مقام عباس

چهارم شعبان (شانزده مردادماه)، مصادف است با ولادت بزرگمرد کربلا، عارف و عالم به ولایت، حضرت ابوالفضل العباس(ع). درباره شجاعت و شهامت و ایثار قمر بنی‌هاشم(ع)، سخنانی بس فراوان و بجا وجود دارد که هر شیعه علاقه‌مند به ائمه اطهار و خاندان آن بزرگواران، به آن واقف است. اما این نوشتار از منظری دیگر به شخصیت آن عالی‌مقام پرداخته است که توجه خوانندگان را به آن معطوف می‌دارم.
● مقام علمی عباس(ع)
حضرت عباس(ع) در خانه‌ای زاده شد که جایگاه دانش و حکمت بود. آن جناب از محضر امیرمؤمنان، امام حسن و امام حسین(ع) کسب فیض کرده است. بنابراین از علی‌بن‌ابیطالب(ع) در مورد حضرت عباس(ع) نقل شده است که فرموده‌اند: «ان ولدی العباس زق العلم زقا»؛ یعنی همان‌طور که پرنده به جوجه خود مستقیماً غذا می‌دهد، اهل بیت(ع) نیز مستقیماً به آن حضرت علوم و اسرار را آموختند.
و همچنین روایتی بدین مضمون از امامان معصوم(ع) نقل شده است که فرموده‌اند: «همانا عباس‌بن‌علی علم را چون غذا از پدرش وارد جان خویش نموده است».
علامه شیخ عبدالله ممقانی در کتاب نفیس «تنقیح المقال»، در مورد مقام علمی و معنوی ایشان گفته است: «آن جناب از فرزندان فقیه و دانشمندان ائمه(ع) و شخصیتی عادل، مورد اعتماد، با تقوا و پاک بود».
● مقام عرفانی قمر بنی هاشم(ع)
اگر به زندگی و حالات حضرت ابوالفضل‌(ع) از این منظر نگریسته شود، مشخص می‌شود که آن حضرت نماد راستین عرفان است و مقامات سلوک را به بهترین شیوه طی نموده است. مخصوصا وقتی در حالات آن حضرت در روز عاشورا دقت می‌شود، برخی از مقامات عرفانی آن حضرت، نمود پیدا می‌کند که به برخی از آن مقامات اشاره‌ای داریم:
● مقام اخلاص
▪ یکی از منازل مهم عرفانی، منزل اخلاص است. اخلاص دارای سه درجه است:
۱) انجام خالصانه عمل بدون چشمداشت پاداش.
۲) کافی ندانستن سعی و عمل خود.
۳) آن‌که خود و کار و عمل خود را در مسیر اراده حق، هیچ نداند و همه چیز را از خداوند بداند.
حضرت ابوالفضل‌(ع) جان خویش را در راه خدا در طبق اخلاص می‌نهد و از هیچ رنج و زحمتی هراس به دل راه نمی‌دهد. این شهامت و ایثار وی، حکایت از میزان اخلاص او دارد؛ در آن رجز زیبای حضرت، این نکته به روشنی نهفته است: «والله إن قطعتموا یمینی / انی اُحامی ابدا عن دینی» که هدف او در این بیت نهفته است چرا که او حاضر نیست از هدف خویش دست بردارد و این نهایت اخلاص است.
● مقام صبر
یکی دیگر از منازل مهم در عرفان عملی، منزل صبر است. صبر در عرفان عملی عبارت است از آن‌که سالک نفس خویش را با وجود جزع و گله‌مندی، از شکایت به غیر باز دارد. یکی از درجات بلند عرفانی حضرت ابوالفضل‌(ع) درجه او در صبر است. او در صحنه کربلا، برادران خود عبدالله و جعفر و عثمان را پیش از خود به میدان می‌فرستد و شهادت آنان را نظاره‌گر است اما هیچ اظهار شکوه نمی‌کند و با ایمانی راسخ تا پای جان از مولایش دفاع می‌کند. به همین خاطر است که در زیارت نامه آن عالی‌مقام آمده است: «السلام علیک ایها العبد الصالح المطیع لله و لرسوله، اشهد انک جاهدت و نصحت و صبرت حتی اتیک الیقین».
● مقام شکر
شکر سه درجه دارد؛ نخست شکر بر اشیای محبوب و دلخواه، درجه دوم، شکر بر امور ناگوار و درجه سوم آن‌که بنده فقط منعم را شهود نماید. بی‌گمان اگر عباس بن علی را چنین شهودی دست نداده بود، چگونه می‌توانست که مرگ در کام او از عسل هم شیرین‌تر باشد. ابوالفضل، آن جرعه نوش شهادت، بی‌گمان در آن لحظه‌هایی که آب دستانش را بریده بودند، جز شهد این شهود در جان نداشت.
● مقام صدق
صدق نیز مراتبی دارد؛ صدق در نیت، صدق در زندگی و صدق دیگر این است که بنده در شناخت و معرفت قصد صادق باشد.
حضرت ابوالفضل العباس(ع) در قصد خویش صادق بود و حیات خود را جز برای خدا نمی‌خواست. از این رو در زیارتنامه آن حضرت، صفت صدق نیز به وی نسبت داده شده است.
● مقام فتوت
فتوت به این معناست که دشمنی با مردمان را ترک گویی و به کسی که به تو آزار رسانده محبت نمایی و مرتبه والای فتوت این است که در سلوک الی‌الله به دلیل عقل تمسک نجویی. که همه یاوران حضرت اباعبدالله(ع) مخصوصا حضرت اباالفضل اگر می‌خواستند به دلایل عقل توجه نمایند، طریقی دیگر پیش‌رو بود اما آنان عاشق محبوب بودند و جز معشوق هیچ نمی‌دیدند.
● عباس و ائمه اطهار(ع)
امیرالمؤمنین علی(ع) در خطابی به همسر گرانقدرش ام‏البنین می‌فرماید: «نور دیده‏ات نزد خداوند منزلتی سترگ دارد و پروردگار در عوض آن دو دست بریده، دو بال به او ارزانی می‏دارد که با فرشتگان خدا در بهشت به پرواز درآید؛ آن سان که پیشتر این لطف به جعفربن ابی‏طالب شده است».
سپس خطاب به فرزند گرامی خود عباس فرمود: «جلوتر بیا». عباس(ع) پیش روی پدر ایستاد و امام با دست خود، شمشیری را بر قامت بلند او حمایل نمود. سپس نگاهی طولانی به قامت او نمود و اشک در چشمانش حلقه زد و فرمود: «گویا می‏بینم که دشمن پسرم را احاطه کرده و او با این شمشیر به راست و چپ دشمن حمله می‏کند تا این که دو دستش قطع می‏گردد».
در زمان امام حسن مجتبی(ع) و پس از صلح و بازگشت امام به مدینه، عباس(ع) در کنار امام به دستگیری از نیازمندان پرداخت و هدایای کریمانه برادر خود را بین مردم تقسیم می‏کرد. او در این دوران بود که لقب «باب الحوائج» یافت و وسیله دستگیری و حمایت از محرومان جامعه گردید. او در تمام این دوران، در حمایت و اظهار ارادت به امام خویش کوتاهی نکرد.
امام حسین بن علی(ع) هنگام خروج از مدینه به طرف کربلا ندا داد: «کجاست‏ برادرم ... کجاست ماه بنی‏هاشم؟» پس عباس جواب داد: «بله بله ای آقای من!» آنگاه امام حسین فرمود: «ای برادر، اسبم را حاضر کن»، پس عباس اسب حضرت را حاضر نمود.
در عصر تاسوعا، شمر با چهار هزار نفر وارد کربلا شد. یکی از نقشه‏های او برای کاستن از یاران امام حسین(ع)، امان دادن به عباس و برادران او بود. وقتی جناب عباس شنید که شمر امان‌نامه آورده، اصلا به او اعتنا نکرد و جواب او را نداد، تا این‌که امامش به او فرمان داد که جواب شمر را بگوید، عباس فرمود: «چه می‏گویی؟» گفت: «شما و برادرانت در امانید». عباس غیرتمند سراسر وجودش آتش گرفت و فریاد او بلند شد: «دست‌هایت ‏بریده باد و لعنت بر آنچه که از امان‌نامه آورده‏ای. ای دشمن خدا! آیا دستور می‏دهی که ما برادرمان و آقایمان حسین پسر فاطمه را رها کنیم و داخل اطاعت لعنت‏شدگان و فرزندان لعنت‏شدگان شویم؟ آیا به ما امان می‏دهی در حالی که فرزند رسول خدا در امان نیست».
امام سجاد(ع) می‌فرماید: «خداوند حضرت عباس(ع) را رحمت کند که به حق ایثار کرد و امتحان شد و جان خود را فدای برادرش کرد تا آن‌که دو دستش قطع شد. لذا خداوند عزوجل در عوض،‌ دو بال به او عطا کرد تا همراه ملائکه در بهشت پرواز کند، همان طور که به جعفر بن ابی طالب(ع) هم دو بال عطا فرمود و به تحقیق، حضرت عباس(ع) نزد پروردگار مقام و منزلتی دارد که روز قیامت همه شهدا به آن مقام و منزلت غبطه می‌خورند».
امام صادق(ع) همواره از عمویش عباس تجلیل به عمل می‏آورد و با درود و ستایش از او یاد می‏کند و مواضع قهرمانانه‏اش در روز عاشورا را بزرگ می‏داشت. از جمله سخنانی که امام درباره قمر بنی‏هاشم(ع) فرموده است این است که: «عمویم عباس‌بن‌علی بصیرتی نافذ و ایمانی محکم داشت. همراه برادرش حسین جهاد کرد، به خوبی از بوته آزمایش بیرون آمد و شهید از دنیا رفت...». امام صادق(ع) از برترین صفات مجسم در عمویش یعنی تیزبینی، ایمان محکم و جهاد، پرده بر‌می‌دارد.
در جای دیگر نیز امام صادق(ع) فرموده است: «شهادت می‏دهم که تو برای خدا و رسولش و برادرت خیرخواهی نمودی، پس تو چه نیکو برادر فداکار بودی».
بقیة‌الله الاعظم، امام زمان(عج) در بخشی از سخنان پرمعنای خود در زیارت ناحیه مقدسه درباره عمویش عباس(ع) چنین می‏گوید: «سلام بر ابوالفضل، عباس بن امیرالمؤمنین، همدرد بزرگ برادر که جانش را فدای او ساخت و از دیروز بهره فردایش را برگزید، آن‌که فدایی برادر بود و از او حفاظت کرد و برای رساندن آب به او کوشید و دستانش قطع گشت...».

سیدمحمد ناظم‌زاده قمی
منابع:
وقایع‌الایام
نفس‌المهموم
مفاتیح‌الجنان
مولد العباس بن علی
زندگانی حضرت ابوالفضل العباس
بخش «مقام عرفانی قمر بنی هاشم» برگرفته از تحقیقی از دکتر محمد اخگری