فوتبال و سینما

سینما و فوتبال در مقام دو ژانر و گونه هنری- ورزشی امروزه لااقل در صنعت فرهنگ سازی به قرابت های كاركردی و هویتی بیشتری دست یافته اند، سنخیتی كه به ویژه با مسئله «اوقات فراغت» گره خورده است.
در این معنا هیچ یك از این دو مقوله در مقام حرفه و حتی بازی و نمایش صرف نیست بلكه به ابژه سرگرمی بدل می شود كه به كار صنعت فرهنگ سازی جهت تولید سرگرمی و غنی كردن اوقات فراغت انسان مدرن می آید. سینما در این بستر برای هماوردی با فوتبال از «فرهنگ والا» فاصله می گیرد و به فرهنگ عامه نزدیك می شود. اساساً وقتی از سینما در صنعت فرهنگ سازی صحبت می كنیم از سینمای هنری و فلسفی دور و به سینمای عامه پسند كه بر محور جذب مخاطب و سرگرمی آنان می چرخد می رسیم كه غایت صنعت فرهنگ در همین تولید سرگرمی و سود ناشی از آن است .
در واقع وقتی فرهنگ و ورزش به صنعت بدل می شوند به درون ساختار و مناسبات تجاری- اقتصادی پرتاب می شوند كه ماهیت و تداوم آن وابسته به رونق این بازار است، لذا سینما و فوتبال برای رونق بازار صنعت فرهنگ با مسئله ای مشترك مواجهند به نام مخاطب! در واقع یكی از ویژگی های صنعت سینما و فوتبال، طیف وسیع مخاطبان آن است كه برای تماشا و خرید كالای این صنایع سرگرم كننده باید بلیت خریده و به محل ارائه بازی و نمایش بروند! البته در سینما مخاطب پای نمایشی كه از قبل اجرا شده می نشیند و در فوتبال نظاره گر نمایشی است كه در لحظه نمایش خلق می شود و شاید هیجان و جذبه فوتبال و البته مخاطبین بیشتر آن نسبت به سینما در همین تفاوت باشد.
نمایشی كه دارای بازیگر و كارگردان(مربی) و طیف وسیعی از مخاطبان و منتقدان است. بازیگرانی كه الگو و محبوب بسیاری از مخاطبان خود هستند و عكس های آنان بر در و دیوار اتاق طرفدارانشان نصب می شود؛ (عشق فیلم ها و عشق فوتبال ها) شهرت و محبوبیت بازیگران سینما و بازیكنان فوتبال بیش از سیاستمداران و دانشمندان و دیگر اقشار اجتماعی است. مسئله ای كه گردش طبقات اجتماعی را تحت تاثیر قرار داده است. ظهور ستاره و سوپراستارهای سینمایی و فوتبالی بارزترین كاركرد مشترك این دو مقوله است كه حتی در الگوی مصرف و شیوه زیست انسان معاصر بسیار موثر است و خود دستمایه تجارت، بازرگانی و تبلیغات قرار می گیرد. چهره هنرپیشگان و فوتبالیست ها امروزه یكی از وجوه ثابت دستگاه تبلیغات (سیاسی- بازرگانی) قرار می گیرد.
ارتباط میان سینما و فوتبال بیش از همه شاید در جایی است كه بازیكنان فوتبال در نقش بازیگران سینما ظهور می كنند. عابدزاده، علی پروین و حمید استیلی در كشور خودمان در سینما نیز حضور یافته اند و پله ستاره افسانه ای فوتبال جهان نیز كسوت بازیگری بر تن كرده است. از آن سو نیز جهانگیر كوثری تهیه كننده سینما از كارشناسان برجسته فوتبال است. این ارتباط زمانی نمود بیشتری می یابد كه فیلمنامه و فیلم های متعددی با موضوع فوتبال تولید می شود. همه ما «فرار به سوی پیروزی» را به یاد داریم.
و شاید نزدیكترین ارتباط فوتبال و سینما را لااقل در كشور خودمان در تیم فوتبال هنرمندان بدانیم. جایی كه فوتبال و سینما در چهره ای واحد بازتولید می شوند. این كاركرد واحد در صنعت فرهنگ سازی در نگاه منتقدان البته وجهه ایدئولوژیك می یابد. به این معنا كه هر دو ابزارهای ایدئولوژیك اند كه با هدایت قدرت در جهت تولید، تبلیغ و اشاعه دستگاه فكری حاكم استفاده می شوند و نمادی از فرهنگ و تمدن ملی هستند.
بروز این نقش را در جشنواره ها و مسابقات جهانی شاهد هستیم آنجایی كه فیلم سینمایی با تیم ورزشی (به ویژه فوتبال) در مقام سفیر و نماینده كلیت یك قوم و سرزمین به هماوردی با دیگران مامور می شود. البته سینما به دلیل قابلیت های ماهوی- حرفه ای در برابر این بهره برداری ایدئولوژیك مقاومت می كند و همواره متاثر از ساختار قدرت نیست. این خاصیت البته در تولیدات سینمایی خاص بروز می كند و از درون فیلم های عامه پسند برنمی آید اما فوتبال به دلیل حضور در ساحت احساسی- هیجانی آدمی امكان واكنش های عقلانی را كاهش می دهد . و بیشتر در خدمت مقتضیات سیاست قرار می گیرد.
سینما اما با اثرگذاری در سویه های عقلانی _ذهنی آدمی در عرضه خصوصی و لایه های درونی تر زندگی مخاطبان نفوذ می كند و همین تفاوت دستمایه نگرش دوگانه به سینما و فوتبال می شود و اولی را متعلق به اهالی فكر و ساحت روشنفكرانه می داند و دومی را وابسته به فرهنگ عامه كه مبتنی بر سطوح ظاهری نیازهای آدمی است معرفی می كند.
دامنه این تفاوت تا نوع بازی این دو حوزه نیز كشیده می شود. بازیگران فوتبال همیشه یازده نفر هستند كه در مواقع ضروری تعویض می شوند. در واقع بد بازی كردن بازیكنان به طور زنده نقد می شود و با تعویض اصلاح می گردد امری كه در سینما بعد از نمایش فیلم اتفاق می افتد و البته فرصتی هم برای تعویض باقی نمی ماند.
در فوتبال كسی نقش اول ندارد. هركدام از بازیكنان در نقش خود اهمیت دارند گرچه بازی خوب در هر دو مقوله مورد تقدیر واقع می شود فوتبال بر محور توپ شكل می گیرد و فیلم براساس فیلمنامه بنا می شود. در اولی این شیء است كه مولد بازی است و در دومی فكر و اندیشه است كه به تولید اثر هنری می انجامد. اما فراتر از این تفاوت های صوری و ماهوی در صنعت فرهنگ سازی با هدف تولید سرگرمی و تجارت اوقات فراغت، سینما و فوتبال كاركردهای واحدی می یابند و هر دو یكدیگر را در راستای اهداف خویش به خدمت می گیرند.
این ذات صنعت فرهنگ سازی است كه احساس و هیجان و هنر و اندیشه را به تجارت و فراغت گره می زند و با بسط هژمونی بورژوازی بر رونق این بازار توده ای می افزاید.

سیدرضا صائمی

منبع : روزنامه شرق