نگاهی به کتاب های علمی برای کودکان و نوجوانان

به طور كلی، كتاب ها را در دو دسته ادبیات خیالی (Fiction) و ادبیات واقعی (Nonfiction) قرار می دهند. ادبیات خیالی شاخه ای از ادبیات است كه از خیال نویسنده ریشه می گیرد و شامل ادبیات داستانی و شعر است. ادبیات واقعی درباره جهان واقعی سخن می گوید و درباره مردمان واقعی، رویدادهای واقعی زندگی و مكان های واقعی به خواننده اطلاعات می دهد. زندگی نامه ها، كتاب های تاریخ، كتاب های علوم، فرهنگ نامه ها، كتاب هایی درباره موضوع های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی یا ورزشی، كتاب های دینی، كتاب های جغرافیا، كتاب های خاطره، گفت وگو و نامه ها، در گروه ادبیات واقعی قرار می گیرند. البته، گاهی ادبیات واقعی با خیال آراسته می شود تا مخاطب را بیشتر جذب كند. البته كتاب های معروف به علمی و تخیلی مورد نظر نیست؛ بلكه كتاب هایی مورد نظر است كه از خیال بهره می گیرند تا مفاهیم واقعی را آموزش دهند. مجموعه كتاب های سفرهای علمی نمونه خوبی در این زمینه است. كتاب های علمی نیز این گونه تعریف شده اند: «كتاب هایی هستند كه كودكان و نوجوانان را با جهان و تفكر علمی آشنا می كنند و دید علمی آنها را گسترش می دهند.» با این تعریف، كتاب های جغرافیا و تاریخ نیز از كتاب های علمی به حساب می آیند؛ زیرا كودكان و نوجوانان را با جهان پیرامون و جهان گذشته آشنا می كنند. بنابراین به نظر می رسد استفاده از اصطلاح كلی تر ادبیات واقعی(ادبیات غیرداستانی) به جای كتاب های علمی مناسب تر باشد. با وجود این شاید با تعریف گسترده تری از كتاب های علمی بتوانیم حوزه بحث خود را از حوزه بسیار گسترده تر ادبیات واقعی، اندكی محدود تر كنیم. در این جا منظور ما از كتاب های علمی، دسته ای از كتاب های ویژه كودك و نوجوان است كه در زمینه علوم، تاریخ، جغرافیا، ریاضی و حوزه های اجتماعی یا تلفیقی از اینها كه در سال های اخیر بیشتر مورد توجه قرار گرفته است، نوشته شده اند و نقش كلیدی در فرایند آموزش بازی می كنند. البته، یادآور می شویم كه بهتر است در هر یك از حوزه های ادبیات واقعی كودك و نوجوان، به صورت تخصصی بحث شود؛ یعنی موضوع هایی مانند: بررسی كتاب های تاریخ ویژه كودك و نوجوان، بررسی كتاب های جغرافیا ویژه كودك و نوجوان بررسی كتاب های علوم ویژه كودك و نوجوان و بررسی كتاب های ریاضی ویژه كودك و نوجوان. امیدواریم سخن ما آغازی بر این حركت باشد.
• فرایند تولید كتاب های علمی برای كودك و نوجوان
تولید كتاب علمی، خطی نیست بلكه فرایندی است و در تعامل بین پدیدآورندگان شكل می گیرد. یعنی از آغاز نگارش تا تولید نهایی كتاب با یك كار گروهی منسجم همراه است و این گونه كارها، رفت و برگشت های زیادی بین هر یك از عضوهای گروه و ناشر دارند. كافی است به شناسنامه كتاب های علمی كه ناشران مطرح دنیا منتشر كرده اند، نگاهی بیفكنیم تا مفهوم كار گروهی را بهتر دریابیم. این وضعیت در مورد كتاب های داستانی كمتر به چشم می خورد، نویسنده اثر خود را به ناشر می دهد و ناشر آن را به تصویرگر می سپارد تا با توجه به فضای كار، تصویرهایی چند برای آن تهیه كند. در بهترین حالت نیز، گفت وگویی بین نویسنده و تصویرگر رخ می دهد. اما در كتاب علمی به خصوص كتاب هایی كه در سال های اخیر منتشر شده است، عكس و تصویرگری نقشی اساسی در انتقال مفهوم دارد. در گذشته از تصویرگری بیشتر برای توضیح و تقویت متن و جذب مخاطب استفاده شده است، اما در ربع پایانی قرن نوزدهم سه تصویرگر برجسته، والتر كِرین، كِیت گریناوی و راندولف گالدِكوت، بعد دیگری به تصویرگری بخشیدند. آنان داستان های تصویری ویژه ای طراحی كردند كه در آنها متن و تصویر به یك اندازه اهمیت داشتند. به زودی تصویر به عنوان یك عامل اصلی در انتقال مفهوم مطرح شد و از حالت نقش كمكی صرف فاصله گرفت. در این حالت، رابطه نویسنده و تصویرگر، بسیار تنگاتنگ و مهم می شود. نویسنده باید دید تصویری نیز داشته باشد و تصویرگر نیز با مفاهیم چندان بیگانه نباشد. امروزه كتاب های علمی برای كودكان و نوجوانان چنان با هنر آمیخته شده است كه یكی از ویژگی های برجسته این گونه كتاب ها را می توان هنری بودن آنها نیز دانست. اگر یك كتاب علمی از این ویژگی كم بهره باشد، می توان گفت كه نمی تواند با مخاطب خود ارتباط صمیمی و عمیقی برقرار كند. از این رو است كه ناشر در تبلیغ اثر خود بر تعداد و كیفیت تصویر تكیه می كند. برای مثال، در فرهنگنامه كودك و نوجوان كینگ فیشر، متن و تصویر به یك اندازه در انتقال مفهوم نقش دارند. متن اصلی بیش از ۲هزار تصویرسازی و عكس دارد كه با كنارنویس های مشروح جاذبه دیداری به اثر بخشیده اند. خواننده با نگاه كردن به این تصویرها و خواندن كنارنویس های آنها، بی آنكه حتی به متن مراجعه كند، به اطلاعات مفیدی دست می یابد.
• آفت های كتاب های علمی كودك و نوجوان
۱ - آفت ترجمه صرف
اغلب كتاب هایی كه ترجمه می شوند، به خصوص فرهنگ نامه ها، بیش از آن كه برای دانش آموزان ایرانی مناسب باشند، برای دانش آموزان كشورهای غربی مناسب هستند زیرا به موضوع های فرهنگی خاص آن جامعه ها بیشتر پرداخته اند و حتی در زمینه موضوع های علمی كه به گمان برخی جنبه جهانی و عام دارند، با نگاه خاص به نیازهای دانش آموزان كشورهای غربی و فرهنگ جامعه غربی نوشته شده اند. به عنوان مثال كتاب های زیادی در زمینه گیاهان و جانوران ترجمه شده است كه دانش آموز ایرانی را با گیاهانی از جای جای جهان آشنا می كنند كه البته تا اندازه ای لازم و مفید است، اما در مورد گیاهانی كه در كشور ما رویش دارند و جانورانی كه در كشور ما زندگی می كنند، اطلاعات چندانی ندارند. آیا دانش آموزی كه با طبیعت كشور خود آشنا نیست، برای حفظ آن تلاش می كند؟ به عنوان نمونه دیگر وقتی به تاریخ علم و فناوری پرداخته می شود، نام دانشمندان شرقی كمتر به چشم می خورد. جالب است بدانید شرح كتاب طب منصوری، نوشته پروفسور گراف فراری، نخستین كتاب پزشكی است كه در سال ۱۴۶۹ میلادی با فن چاپ گوتنبرگی به چاپ رسیده است. جالب است بدانید گراف فراری در این كتاب بیش از سه هزار بار از ابن سینا، هزار بار از زكریای رازی و جالینوس و یك صد و چهل بار از بقراط نام برده است. حتی پدر علم آناتومی و در اصل پدر پزشكی نوین اروپا، آندریاس وسالیوس، زبان عربی می آموزد تا بخش نهم كتاب منصوری را به لاتین تصحیح كند و منتشر سازد. اما این پزشك نامدار در بیشتر فرهنگ نامه ها و كتاب های علمی غربی، جایی ندارد! حتی وقتی به تاریخ پزشكی می پردازند، اشاره نمی كند كه رازی نخستین دانشمندی است كه آبله را از سرخك متمایز دانست و آن را به طور علمی توصیف كرد. این وضعیت در مورد موضوع های تاریخی بیشتر به چشم می خورد. اغلب این كتاب ها درباره تمدن باستانی ایران اطلاعات چندانی ندارند و این در حالی است كه حجم زیادی از نوشته های تاریخ نگاران یونان باستان، درباره تمدن باستانی ایران است! برای مثال، در فرهنگ نامه كودك و نوجوان كینگ فیشر فقط یك پاراگراف، در مقاله امپراتوری، به ایران باستان اختصاص داده شده است. گاهی نیز به تحریف واقعیت های تاریخی روی می آورند. برای مثال، در فرهنگ نامه تاریخ كینگ فیشر، صحنه زانو زدن امپراتور روم در برابر شاپور ساسانی به تصویر كشیده شده و در زیرنویس آن نیز به دستگیر شدن امپراتور روم اشاره شده است. اما شاه ایران پیراهن بر تن ندارد، ندیم شاه ایران نیز كه در كنار اسب او ایستاده است، پیراهن ندارد و فضای تصویر نیز به گونه ای است كه به نظر می رسد سپاهیان ایران كه در نمای دور دیده می شوند نیز پیراهن ندارند! آری، به گمان ویراستاران كینگ فیشر، رومی ها با گروهی وحشی می جنگیدند و اگر هم شكست خوردند، از گروهی وحشی شكست خوردند! در خوش بینانه ترین حالت باید بگوییم كه مناسب بودن این فرهنگ نامه ها و كتاب ها برای دانش آموزان غربی، ضعف آنها نیست و باید به كسانی كه با توجه به فرهنگ و نیاز دانش آموزان خود، فرهنگ نامه می نویسند، آفرین گفت، از آنان درس گرفت و كتاب هایی سازگار با فرهنگ و نیاز دانش آموزان ایرانی نوشت. انتظار این كه دیگری سازگار با نیاز ما بنویسد، شاید به جا نباشد.
۲ - آفت مترجم نامناسب
بسیاری از كتاب هایی كه در حوزه كتاب های علمی ترجمه شده اند، فرآورده ذهن افرادی هستند كه یا در خود ترجمه مهارت كافی ندارند یا از سواد علمی كافی برخوردار نیستند. از این رو ترجمه ها روان و شفاف نیستند و كودك و نوجوان را با دشواری در خواندن و فهمیدن رو به رو می كنند و برخی نیز علاوه بر این مشكل، ایرادهای علمی دارند. بخشی از این مشكل نتیجه ساده انگاشتن كار برای كودك و نوجوان است؛ در نظر برخی مترجمان، كتابی كم حجم كه خیلی زود ترجمه می شود و فروش خوبی هم دارد، بهترین كتاب برای ترجمه است. این ساده انگاری باعث می شود مترجم ناآشنا به ادبیات كودك و نوجوان و مترجمی كه در سال شاید یك كتاب درباره ادبیات كودك و نوجوان مطالعه نكند، به ترجمه كتابی علمی روی آورد كه سطح خواندن و واژگان پایه در آن رعایت شده است، اما در ترجمه آن چنین چیزی دیده نمی شود!
برخی از افرادی كه به ترجمه این كتاب ها روی می آورند، با ساختار جمله و متن در زبان اصلی و نیز با ساختار جمله و متن در زبان فارسی آشنایی كافی ندارند. ترجمه این افراد به جاگذاری چند واژه در برابر چند واژه دیگر می ماند، حال آن كه، نقش اصلی مترجم، برگردان ساختار جمله های بیگانه به جمله های فارسی است، یعنی ساختاری كه مخاطب فارسی زبان با آن آشنایی بیشتر دارد و مفاهیم را در چارچوب آن بهتر می آموزد. كمبود ویراستار علمی آشنا به زبان كودك و نوجوان نیز بر این مشكل افزوده است.۳ - آفت كمبود نویسنده علمی
در زمینه آموزش زبان فارسی و آموزش زبان های خارجی در كشور با مشكل رو به رو هستیم. زنگ انشا چندان جدی گرفته نمی شود و در كشور ما ادبیات بیشتر با مفهوم ادبیات داستانی گره خورده است. هر جا بحث از نویسنده می شود، منظور فردی است كه یا شاعر است یا داستان می نویسد. از هر فردی اگر بپرسید چند نویسنده یا مترجم خوب را نام ببر، بدون شك از محمود بهزاد یا احمد خواجه نصیر طوسی یاد نمی كند. بارها از معلمان ادبیات پرسیده شده است كه ادبیات برای دانش آموزی كه در رشته غیرادبی تحصیل می كند چه فایده ای دارد و اغلب پاسخ چنین بوده است كه: «هر ایرانی باید با ادبیات كشورش و بزرگان عرصه ادب آشنا شود.» شكی نیست كه چنین چیزی اهمیت بسیار فراوان دارد و فردی كه با ادب فارسی بیگانه باشد، نویسنده یا مترجم خوبی حتی برای موضوع های علمی نمی شود. اما آیا ادبیات كاركرد دیگری ندارد؟ آیا نگارش فقط در نوشتن وكالت نامه، اجاره نامه و نامه ای به دوست خلاصه می شود؟ آیا فردی كه در رشته فیزیك یا شیمی تحصیل كرده است، نباید بتواند موضوع مرتبط با رشته خود را ساده، روان و شفاف بنویسد و به دیگران انتقال دهد؟ دیگران در آموزش زبان به دانش آموزان و دانشگاهیان خود چه شیوه ای را در پیش گرفته اند كه چنین كتاب های ساده و شفافی در رشته های مختلف دانشگاهی و كودك و نوجوان تولید می كنند؟ در حوزه آموزش زبان خارجی نیز مشكل داریم. با وجودی كه دانش آموزان و دانشجویان ما زمان به نسبت قابل ملاحظه ای را به فراگیری زبان خارجی می پردازند، بسیاری حتی در درك جمله های زبان خارجی مشكل دارند. این مشكل را حتی در دانشجویان و فارغ التحصیل های زبان های خارجی نیز می بینیم. حجم قابل ملاحظه ای از كتاب های علمی ترجمه ای، دستاورد دانشجویان و فارغ التحصیل های زبان های خارجی است. گاهی دیده می شود كه جمله ای را نه به خاطر ناآشنایی با مفهوم علمی بلكه به خاطر درك نادرست مفهوم آن به نادرست ترجمه كرده اند.
۴ - آفت كم ترین هزینه
بدون شك نگارش یك كتاب علمی مناسب، با ویژگی هایی كه در بالا گفته شد، همچنین بازپرداخت ترجمه ها برای جلوگیری از آفت ترجمه صرف و حتی ترجمه مناسب، به هزینه كافی نیاز دارد. اگر كتاب تالیفی باشد، هزینه پژوهش، برنامه ریزی و تصویرسازی دارد. اگر كتاب ترجمه و بازپرداخت شود، بازپرداخت آن به هزینه برای محتوا و تصویر نیاز دارد. اگر ترجمه مناسب مورد توجه باشد، مترجم خوب و ویراستار كاردان، هزینه كافی می خواهند. اگر هم بخواهیم هزینه ها را كاهش بدهیم، شاید چاره ای جز وضعیت فعلی نداشته باشیم. كمتر دیده می شود كه مترجمی كاردان با ۳ درصد قیمت روی جلد یا صفحه ای هزار تومان به ترجمه اثری روی آورد. مترجم كاردان، ترجمه خود را اثری هنری می داند كه قابل فروش نیست، اما حاضر می شود با درصدی مناسب در سود فروش آن با ناشر شریك شود. بدون شك اگر وضعیت مالی مترجمان بهبود پیدا كند و ناشران برای ترجمه باكیفیت ارزش بیشتری در نظر بگیرند، مترجم با صرف وقت بیشتر برای بهبود اثر تلاش می كند. در زمینه كارهای تالیفی نیز ناشر باید برای تصویرسازی كتاب علمی هزینه كافی در نظر گیرد، زیرا در مورد كتاب های علمی، دست كم نصف بار انتقال مفهوم به خواننده بر دوش تصویر است. دوری از این هزینه، كه به همت «مخترع اسكنر» بسیار آسان شده، باعث شده است كه با وجود توان بالقوه تصویرگران ایرانی در زمینه تصویرگری آموزشی با مشكل روبه رو باشیم. خوشبختانه برگزاری جشنواره تصویرگری كتاب های درسی تا حدودی جرقه های امیدی در این زمینه روشن كرده است. البته اگر این جشنواره فقط به كتاب های درسی محدود نشود، شاید به بهبود وضعیت كتاب های غیردرسی نیز كمك كند.
۵ - آفت كمبود ویراستار علمی
مترجمانی كه به ترجمه آثار علمی كودكان و نوجوانان روی می آورند به طور عمده فاقد تخصص موضوعی هستند. این امر ناشی از این شائبه است كه ترجمه كتاب علمی كودك و نوجوان نیازی به تخصص موضوعی در یكی از رشته های علمی مرتبط در زمینه كتاب ندارد چرا كه ترجمه این گونه آثار برای گروه سنی كودك و نوجوان اساساً نیاز به تخصص ندارد. این مطلب زمانی به یك مسئله تبدیل می شود كه ممكن است اصل متن زبان مبدأ از نظر علمی دچار كج فهمی و بدفهمی باشد در آن صورت قوز بالای قوز می شود. نگارندگان این مقاله بارها و بارها شامل چنین مشكلاتی در ترجمه آثار علمی برای كودكان و نوجوانان بوده اند. در شرایط نبود مترجم متخصص - كه می تواند نقایص علمی متن اصلی را به شكلی برطرف كند - وجود ویراستار علمی برای ویرایش متن ترجمه شده می تواند تا حدودی مسئله را حل كند. البته بگذریم كه هنوز ویراستار علمی كتاب های كودكان و نوجوانان به عنوان یك پدیده تاثیرگذار در جامعه فرهنگی ما پذیرفته نشده است.
• مجموعه نگاهی به تاریخ علم
مجموعه نگاهی به تاریخ علم (۳۳ جلدی) را آیزاك آسیموف، نویسنده مشهور كتاب های علمی، نوشته است و گروهی از مترجمان زبده با همراهی سه نفر از برجسته ترین ویراستاران علمی كشور، شادروان ایرج جهانشاهی، شادروان هوشنگ شریف زاده و احمد خواجه نصیر طوسی، آن را به زبان فارسی بازگردانده و تا اندازه ای بازپرداخت كرده اند. یكی از كتاب های این مجموعه، عدد ۱ نام دارد كه ترجمه و بازپرداخت خود جهانشاهی است. وی در پیشگفتار این اثر نوشته است: «چون كتاب بیشتر برای خوانندگان انگلیسی زبان نوشته شده است، ناگزیر برخی از نكته های آن كنار گذاشته شد و بسیاری نكته ها بر آن افزوده شد تا برای نوجوانان فارسی زبان ایرانی سودمندتر و آموزنده تر باشد.» برای مثال، در صفحه ۶۴ كتاب عدد درباره خوارزمی و كتاب معروف او جبر و مقابله نوشته است و این كه این كتاب تا پنج قرن پایه مطالعه ریاضیدانان اروپایی بود. این اثر و دیگر جلدهای این مجموعه به نحو شفاف و بسیار روانی نیز ترجمه شده اند. به نحوی كه هنگام مطالعه صفحه به صفحه آنها كمتر احساس می كنید با یك متن ترجمه ای روبه رو هستید. البته با در نظر گرفتن تلاش مترجمان خوب آنها، باید گفت كه این ویژگی تا اندازه زیادی نتیجه دقت و آگاهی ویراستاران آنها از ساختار زبان انگلیسی و زبان مخاطبان فارسی زبان است. برای نمونه در بخشی از كتاب عدد آورده می شود: «همه مردم روی زمین به یك زبان سخن نمی گویند. به همین سبب هم، همه آنها كلمه یك را به كار نمی برند. هر زبانی برای كلمه یك، یك كلمه مخصوص همان زبان را دارد. بیشتر زبان هایی كه ریشه ای یكسان دارند، كلمه ای برای یك به كار می برند كه كم و بیش یكسان است. برای مثال در زبان های اروپایی كلمه هایی كه به جای یك به كار می روند شبیه هستند. یك را در زبان یونانی اِن یا مونوس، در زبان لاتینی، كه زبان مردم روم قدیم بوده است، اُنوس، در زبان انگلیسی وان یا اّن، در زبان فرانسوی اّن، در زبان اسپانیایی اُنو، در زبان آلمانی اّین و در زبان روسی اُدین می گویند. اگر نگاهی به هر یك از این كلمه ها بیندازیم، می بینیم كه حرف نون در تمامی این كلمه ها به كار رفته است. اگر تلفظ این كلمه ها را با هم بشنویم، می بینیم كه كمابیش نزدیك به یكدیگرند. به ریشه این كلمه ها یا كلمه هایی كه به جای یك در زبان های دیگر به كار می رود كاری نداریم، زیرا نیاز به بحثی دراز دارد. از این گذشته هیچ یك از این كلمه ها شبیه كلمه یك فارسی نیست. اما در زبان سانسكریت، كه یكی از زبان های هندو ایرانی و همریشه با زبان فارسی است، كلمه یك را اِكا می گفتند. سانسكریت در حدود سه هزار و چهارصد سال پیش از زبان های باستانی هند بود و بسیاری از كتاب های دینی و ادبی هند باستان به این زبان نوشته شده است.» همان طور كه مشاهده می كنید، جهانشاهی به معادل گذاری واژه های فارسی در برابر واژه های بیگانه بسنده نكرده است، بلكه واژه ها را با ساختار زبان فارسی كنار هم چیده و ترجمه ای روان آفریده است. به علاوه از ترجمه صرف دوری كرده و نكته هایی بر حسب نیاز به متن افزوده است. این شیوه دوری از ترجمه صرف را در آثار دیگر جهانشاهی نیز مشاهده می كنیم و چه خوب است مترجمان و ناشران گرامی این شیوه را سرمشق كارهای خود قرار دهند. البته چنین شیوه ای به مترجم آگاه و به خصوص ویراستاران خاص كارهای علمی نیاز دارد كه متاسفانه كمتر به آن توجه كرده ایم و دیگر از وجود افرادی همچون جهانشاهی، به سختی می توانیم بهره مند شویم.
• راهكاری برای بهبود وضعیت كتاب های علمی كودك و نوجوان
۱ - نبود «نقد» جدی و مستند كتاب علمی كودك و نوجوان یك مبحث بسیار جدی است كه ادبیات مستند كودكان و نوجوانان به طور عموم و كتاب های علمی كودكان و نوجوانان به طور خاص از آن رنج می برند. در «بستر» نقد است كه جریان ترجمه و تالیف كتاب های علمی این گروه سنی روند رو به رشدی را طی می كند و این امر در ظرف زمانی درازمدت به شرط جهت گیری های اصولی نهادهای تاثیرگذار فرهنگی و علمی كشور امكان پذیر خواهد بود.
۲ - ناشران دولتی و ناشرانی كه از بودجه عمومی جامعه تغذیه می كنند رسالتی دو چندان در انتشار كتاب های علمی كودكان و نوجوانان به خصوص تالیف این گونه آثار به عهده دارند. آنها با انتشار الگوهای مناسب می توانند راهگشا باشند.
۳ - به رسمیت شناختن كپی رایت زمینه مناسبی را می تواند برای روی آوردن ناشران و مولفان به سوی تالیف برای كودكان و نوجوانان ایرانی متناسب با ویژگی های بومی و فرهنگی ایجاد كند. از آنجا كه كتاب به عنوان یك كالا در كشور ما كالای ارزان قیمتی است و قیمت تمام شده تالیف این گونه آثار نسبت به ترجمه آن بسیار بالاتر است كپی رایت و هزینه های مترتب بر آن انگیزه ناشران را برای ترجمه آثار علمی كودكان و نوجوانان كمرنگ تر خواهد كرد. بی تردید راه های بی شمار دیگری را می توان جست وجو كرد و برشمرد و آنچه كه گفته شد در حوصله این یادداشت بوده است.
پی نوشت:
۱- آیزاك آسیموف، جهانشاهی ایرج، عدد (نگاهی به تاریخ علم)، انتشارات فاطمی، چاپ هشتم ۱۳۸۱.
حسن سالاری - محبت الله همتی

منبع : روزنامه شرق