی برای ارائه درست نظریات آن حضرت و در نتیجه خنثی كردن تبلیغات درازمدت امویان در معرفی اهل بیت پیامبر(ص) و نیز نفی گرایش های غلو آمیز برخی از پیروان اهل بیت، برخورد صریح و قاطع با غالیان و اظهار بیزاری از سران آنان جزو اقدام های مهم ایشان به شمار می رود. (كشی، ۲۲۸-۲۲۳)
مواضع و اقدام های سیاسی: امام باقر(ع) كه بارزترین شخصیت اهل بیت و از نظر شیعیان امام پنجم بود، طبعاً از نظر سیاسی بسیاری از مردم و مخالفان حكومت اموی به او روی آوردند و به همین جهت از سوی حكومت بشدت مراقبت می شد. البته به سبب وضع خاصی كه بعد از شهادت امام حسین(ع) پدید آمد، امام باقر(ع) بیشتر روش تقیه را پیش می گرفت و بیشتر به تبیین مبانی نظری خود در قالب درس می پرداخت.
تثبیت نظریه مرجعیت دینی و سیاسی اهل بیت(ع) و بازگرداندن به جایگاهی كه خداوند و رسولش برای ایشان تعیین و تعریف كرده بودند، معطوف كردن توجهات عامه مردم و خواص از دانشمندان به خاندان عصمت و سرچشمه جوشان علم و حكمت از مهمترین اقدام های امام باقر(ع) بود. در منابع تاریخی، نمی توان اقدام های سیاسی چندانی از ایشان سراغ گرفت، با این حال چند خبر موجود نشان می دهد كه امام باقر(ع) در مسائل سیاسی براساس ملاك ها و مبانی خود موضعگیری داشته و در برخورد با مسائل اجتماعی و سیاسی، به ارشاد پیروان و گاهی سران حكومت می پرداخته است. (كلینی، ،۱۲۰‎/۸ ذهبی، ،۴۰۵‎/۴ مفید، ۱۶۴‎/۲- ۱۶۳)
فعالیت فرهنگی امام(ع)، نهضت علمی مقدسی بود كه با طلایه داری امامی معصوم، آگاه و باقرالعلوم در صحنه فرهنگی، سنگرهای جهل و نادانی را یكی پس از دیگری فتح كرد و زنگار از رخ آیینه اسلام زدود، برخی از رهاوردهای این نهضت علمی عبارت است از:
▪ استوار كردن پایه های عقیدتی و باورهای دینی مردم و امت اسلامی؛
▪ بسط و گسترش فرهنگ دینی و فقهی و تبیین احكام شرعی؛
▪ تربیت شاگردانی كارآمد و نقش آفرین در صحنه های فقهی، كلامی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی؛
▪ حفظ تشكیلات شیعی از خطر نابودی كامل به دست امویان؛
▪ نقد و بطلان اندیشه های انحرافی و شبهه های وارد شده در قلمرو عقاید مسلمانان؛
▪ مبارزه با روش های غلط در فهم دین، تفسیر به رأی، قیاس و اجتهادهای بی اساس؛
▪ الگوهایی به مسلمانان در زمینه عبادت، زهد، علم، اخلاق و...
▪ نفی روحیه عافیت طلبی و توجیه گری
▪ استفاده از پند و موعظه در مسیر اصلاح
▪ رویارویی با بدعت و بدعتگزاران و ...

محمود حیدری آقایی

منبع : روزنامه ایران