حزب و دست آوردهای سیاسی

● چگونگی پیدایی حزب سیاسی
پیدایی و گسترش حزب های سیا سی با گسترش دموکراسی همگام بوده است. با انقلاب صنعتی و فروریختن رابطه های تولیدی جامعه فئودال در غرب, دگرگونی های ژرف سیاسی نیز در آن جا پدید آمد. اندیشه (( تمام قوا ناشی از ملت)) است. که امروز در قوانین اساسی همه کشورها دیده می شود. از ره آوردهای انقلاب صنعتی و سیاسی بورژوازی غرب است, نظریه حاکمیت ملی, اندیشه شرکت شهروندان را در همه زمینه های زندگی سیاسی در بر دارد و نیز اعلام این اصل است که مسئولان سیاسی و مقام های تصمیم گیرنده کشور باید از سوی مردم برگزیده شوند.
از این رو باروری عرصه سیاست و آمدن مردم به عنوان یک نیروی سیا سی مهم همه قدرت طلبان و مدعیان رهبری سیاست کشور نیز به پشتیبانی توده مردم نیازمند شدند و در جستجوی بهره گیری از آن بر آمدند.
ولی بهره گیری سیاسی از از انبوه بی شکل و بدون سازمان دشوار است باید به این توده سازمان شکل داد؛حزب سیاسی فرزند دموکراسی غربی و جامعه صنعتی غربی است و پیدایی آن به گونه بوده است:
ـ پیدایی حزب از درون فعالیت انتخا باتی و قوه مقننه
ـ پیدایی حزب بیرون از قوه مقننه
● مفهوم و ویژیگی حزب‌های سیاسی
نویسندگان قانون اساسی منسوخ و متمم آن مصوب ۱۲۸۵ خورشیدی و منسوخ در ۲۱و۲۲ بهمن ۱۳۵۷خورشیدی نام H ((حزب)) را نیاورده بودند و به جای آن ((انجمن))و((اجتماع)) به کار برده بودند. چنانکه در اصل بیست و یکم متمم قانون اساسی منسوخ اعلام شده بود. انجمن ها و اجتماعا تی که مولدفتنه دینی و دنیوی و مخل به نظم نباشند در تمام مملکت آزاد است..... قوانین و مقررات گونا گونی از سوی قوه مقننه یا هیات وزیران و دیگر مقام های صلاحیت دار برای سازمان دادن فعالیت حزب ها و جمعیت ها و جمعیت های سیاسی و صنفی و تجاری وضع شده بود.
مصوب ۱۱و۱۲ آذر ۱۳۵۹ دستورهای دقیق تری نسبت به قانون اساسی منسوخ درباره حزب های سیاسی و جمعیت ها دارد که اصول ۲۷و۲۶ این قانون اعلام شده است. ((احزاب – جمعیت ها – انجمن های سیاسی و صنفی و انجمنهای اسلامی یا اقلیتهای دینی شناخته شده. آزادند. مشروط به اینکه اصول استقلال .آزادی . وحدت ملی. موازین اسلامی جمهوری اسلامی را نقض نکنند هیچ کس را نمی توان از شرکت در آنها منع کرد یا به شرکت در یکی از آنها مجبور ساخت. تشکیل اجتماعات و راه پیمائیها . بدون حمل سلاح به شرط آنکه مخل به مبانی اسلام نباشد آزاد است.
● پیدایی حزب از درون انتخابات و قوه مقننه
شناختن چگونگی پیدایی حزب از درون انتخابات به تقریب ساده است. در آغاز پیدایی مجلس های قانون گذاری هر یک از نامزدان نمایندگی این مجلس ها و یارانشان برای پیروزی این نامزدان در انتخابات. گروه هایی پدید می آورند و سازمان دادن این گروه از این رو لازم می بود. که انبوه مردم و اغلب رای دهندگان نامزدان یا داوطلبان نمایندگی مجلس های قانون گذاری را نمی شناختندو نمی دانند به چه کسانی رای دهند. این گروه رای های انتخاب کنندگان را به سوی نامزدهای انتخاباتی مورد نظر رهبری می کردند. گاهی نیز گروه های انتخاباتی پیرامون یک روزنامه سیاسی سازمان می یافت یا انجمن ها و جمعیت های غیر سیاسی مانند انجمن های ادبی و هنری و..... به جمعیت های سیاسی تبدیل می گردیدند.
برای پیروزی نامزدهای انتخاباتی شان می کوشیدند به انگیزه های یاد شده باید از گسترش خواست های عدالت خواهی و برابری توده های مردم نیز یاد کرد که با یکی کردن و پیوستن نیروها و رای هایشان امید وار بودند تا از امتیازها قدرتمندان بکاهند و قدرتشان را در هم شکنند. حزبی که به این ترتیب پدید می آمد می کوشید تا در جاها یی که کمیته های انتخاباتی وجود نداشت. سازمان ایجاد کند که می بایست در انتخابات آینده به سود حزب نو پا و برنامه ها و نامزدان انتخابی اش مبارزه کند. پس از تشکیل حزب. وظیفه پیروزی در انتخابات و گسترش کمیته های انتخاباتی با حزب است.
● پیدایی حزب بیرون از انتخابات و قوه مقننه
ویژیگی حزب های سیاسی که از درون پیکارهای انتخاباتی پدید آمده اندو حزب های سیاسی که بیرون از مجلس و انتخابات برخاسته اند یکسان نیست تمرکز در حزب های گروه دوم بیش تر از حزب های گروه نخست است زیرا این حزب ها از یک مرکز سامان و گسترش یافته و می باید مرکز با ایجاد شبکه های تازه. روش. کار برنامه و مرام مسلک خود را به این شاخه ها می پذیراند. همبستگی و همگون این حزب ها نیز بیش تر از حزب هایی است که از درون انتخابات بیرون آمده اند. حزب های گروه اول به یکپارچگی و تمرکز سخت نیاز داشته اند. زیرا بدون داشتن یک سازمان متمرکز و همگونگی نیرومند. توانا به نبرد با نهادهای دولتی نیستند.
دوره های کوتاهی را در آن بستر مناسبی برای رشد احزاب فراهم آمد می توان به سه قسمت تقسیم کرد: دوره مشروطیت دهه ۱۳۲۰ تا کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و دوره انقلاب اسلامی
● زمینه های تاریخی
دوره مشروطیت را می توان دوره احزاب پارلمانی نام نهاد. زیرا با شروع انتخابات جریانهای مختلفی که هر یک در حوزه های محدود روشنگری فعالیت داشتند. برای ورود به مجلس آماده شدندو پس از ورود. فراکسیونهای خاص خود را به وجود آوردند. وضعیت این احزاب به گونه ای که گویی در خارج از مجلس هیچ نمود و بازتابی ندارد.(( در سال اول فتح تهران (۱۹۰۸ )دو حزب در ایران پیداشد. یکی انقلابی و دیگری اعتدالی ودر همان سال بعد از افتتاح مجلس دوم این حزب به اسم (( دموکرات عامیون))و ((اجتماعیون اعتدالیون)) رسمی شده و خودشان را به مجلس معرفی کردند.احزاب د یگری مثل اتفاق و ترقی وجود داشتند اما چون در مجلس نماینده حسابی نداشتند. نتوانستند موثر واقع شوند در واقع تاییدی بر پارلمانی بودن احزاب این دوره است. طبیعتی بود که در اوضاع و احوالی که هنوز صحنه
سیاست بر مردم عادی گشوده نشده بود و فرهنگ مشارکت سیاسی نیز ریشه ندوانیده بود. فعالیت احزاب از حوزه پارلمانی و داشتن دفاتری در تهران و شهرهای بزرگ فراتر نرود. چنانکه می دانیم این دوره چندان دوام نیاورد.
نیروهای استبداد هنوز نا امید نشده بودندو نیروهای دموکرات از زمینه های اجتماعی وسیع محروم بودند. جنگ جهانی اول در راه بود و فشار دولتهای خارجی هر روز بیشتر می شد ودولتهای مانند آلمان نیز از نظر مداخله به صفوف انگلیس و روس می پیوست. و بالاخره انقلاب بلشویک ۱۹۱۷ روسیه تمامی معادلات را به هم زد. دولتی متمرکز و توانا که بتواند ایران را در مقابل فشارهای سیاسی و عقیدتی شوروی حفظ کند ضرورت داشت. اینکه آن دولت به چه صورت وبه شکل میآمد و یا اینکه در کل به حال تمامیت ارضی مفید بود یا نبود به کنار . اما یک نکته مسجل بود و آن اینکه برای تخریب زهری کشنده بود. آغاز اقتدار رضا شاه پایان فعالیتهای حزبی را اعلام داشت. دوره دوم که از شهریور ۱۳۲۰ شروع می شد دوره درهم ریزی بود که نمی توانست نهال آینده آزادی و دموکراسی را پرورش دهد.
تنها روزنه ای بود همه می دانستند دیر یا زود بسته خواهد شد. و ایران در ساختار نظام بین الملل چاره ای جز تمکین از یکی از دو قطب قدرت ندارد.
در عین حال بارز ترین و آزاد ترین و شاید هم طبیعی ترین دوره ای که در آن صد گل شکوفان شد و دهها حزب از گوشه و کنار سر بر آوردند همین دوره بود. اما نباید پنداشت که احزاب این دوره نیز چهار شرط اساسی یک حزب را دارا بودند. اغلب آنها فاقد تشکیلات سراسری بوده و وابستگی آنها به موسسین و بیانگذارشان چنان بود که پس از رهبران خود دیری نمی پا یید. اغلب این احزاب (جز حزب توده) از نوع احزاب کادر و برجستگان بودند حزب ایران که بعدها با با احزاب استقلال . پیکار و مهین پرستان ائتلاف کرد. و حزب مهین را به وجود آورد اساسا محفلی از روشنفکران و تحصیل کردگان بود. این ائتلاف دیری نپایید. احزاب دیگری مثل حزب اراده ملی به گونه ای آشکار به رهبر خود وابسته بودند( سید ضیاء الدین) و حزب آریا و جمعیتهای کوچک و ناچیز دیگری نیز بودند که گروههای ناسیونالیست افراطی را در بر می گرفتند. احزاب دموکرات . جنگل. عدالت و ترقی خواه نیز به همین گونه خبر و گروههایی بودند که به دنیا می آمدندو می مردند بدون آنکه جامعه به آمدورفت آنها اعتنایی داشته باشد.
با کودتای ۲۸ مرداد بار دیگر احزاب در محاق فراموشی و سکون و سکوت فرو رفتند احزاب فرمایشی سالها بین ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۷ را به هیچ روی نمی توان حزب به معنای دقیق کلمه نامید. دوره انقلاب اسلامی دوره تعارضهای
جدیدی بود که از یک سو مناسب حال تخرب واز سوی دیگر به حال آن زیان آور بود. در این انقلاب نیز مانند:
انقلاب فرانسه. آزادی و یکپارچگی و وحدت ملی همزمان مورد تقاضا بود و وحدت طلبی اجازه تخرب و ایجاد شکاف در درون جامعه ملی را نمی داد. اگر چهار مرحله را برای انقلاب اسلامی در نظر بگیریم. یعنی مرحله تخریب. تحکیم. سازندگی و مرحله تعمیق.قاعدتا باید در مرحله چهارم زمینه های مناسب رشد احزاب به وجود آید که در آن صورت می توان با قاطعیت اعلام کرد انقلاب ایران راه رشد دموکراتیک را انتخاب کرده است.
آموزش سیاسی و آگاه ساختن مردم و اطلاع رسانی در عصر حاضر یکی از ویژگیهای اجتناب ناپذیر احزاب که با عمل توام و به مشارکت سیاسی ختم می شود. به ویژه آنکه ورود به صحنه سیاست بیشتر با استراتژی . تاکتیک و شگردهای خاصی همراه است که در مجامع آکادمیک کمتر از آن بحث می شود.

صفورا عوضپور

منابع و مآخذ
۱- بهار ,ملک الشعرا, تاریخ مختصر احزاب سیاسی در ایران,تهران: انتشارات امیر کبیر ,چ۴ ,ج۱ .
۲- از حزب چه می دانیم ؟ گفتگوبا برادر آیت الله دکتر بهشتی,تهران: انتشارات دفتر مر کزی جمهوری اسلامی
۳- یوسفی ,ولی الله,احزاب سیاسی ,تهران: انتشارات مطبوعات عطایی,۱۳۵۱ .
۴-میخلر,ربرت,جامعه شناسی احزاب ,ترجمه نگارنده,تهران: انتشارات قوس,۱۳۵۷ ,چ۳ .
۵- ابولحمد,عبدالحمید,مبانی سیاست,تهران: انتشارات توس,چ۷ .
۶- نقیب زاده,احمد,حزب سیاسی و عملکرد آن در جوامع امروز,تهران: انتشارات دادگستر,دادگستر ,۱۳۷۸ ,ج۱ .