خاکستر بالکان هنوز داغ است

● نگاهی به تنشهای چند جانبه بر سر استقلال كوزوو
مارتی آهتیساری فرستاده ویژه سازمان ملل در امور كوزوو طرح پیشنهادی خود را درباره سامان بخشیدن به وضع سیاسی این استان خودمختار ارائه كرد.اما طرح پیشنهادی آهتیساری با واكنش های تند و البته متفاوتی از سوی پریشتینا مركز كوزوو و بلگراد پایتخت صربستان مواجه شد.
گرچه در طرح پیشنهادی فرستاده ویژه سازمان ملل صراحتاً به استقلال این استان خودمختار اشاره نشده است ولی هر دو اردوگاه مخالف و موافق این طرح، احساس مشتركی از آن داشته و هر دو طرف آن را به عنوان مقدمه ای برای استقلال كامل كوزوو می دانند. به این ترتیب پریشتینا از آن طرح استقبال كرد و بلگراد با آن به مخالفت برخاست و آن را رد كرد.
«فاتمیر سیدیو» رئیس جمهوری استان خودمختار كوزوو در نخستین واكنش خود پس از دیدار با آهتیساری ضمن استقبال از طرح وی تأكید كرد، كوزوو مانند هر كشور دیگری حاكمیت مطلق بر سرنوشت خود را بدست خواهد آورد. از سوی دیگر «آگیم چكو» نخست وزیر كوزوو گفت: طرح پیشنهادی آهتیساری درباره آینده كوزوو كاملاً روشن و صریح است.
در بلگراد نیز «بوریس تادیچ» رئیس جمهوری صربستان در واكنش به طرح پیشنهادی آهتیساری آن را همواركننده راه برای استقلال كوزوو توصیف كرد.
وی صراحتاً گفت، صربستان هرگز استقلال كوزوو را نخواهد پذیرفت. تادیچ افزود: استقلال تحمیلی كوزوو مخالف اصول حقوق بین الملل است و می تواند منشأ حوادث سیاسی خطرناكی باشد.
وسیلاو كوشتونیتا نخست وزیر صربستان نیز ضمن رد طرح پیشنهادی آهتیساری آن را غیرقانونی و مخالف بیانیه سازمان ملل دانست. وی گفت: این طرح موجب تجزیه صربستان می شود و مرزهای شناخته شده بین المللی را به هم می ریزد. چالش های پیش روی پریشتینا و بلگراد پیش از این از سوی برخی كارشناسان امور بالكان پیش بینی شده بود.
معادلات پیچیده حاكم بر شبه جزیره بالكان عموماً و كوزوو بخصوص برآیند متغیرهای عمدتاً فرامنطقه ای است و قطعاً خارج از كنترل بلگراد و پریشتینا ارزیابی می شود. حوادث دو دهه گذشته بالكان به گونه ای رقم خورده است كه امكان الحاق كامل كوزوو به صربستان دیگر متصور نیست. در این میان چون وضع كوزوو متأثر از متغیرهای فرامنطقه ای است، كانون های تصمیم گیرنده مسائل كوزوو هم چنان كه در حوادث قبلی اعتنای چندانی به مصوبات شورای امنیت و سازمان ملل در امور بالكان نداشتند این بار نیز طرح اخیر خود برای خودمختاری كوزوو را فارغ از مطابقت و یا عدم مطابقت آن با مصوبات قبلی سازمان ملل ارائه كرده اند.
هرچند بلگراد پس از طرح اخیر، این گونه پیشنهادات را خلاف مصوبات قبلی سازمان ملل و حقوق بین المللی توصیف كرد ولی این صدایی نیست كه در كانون های فرا آتلانتیك گوشی برای شنیدن آن وجود داشته باشد.
● طرح سازمان ملل برای تولد كوزووی نوین
براساس طرح آهتیساری، فردی به عنوان نماینده جامعه بین الملل، سازمان ملل و اتحادیه اروپا به طور موقت اداره امور كوزوو را در اختیار می گیرد، تا این كه ظرف ۱۲۰ روز قطعنامه جدید سازمان ملل درباره كوزوو صادر شود. در قطعنامه قبلی سازمان، كوزوو استان خودمختاری از یوگسلاوی سابق تعریف شده بود. این در حالی است كه در طرح پیشنهادی آهتیساری، نماینده جامعه بین الملل از اختیارات ویژه ای برخوردار است و می تواند تا تصویب قانون اساسی جدید كوزوو، از اجرای قوانین فعلی چنانچه مغایر تصمیم های جدید باشد جلوگیری كند. وی همچنین می تواند مقام ها و رهبران محلی را بركنار كند.
نماینده سازمان ملل همچنین كنترل ۱۶۵۰۰ نیروی ناتو مستقر در كوزوو را نیز به دست می گیرد تا تمامی نهادهای جدید كوزوو ایجاد و مستقر شود.
براساس طرح آهتیساری همچنین كوزوو می تواند قراردادهای بین المللی با دیگر كشورها امضا كند و به عضویت سازمان های بین المللی درآید. منابع دیپلماتیك این بند از طرح آهتیساری را به معنای حق عضویت كوزوو در سازمان ملل، بانك جهانی و صندوق بین المللی پول توصیف كرده اند و به این ترتیب همین بند از طرح را بطور تلویحی استقلال كامل كوزوو توصیف می كنند.
این طرح همچنین تصریح دارد كه كوزوو می تواند پرچم، سرود ملی و نیروهای نظامی خاص خود را داشته باشد و حفاظت از مرزهایش را برعهده بگیرد.
محافل سیاسی و خبری و بویژه پریشتینا و بلگراد پس از انتشار مفاد طرح آهتیساری آن را به عنوان گام بلندی در جهت استقلال كوزوو و شناسایی آن از سوی كشورهای دیگر توصیف كردند.
آهتیساری به عنوان ارائه كننده این طرح با توجه به شناخت كامل ساختارهای بالكان قطعاً از واكنش های احتمالی و مخالفت صربستان با آن آگاهی داشته است. بنابراین وی با پیش بینی این مخالفت ها طرح اخیر را پی ریزی كرده است.
به نظر می رسد این طرح نیز مانند دیگر طرح های قبلی در بالكان با ابتكار عوامل فرامنطقه ای و با هدف هدایت منطقه به سوی مسیر مشخص ارائه شده است. براساس این دیدگاه مبتكران طرح اخیر با وجود ادعاهای مختلف، از واكنش های مخالف محلی چندان بیمناك نیستند، زیرا معتقدند زمینه های لازم برای مقابله و مخالفت های عملی با این طرح وجود ندارد.
به نظر می رسد آهتیساری و طیف همفكران او معتقدند در صربستان امكانات سیاسی و نظامی لازم برای درگیری جدی در مسأله كوزوو وجود ندارد و فقط به اقدام های سیاسی و صدور بیانیه بسنده خواهد شد. كشورهای دیگر منطقه نیز تمایل چندانی برای كمك به محور بلگراد در این مناقشه ندارند.
بنابراین طرح اخیر آهتیساری همانگونه كه پیش بینی می شد فقط با دو مشكل روبرو است؛ بروز ناآرامی های محلی و نیز واكنش سیاسی روسیه و احتمال وتوی هرگونه قطعنامه در سازمان ملل از سوی مسكو.
● آنچه طراحان استقلال كوزوو را امیدوار كرد
با نگاه به تغییر ساختار جمعیتی كوزوو بویژه در یك دهه اخیر و مهاجرت جمعی صرب ها از این استان می توان گفت؛ ناآرامی های غیرقابل كنترل در منطقه متصور نیست و آهتیساری از همین منظر معتقد است با اعطای برخی خودمختاری ها به ساكنان صرب منطقه، نیروهای مستقر ناتو در كوزوو می توانند از بروز هرگونه خشونت در این ناحیه جلوگیری كنند. از این زاویه شاید جلب حمایت روسیه برای خویشتنداری در مقابل مسأله كوزوو نباید چندان دشوار باشد.
روسیه به عنوان عضو دائم شورای امنیت بارها تهدید كرده است كه چنانچه طرحی درباره كوزوو مورد قبول بلگراد نباشد برای مسكو هم قابل قبول نخواهد بود. محافل خبری و سیاسی در این باره به دو نكته اشاره دارند: نخست این كه اگر مسكو قصد داشت قطعنامه ای را درباره كوزوو وتو كند احتمالاً قطعنامه های پیشین را وتو می كرد كه به ناتو اجازه داد ۷۸ روز یوگسلاوی پیشین را مورد حملات سنگین خود قرار دهد. مسكو در حملات ناتو به یوگسلاوی پیشین اقدام عملی جدی نشان نداد. از سوی دیگر محافل سیاسی غرب معتقدند، مسكو در برابر دریافت امتیازاتی نظیر حمایت آمریكا از عضویت روسیه در سازمان تجارت جهانی آماده خواهد بود در مسأله كوزوو خویشتنداری بیشتری از خود نشان دهد.
كارشناسان امور بالكان معتقدند نماینده سازمان ملل با توجه به این پیش فرض ها امیدوار است طرح اخیر با وجود مخالفت های بلگراد در چندین مرحله و بتدریج به اجرا درآید. اگر روال امور برپایه محاسبات سازمان ملل پیش رود باید در دومین مرحله پس از ارائه پیشنهاد اخیر، مذاكرات جدی طرف های مختلف در این باره ۱۳ فوریه در وین پیگیری شود.
اما چنانچه مسكو قطعنامه های مربوط به كوزوو را وتو كند در آن صورت این سناریو محقق می شود كه طرح آهتیساری و مذاكرات طرف ها پیگیری می شود ولی ارزش حقوقی خود را از دست خواهد داد. در این وضع از صدور قطعنامه جدید برای كوزوو جلوگیری می شود، ولی مقام های صربستان باز به هدف خود برای الحاق مجدد كوزوو نمی رسند.
در هر صورت، كوزوو در سال ۲۰۰۷ در مسیر تحولات جدید قرار دارد. قطعنامه ۱۲۴۴ شورای امنیت سازمان ملل كه در سال ۱۹۹۹ به تصویب رسید و این استان را تحت قیمومیت این سازمان قرار داد، براساس قرارهای ژوئن سال جاری اعتبار خود را از دست می دهد و به پایان می رسد.
در این وضع كوزوو در شرایط بلاتكلیفی قرار می گیرد. زیرا از یك سو زیر حاكمیت بلگراد نخواهد بود و از سوی دیگر از قیمومیت سازمان ملل خارج می شود. در این حالت امكان دارد مقام های پریشتینا تلاش كنند كوزو به وسیله كشورهای مستقل به رسمیت شناخته شود كه قطعاً این تصمیم به پیچیده شدن وضع سیاسی در منطقه منجر خواهد شد. ولی نكته حائز اهمیت این است كه در هر شرایطی كوزوو به وضع گذشته بازنخواهد گشت.
● ناآرامی های احتمالی
در برخورد با مسأله كوزوو، تنها رویداد نگران كننده بروز ناآرامی های نژادی در منطقه صرب نشین متیروتیسا در شمال كوزوو است.براین اساس در مذاكرات وین كه ژانویه سال گذشته برگزار شد، طرح ایجاد یك منطقه مستقل شهری با اختیارات كامل در متیروتیسا مطرح شد تا حقوق اقلیت صرب كوزوو نیز از این طریق تأمین شود.
برخی كارشناسان این پیشنهاد را نخستین طرح رسمی برای تجزیه كوزوو ارزیابی كردند. با جود این باید اذعان كرد هیچیك از دو محور بلگراد و پریشتینا با تجزیه كوزوو موافق نیستند.
صرب ها، كوزوو را خاستگاه فرهنگی، سیاسی و مذهبی خود می دانند و بنابراین طایفه صرب تمامی آن را می خواهند و مقام های پریشتینا براساس حس حفظ تمامیت ارضی با هرگونه طرحی برای تجزیه كوزوو مخالفند. در این میان نماینده سازمان ملل تأكید دارد نیروهای ناتو چنانچه قطعنامه جدیدی برای كوزوو از سوی شورای امنیت تصویب شود می توانند آرامش و امنیت آن را تأمین كنند.
● مطالبات بر زمین مانده پریشتینا
رهبران آلبانی تبار كوزوو ضمن استقبال از طرح اخیر سازمان ملل خواستار تغییراتی نیز در آن شدند. فاتمیر سیدیو رئیس جمهوری كوزوو گفت: حتی اگر از استقلال كوزوو سخنی به میان نیاید باید با واقع بینی مسائل را نگریست و تصمیم گرفت.
وی گفت: «نیروهای حافظ كوزوو» كه قرار است پس از تعیین وضع این ناحیه منحل شوند باید بدون هیچ اشكال تراشی به ارتش این منطقه ملحق شوند.هم اكنون نیروی مسلحی با عنوان نیروهای حافظ كوزوو به وسیله دولت پریشتینا سازماندهی شده اند كه سازمان ملل خواستار انحلال آن پس از تحقق شرایط پیشنهادی خویش است اما مقام های پریشتینا تأكید دارند بندهای مربوط به انحلال این نیروها در طرح آهتیساری باید مورد بازنگری قرار گیرد.
مقام های پریشتینا تلاش می كنند كوزوو هرچه زودتر به یك سرود ملی و پرچمی كه بیانگر هویت و وحدت ملی آن باشد دست یابند. از نقطه نظر پریشتینا دستیابی به این مهم می تواند روند پذیرش كوزوو در جامعه بین الملل و برقراری روابط مستقل و مستقیم پریشتینا با كشورهای دیگر را تسهیل كند.
همچنین نظارت بر دانشگاه صرب ها در شمال كوزوو از دیگر خواسته های پریشتینا است. جامعه اقلیت صرب كوزوو در شمال این استان خودمختار دارای دانشگاهی است كه هم اكنون بدون نظارت نهاد مركزی كوزوو به فعالیت مشغول است. سیدیو رئیس جمهوری كوزوو معتقد است، این دانشگاه باید زیر نظارت نهادهای مركزی و وزارت آموزش كوزوو اداره شود.
● بهار استقلال
مقام های پریشتینا تأكید دارند هیچ گاه به كمتر از استقلال برای كوزوو راضی نخواهند شد.
از دیدگاه آنان بهار استقلال كوزوو بویژه از سال ۱۹۹۹ میلادی آغاز شد و در بهار سال جاری میلادی یعنی با پایان اعتبار قطعنامه ۱۲۴۴ شورای امنیت این روند كامل می شود و كوزوو به هر ترتیب در هر شرایطی به استقلال دست خواهد یافت.
از همین روست كه «فاتمیر سیدیو» رئیس جمهوری كوزوو تصریح كرد پس از صدور قطعنامه جدید شورای امنیت در بهار سال ۲۰۰۷ میلادی روند استقلال كامل می شود و زمینه برای شناسایی رسمی كوزوو از سوی جامعه بین الملل فراهم شود. البته نماینده سازمان ملل این نكته را بر مواضع پریشتینا افزوده است كه باید به دو طرف فرصت داده شود تا بار دیگر در این خصوص به مذاكره و تصمیم گیری بپردازند.
به گفته آهتیساری طرح «كوزوو نوین» نتیجه مذاكرات بسیار دشوار بین تمامی طرف ها در یك سال گذشته است. او می افزاید: در یك سال گذشته ۱۵ دور مذاكرات سخت و دشوار صورت گرفته كه در آن علاوه بر طرف های مختلف، نمایندگان ناتو و اتحادیه اروپا نیز حضور داشته اند. كارشناسان امور بالكان نیز یادآور شده اند طرح اخیر آهتیساری با حضور تمامی كانون های تصمیم گیرنده از جمله بروكسل، واشنگتن و ناتو تهیه و تدوین شده است. بویژه واشنگتن و بروكسل این طرح را تنها راه برای حل مسأله كوزوو می دانند با این همه تاكنون نشانه ای از نرمش و عقب نشینی بلگراد در دست نیست لذا پرسش اصلی این است كه آیا ساختارهای سیاسی نوین بالكان و كوزوو خارج از اراده بلگراد شكل خواهد گرفت.

محمدرضا عرفانیان

منبع : روزنامه ابرار