نظارت از دست رفته

ایالت خودمختار قره باغ کوهستانی، پس از فروپاشی شوروی سابق، جدایی خود را از دولت مرکزی باکو اعلام کرد. این اقدامات جدایی طلبانه موجب درگیری نظامی بین سالهای ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۴ میلادی میان نیروهای ارمنی و آذری شد. جمهوری آذربایجان در نتیجه این درگیری، نظارت بر منطقه قره باغ کوهستانی و هفت شهرستان همجوار آن به نامهای خان کندی، شوشا زنگیلان، جبراییل، قبادلی، آغدام،کلبجر و فضولی را از دست داد.
به رغم اعلام آتش بس از سال ۱۹۹۴ میلادی میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان، تلاش های بین المللی برای حل مناقشه قره باغ هنوز به نتیجه ای نرسیده است. گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا در سال۱۹۹۲ به منظور میانجیگری بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان در مناقشه بر سر منطقه ناگورنو- قره باغ تشکیل شده و در زمان حاضر آمریکا، روسیه و فرانسه ریاست مشترک آن را بر عهده دارند. اکنون مدت ۱۸ سال از درگیری جمهوری های آذربایجان و ارمنستان در مناقشه ناگورنو-قره باغ می گذرد. اگرچه درگیری نظامی از سال ۱۹۹۴ به پایان رسیده ولی اختلافات هنوز باقی است و نیروهای نظامی دو طرف آماده نبرد می باشند. قفقاز بعد از بیرون رفتن ایران از منطقه در قرن ۱۹ به طور سنتی حوزه نفوذ روسیه قرار گرفته و بعد از فروپاشی اتحاد شوروی در سال ۱۹۹۱ و خلا» قدرت در منطقه پای بسیاری از قدرتهای منطقه و فرامنطقه ای و سازمان های امنیتی اروپا به منطقه باز شده است.
جمهوری آذربایجان و ارمنستان در سال ۱۹۹۲ به عضویت سازمان امنیت وهمکاری اروپا در آمده و این سازمان نیز بلا فاصله این بحران را که از سال ۱۹۸۸ شعله ور شده بود در دستور کار خود قرار داده و به ایفای نقش در آن پرداخت. در این مقاله به پیشینه بحران قره باغ، نقش سازمان امنیت و همکاری اروپا (Europe in Cooperation anb Security for ationzOrgani- OSCE) در این بحران و... مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
سفر اخیر ماه آگوست ماتیو جی. برایزا، دستیار معاون اروپا و اوراسیا وزیر خارجه آمریکا و نماینده ایالا ت متحده در گروه مینسک برای حل بحران قره باغ به باکو و دیدار با مقامات این کشور و اظهارنظرهای جنجالی و زمینه نگارش مقاله ذیل را فراهم آورد.
● اقدامات سازمان امنیت و همکاری اروپا برای حل بحران
با فروپاشی اتحاد شوروی در سال ۱۹۹۱ و استقلال جمهوری های آذربایجان و ارمنستان و تشدید درگیری بین دو کشور و از سوی دیگر، عضویت هر دو در سال ۱۹۹۲ در سازمان امنیت و همکاری اروپا این سازمان خود را موظف به میانجیگری برای حل اختلاف می دانست. البته نگرانی اصلی از آنجا بود که منطقه قفقاز که مرز طبیعی بین اروپا و آسیا است درگیری در آن منطقه محدود نماند و به سرعت به قاره اروپا نیز سرایت کند. خلا» وجود قدرت سنتی (روسیه) نیز مزید بر علت گردید. سازمان امنیت و همکاری اروپا از ۲۴ مارس ۱۹۹۲ به صورت رسمی وارد مناقشه قره باغ شد. در آن تاریخ در اجلاس هلسینکی مجوز حضور در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز صادر گردید و در بند ششم اجلاس از رئیس سازمان خواسته شد تا ضمن سفر به منطقه زمینه های اجرای یک آتش بس را در منطقه مورد بررسی قرار دهد. و مقرر گردید در اولین فرصت ممکن کنفرانسی تحت نظارت سازمان امنیت و همکاری اروپا در شهر مینسک برگزار و ۱۱ عضو شامل ارمنستان، جمهوری آذربایجان، چک، اسلواکی، آلمان، سوئد، بیلوروسی، فرانسه، ترکیه، ایالات متحده تشکیل و بحران را بررسی کند. در سال ۱۹۹۳ در پی یک رشته اقدامات گسترده، گروه مینسک یک جدول زمانی تنظیم شده را بر اساس یک دیدگاه گام به گام پیشنهاد کرد که شامل یک رشته اقدامات مانند عقب نشینی نیروها از سرزمین اشغالی، راه اندازی وسایل ارتباطی و حمل ونقل، مبادله اسرای جنگی و گروگان ها را شامل می شد که به صورت مشخص در راستای اجرای قطعنامه های سازمان ملل بود.
در ۱۴ اکتبر ۱۹۹۴ نماینده ویژه سازمان امنیت و همکاری اروپا به منطقه اعزام و گزارشی برای گروه مینسک تهیه کرد که در آن توصیه شده بود که سازمان امنیت و همکاری اروپا ارتباط نزدیک تری با دیگر میانجیگران فعال مانند ایران و روسیه برقرار کند که نتیجه آن یک آتش بس بود که در می ۱۹۹۴ با وساطت روسیه برقرار شد. در سال ۱۹۹۴ تلاش گروه مینسک یافتن راه حلی برای تثبیت آتش بس ایجاد شده و در مرحله بعد ارائه یک طرح جامع برای صلح بین طرفین درگیر بود. بر این اساس یک گروه مرکب از پرسنل بین المللی انتخاب و استخدام و آموزش داده شد که تعداد آنها ۵۶ نفر بود و در نقش یک نیروی حافظ صلح در چارچوب سازمان امنیت و همکاری اروپا به ایفای نقش پرداخت. در سال ۱۹۹۵ در اجلاس بوداپست یک نماینده ویژه برای بحران منصوب گردید که این نماینده در تفلیس مستقر شده و ۵ دستیار در باکو، ایروان، خانکندی (مرکز قره باغ ) مستقر و بیشتر نقش آنها نظارت بر برقراری آتش بس، ایجاد جو اعتمادسازی بین طرفین، همکاری با نمایندگان سازمان ملل، ارسال گزارشات به سازمان امنیت و همکاری اروپا بود.
در اجلاس سران سازمان امنیت و همکاری اروپا در لیسبون در سال ۱۹۹۶ در حالی که تلاش گروه مینسک برای ایجاد یک صلح جامع بی نتیجه مانده بود یک بیانه پیشنهاد کرد که شامل بندهای ذیل بود : ۱- تضمین تمامیت ارضی ارمنستان و جمهوری آذربایجان، ۲- تعیین وضعیت حقوقی قره باغ و دادن بیشترین درجه خود گردانی به آن در داخل جمهوری آذربایجان، ۳- امنیت تضمین شده برای کلیه ساکنان قره باغ و لزوم تبعیت طرف های درگیر برای تحقق روند صلح. پذیرش قریب به اتفاق اعضا دستاورد مهمی در حل بحران قلمداد گردید ولی مخالفت ارمنستان و اعلام اینکه قطعنامه هیچ دستاوردی برای توفیق سیاسی دو طرف نیست به روح قطعنامه خدشه وارد کرد. در سال ۱۹۹۷ رئیس سازمان امنیت و همکاری اروپا تصمیم گرفت تا ترکیب روسای گروه مینسک را تغییر داده و فرانسه و ایالات متحده، روسیه را شامل گردد و اولین طرح این گروه غیر نظامی کردن خط تماس بین گروه های متخاصم و بازگشت پناهندگان بود اما به علت مخالفت ارمنستان و اتخاذ مواضع سخت طرف مقابل این تلاشها شکست خورد. در اجلاس سران سازمان امنیت و همکاری اروپا در استانبول در سال ۱۹۹۹ از ملاقات مستقیم بین روسای جمهوری آذربایجان و ارمنستان استقبال شده و خواستار تداوم این دیدارها برای زنده نگه داشتن روند مذاکرات و ایجاد امید و دلگرمی برای حل و فصل نهایی بحران شد. در سال ۲۰۰۱ ملاقات سران در فرانسه و ایالات متحده ادامه پیدا کرد. بعد از آن مذاکرات وزرای امورخارجه و روسای جمهور دوکشور در مسکو، لندن، پاریس و واشینگتن ادامه یافته است.ولی علی رغم این تماس و تلاشها گروه مینسک به دلیل فقدان توافق به نقطه اول برگشته است و هیچ گونه روند مثبتی در حل بحران متصور نیست.
تحولات دیپلماتیک اخیر در زمینه بحران ناگورنو-قره باغ نشان می دهد که همه طرف های درگیر در این مناقشه، به نوعی بر این مساله اذعان دارند که این مناقشه با وجود تاکید آنان به حل سریع آن، در یک وضعیت گیج کننده ای قرار دارد که حل آن را به تاخیر می اندازد. در جریان اجلاس جامعه کشورهای مستقل همسود CIS در ۲ سپتامبر ۲۰۰۵ در قازان ( تاتارستان ) بین علی اف و کوچاریان دیداری بی نتیجه انجام گرفت. در این زمان در دیدار دبیر کل ناتو در ۲۵ اکتبر وی اظهار داشت که ناتو در صلح ناگورنو-قره باغ مشارکت نخواهد داشت، موردی که بارها دبیر کل قبلی ناتو در دیدارهای خود از منطقه اعلام کرده بود. با این حال جمهوری آذربایجان در رسانه های خود وعده می دهد که ناتو به زودی ناگورنو-قره باغ را از ارامنه باز پس گرفته و به آنان خواهد داد.
در اول و دوم فوریه ۲۰۰۶، نمایندگان گروه مینسک از ارمنستان و جمهوری آذربایجان بازدید و رهبران دو کشور را به ملاقات و گفت وگو در فرانسه دعوت کردند. به دنبال آن، سران دو کشور در ۱۰-۱۱ فوریه به دعوت ژاک شیراک به پاریس عزیمت و در رامبولی با یکدیگر ملاقات کردند، اما اختلاف نظر دو طرف بقدری زیاد بود که آنها ترجیح دادند درباره این موضوع کنفرانس مطبوعاتی نداشته باشند و اعلام موضع را به وزرای خارجه خود محول کردند. مجددا باتحرکات گروه مینسک وزرای خارجه دو کشور در ۱۹ می ۲۰۰۶ در استراسبورگ فرانسه دیدار و درباره تحولات مناقشه ناگورنو-قره باغ به گفت وگو پرداختند که بی نتیجه بود.
در این زمان، ارامنه ناگورنو-قره باغ چهاردهمین سال بازگشایی دالان لاچین را جشن گرفتند. با این حال نمایندگان گروه مینسک در اول و دوم فوریه ۲۰۰۶ از هر دو کشور دیدار و در زمینه مناقشه گفت وگو کردند. دیدارهای فرانسه نشان داد که قدرت تاثیرگذاری فرانسه بر بحران ناگورنو-قره باغ ناچیز است. ایالات متحده با بهره گیری از ناکامی های فرانسه، و برای اثبات قدرت تاثیرگذاری خود بر منطقه، با علی یف رئیس جمهور آذربایجان در آوریل ۲۰۰۶ در کاخ سفید ملاقات و درباره برخی مسائل جهانی و منطقه ای از جمله درباره برنامه هسته ای ایران و مناقشه ناگورنو-قره باغ به گفت وگو نشست. دیپلمات های گروه صلح پیشنهادی را ارائه داده اند که عبارت است از استقرار سربازان حافظ صلح بین المللی بین ولایت قره باغ و آذربایجان و تخلیه نواحی هفت گانه اشغالی آذربایجان در پیرامون ناگورنو-قره باغ و پس از آن برگزاری رفراندوم در ۱۰ سال آینده. با این پیشنهاد میانجیگران براین باورند که اصول اساسی آنها شناسایی و پیشنهاد شده است و برای حل مناقشه راه حل منصفانه ای ارائه داده اند.
آنها در ۶ ژوئن ۲۰۰۶ تاسف خود را از اینکه طرفین هنوز به این اصول برای موفقیت دست نیافته اند، اعلام نموده اند. علی یف در مذاکرات سال گذشته در فرانسه از این ابتکار استقبال نکرد و استدلال کرد که این رفراندوم موجب پیوستن قره باغ به ارمنستان خواهد شد. او مخالف شناسایی دو ژور هر بخشی از خاک آذربایجان توسط جامعه جهانی است. میانجیگران اعلام نموده اند چنانچه در سال جاری موافقتنامه صلح امضا نشود، این امر تا سال ۲۰۰۹ به تاخیر خواهد افتاد. زیرا در سال ۲۰۰۸ هر دو کشور انتخابات ریاست جمهوری خواهند داشت و علاوه بر آن در ارمنستان انتخابات پارلمانی نیز در سال آینده برگزار خواهد شد. در این میان گفته شده است که به نماینده آمریکا در گروه مینسک، استون مان در وزارت خارجه ایالات متحده پست جدیدی محول شده است. این نشانه آن است که آمریکا از برقراری صلح در ناگورنو-قره باغ ناامید شده است. دیدار علی اف و کوچاریان در رامبوئیه فرانسه در ۱۱-۱۰ فوریه ۲۰۰۶ که به ابتکار ژاک شیراک رئیس جمهور فرانسه برگزار شد، نتایج مثبتی به دنبال نداشت و آذربایجان را سخت آزرده کرد و روسای جمهور دو کشور از برگزاری کنفرانس مطبوعاتی خودداری و آن را به وزرای خارجه خود محول کردند.
المار ممد یاروف وزیر خارجه آذربایجان در تلویزیون" لیدر تی. وی." اظهار داشت که آذربایجان مخالف برگزاری رفراندوم است و آن را نمی پذیرد. وزیر خارجه ارمنستان نیز از بی حاصل بودن نتایج مذاکرات به علت سر سختی طرف آذری اظهار تاسف کرد. دیدار روسای جمهور دو کشور نیز در ۴-۵ ژوئن ۲۰۰۶ در بخارست پایتخت رومانی در زمان برگزاری اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری کشورهای حوزه دریای سیاه که دومین دیدار آنها در سال ۲۰۰۶ بود، نتیجه ای در بر نداشت. در کنفرانس بین المللی" قفقاز بدون مناقشه و تروریسم: گفتگوی تمدنها در چهار راه قفقاز" که در ۱۸-۱۷ می ۲۰۰۶ در ایروان برگزار شد، با وجود دعوت از جمهوری آذربایجان، آنها نماینده ای به این کنفرانس اعزام نکردند. در این کنفرانس مواضع ارمنستان برای پیشنهاد گروه مینسک مثبت بود و از نرمتر شدن ارامنه و پذیرش مصالحه حکایت داشت.
این در حالیست که در کنار تلاشهای گروه مینسک، سازمان امنیت و همکاری اروپا ایالات متحده از جمهوری خودخوانده ناگورنو-قره باغ حمایت کرده و اجازه داده است که سفارت آن در واشینگتن افتتاح شود و حتی شهر مونتبلوی کالیفرنیا با خانکندی (مرکز جمهوری خودخوانده قره باغ) سند پیوند خواهر خواندگی امضا کرده است. در جریان دیدار آرکادی گوکاسیان رهبر جمهوری خودخوانده قره باغ از فرانسه، لئوی باسلا شهردار والانس از استقلال ناگورنو-قره باغ حمایت کرده است. روسیه نیز بی میل نیست که استقلال قره باغ را به رسمیت بشناسد. اخیرا نیز بارونسا کوکس معاون مجلس لردهای انگلیس با سفر به قره باغ کوهستانی ضمن متهم کردن جمهوری آذربایجان به تجاوز به حقوق ارامنه، بر استقلال ارامنه قره باغ تاکید کرد.
روسای مشترک گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا در حل و فصل مناقشه قره باغ، یوری مرزلیکوف (روسیه)، استیون مان (ایالات متحده آمریکا، هم اکنون ماتیو جی. برایزا azBry.J Mattew، دستیار معاون وزیر خارجه آمریکا در امور اروپا و اوراسیا به جای استیون مان در مذاکرات گروه مینسک برای حل و فصل بحران قره باغ شرکت می کند)، برنار فاسیه (فرانسه) طی سفرهای دوره ای خود به منطقه، مذاکراتی را با روسای جمهور و وزرای امور خارجه جمهوری آذربایجان، ارمنستان و نیز منطقه قره باغ کوهستانی داشته اند که اخیرا نیز در می و جولای ۲۰۰۷ با رابرت کوچاریان رئیس جمهور ارمنستان در ایروان و الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان در باکو دیدار کردند.
روسای آمریکایی، روسی و فرانسوی گروه مینسک" سازمان امنیت و همکاری اروپا که انحصار میانجیگری بین آذربایجان و ارمنستان را برای فیصله بحران قره باغ در اختیار دارند در پایان سفر خود به باکو در اکتبر ۲۰۰۶با هرگونه تغییر در چارچوب این مذاکرات مخالفت کردند. نوروز محمداف، مسوول روابط بین المللی نهاد ریاست جمهوری آذربایجان در ۱۶ ژوئن ۲۰۰۷ از نحوه میانجیگری روسای گروه "مینسک" سازمان امنیت و همکاری اروپا برای مذاکرات حل مناقشه قره باغ انتقاد کرد. به گزارش خبرگزاری غیردولتی "دی.آذ"، "نوروز محمداف" گفت: روسای گروه مینسک وظایف خود را در حد لازم انجام نمی دهند و به این علت موازین و حقوق بین الملل را نقض می کنند. وی با اشاره به این که روسای گروه میانجی مینسک با داشتن موضع اشتباه نظر یکسان به طرفین مناقشه قره باغ دارند، افزود: آنها باید متجاوز و اشغالگر را در این مناقشه به صراحت معرفی و اعلام کنند.
محمداف بیانیه اخیر روسای گروه مینسک مبنی بر این که حل مناقشه قره باغ منوط بر اراده سیاسی روسای جمهوری آذربایجان و ارمنستان است را نادرست خواند و گفت: برای حل این مناقشه باید رییس جمهوری ارمنستان و اطرافیان آن اراده لازم از خود نشان دهند. وی درباره موضع باکو نسبت به حل مناقشه قره باغ گفت:برای حل این مناقشه نیروهای ارمنی باید از سرزمین های اشغال شده جمهوری آذربایجان خارج شده و موقعیت سیاسی منطقه قره باغ کوهستانی هم در قالب حفظ تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان تعیین شود. اخیرا جنگ لفظی میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان افزایش یافته و مقامات بلند پایه دو کشور یکدیگر را به کارشکنی در مذاکرات حل مسالمت آمیز مناقشه قره باغ زیر نظر گروه میانجی مینسک متهم می کنند.
برای نخستین بار ماتیو برایزا رییس آمریکایی گروه مینسک وجود پیش نویس توافق صلح قره باغ را که به طور شفاهی به توافق روسای جمهوری آذربایجان و ارمنستان رسیده است، فاش کرد.
اظهارات اخیر "ماتیو برایزا" رییس آمریکایی گروه میانجی مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا درباره قره باغ موجب اعتراض محافل سیاسی و اجتماعی جمهوری آذربایجان شد. برخی رسانه های باکو در ۸ جولای ۲۰۰۷ گزارش دادند که "ماتیو برایزا" در مصاحبه ای با یکی از نشریات چاپ روسیه دسترسی منطقه جدایی طلب قره باغ کوهستانی به استقلال را ممکن دانسته است. در پی انتشار این خبر تعدادی از تشکل های سیاسی،اجتماعی از جمله حزب "آنا وطن"، "سازمان آزادی قره باغ"، شبکه تلویزیونی "آینس"، برخی مطبوعات و کارشناسان سیاسی و اجتماعی این کشور واکنش تندی به این اظهارات متیو برایزا نشان دادند. آنها اظهارات رییس آمریکایی گروه مینسک را نشانگر سیاست دوگانه آمریکا در حل مناقشه قره باغ میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان خواندند و خواستار پایان دادن به فعالیت میانجیگرانه وی شدند. در این میان "آراز عظیم اف " نماینده ویژه رییس جمهوری آذربایجان در مذاکرات صلح قره باغ به خبرنگاران گفت: اطمینان ندارم که متیو برایزا چنین سخنانی درباره امکان استقلال منطقه قره باغ کوهستانی بیان کرده باشد و امکان تحریف اظهارات وی وجود دارد.
معاون وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان افزود: برایزا چنانچه این سخنان را گفته باشد به این معنی است که وی در واقع به طور جدی در خارج از وظایف خود و سیاست آمریکا اظهار نطر کرده است. وی با ابراز تردید نسبت به صحت گزارشهای مذکور گفت: متیو برایزا حتی در دیدار با مقامات ارمنی هم همواره خواست آنها برای استقلال قره باغ کوهستانی را غیرممکن دانسته است. نظامی بهمن اف رهبر جامعه آذری منطقه قره باغ کوهستانی هم درباره صحت سخنان برایزا ابراز تردید کرد و خواستار انجام تحقیقات لازم درباره اظهارات رییس آمریکایی گروه مینسک شد. وی گفت: متیو برایزا اگر چنین اظهاراتی داشته اشتباه بزرگی مرتکب شده و از حیطه وظایف و صلاحیت خود عدول کرده است. وی اضافه کرد: در طول مذاکرات حل مسالمت آمیز مناقشه قره باغ بارها شاهد این گونه مانورهای سیاسی بودیم که همواره با واکنش شدید جمهوری آذربایجان روبرو شده است. بهمن اف با اشاره به این که مجامع بین المللی و همه کشورها تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان را به رسمیت می شناسند، افزود: کشورش هرگز با استقلال منطقه قره باغ کوهستانی موافقت نخواهد کرد. در این حال "جوناتان هنیک" سخنگوی سفارت آمریکا در باکو در پاسخ به واکنش های محافل جمهوری آذربایجان اعلام کرد که اظهارات متیو برایزا با نشریه روسیه توسط رسانه ها تحریف شده و آمریکا به حمایت از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان پایبند است.
● چشم انداز طرح جدید گروه مینسک
روزنامه "آزادلیق" چاپ باکو در دسامبر ۲۰۰۵ از امکان امضای توافقنامه صلح قره باغ، میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان را در آینده نزدیک خبر داد و آن را محتمل دانست. به گزارش این منبع با اعلام این خبر، اظهارات اخیر روسای گروه میانجی مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا مبنی بر ایجاد تحول در حل بحران قره باغ در سال ۲۰۰۶ را در همین ارتباط ارزیابی کرد. این منبع در ادامه به نقل از یکی از مسوولان وزارت خارجه جمهوری آذربایجان که به نوشته این منبع خواست نامش فاش نشود، به تشریح جزییات توافقنامه صلح پرداخت. بنابراین گزارش، توافقنامه صلح که امضای آن تا پایان سال جاری میلادی (۲۰۰۶) پیش بینی شده است،
قرارداد اتحاد بزرگ" بین باکو و ایروان" نام دارد.
▪ آزادلیق اضافه کرد: به عقیده منبع وزارت خارجه جمهوری آذربایجان، امضای توافقنامه صلح به مثابه مصالحه باکو با ایروان است. بر پایه خبر این روزنامه، مفاد اصلی سازش نامه عبارتند از :
۱) ارمنستان در وهله اول نیروهای خود را غیر از لاچین، از مناطق اشغالی زنگیلان، جبراییل، قبادلی، آغدام،کلبجر و فضولی جمهوری آذربایجان خارج می کند.
۲) مساله تعیین وضع حقوقی قره باغ تا سال ۲۰۲۱ میلادی آینده ( به مدت ۱۵ سال) به تاخیر می افتد.
۳) در سال ۲۰۲۱ میلادی، قرار است با شرکت جامعه ارمنی و آذری قره باغ در این منطقه همه پرسی برگزار شود. (همه پرسی فقط در منطقه خان کندی و شوشا که هم ارمنیها و هم آذریها در آن ساکن هستند، برگزار خواهد شد.) نتیجه این همه پرسی بودن یا نبودن قره باغ در ترکیب جمهوری آذربایجان را مشخص خواهد کرد.
۴) پس از امضای این سازش نامه و تخلیه شش شهرستان از سوی نیروهای ارمنی، روابط اقتصادی میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان برقرار می شود و راه های ارتباطی بین دو کشور باز خواهد شد که از تسهیل رفت و آمد میان مردم دو کشور حکایت دارد.
۵) نیروهای حافظ صلح در منطقه مورد مناقشه مستقر خواهند شد.
۶) هر یک از طرف های در حال مناقشه متعهد می شوند که نتایج همه پرسی سال ۲۰۲۱ را به رسمیت بشناسند و بحران قره باغ را از طریق نظامی حل نکنند. آزادلیق به دنبال بر شمردن مفاد اصلی توافقنامه صلح قره باغ، از نبود بندی در این سند درباره منطقه لاچین ابراز نگرانی کرد و سرنوشت آتی آن را مبهم خواند. همچنین به نوشته یک روزنامه آذری، به مرور زمان پرده از معامله پنهانی باکو و ایروان کنار می رود. روزنامه "باکو خبر"" به نقل از روزنامه ایکاکان امانک، چاپ ارمنستان، با درج خبری با این عنوان نوشت: یک منبع موثق وزارت خارجه ارمنستان اعلام کرد: میان دولت های جمهوری آذربایجان و ارمنستان توافقنامه ای درباره استقرار نیروهای پاسدار صلح بین المللی با هدف میانجیگری در قره باغ امضا شده است که بر مبنای آن طرفین بجز سازمان امنیت وهمکاری اروپا به هیچیک از سازمان های بین المللی اجازه مشارکت در مناقشه قره باغ را نخواهند داد.
بر اساس این گزارش، طرفین درباره ترکیب نیروهای پاسدارصلح متشکل از نمایندگان کشورهای عهده دار ریاست گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا نیز به توافق رسیده اند که این مساله استقرار نیروهای پاسدار صلح ناتو را در وظیفه میانجیگری مناقشه مردود می کند و نقش برجسته ای را برای حضور نیروهای پاسدار صلح روسیه در منطقه قائل می شود. علت اصلی اینکه جمهوری آذربایجان این توافقنامه را امضا کرده این است که ارمنستان استرداد تمامی شهرستان های اشغالی اطراف قره باغ به جز لاچین را منوط به استقرار نیروهای پاسدار صلح روسیه کرده است. این در حالیست که آمریکا با استقرار صلحبانان روسی در ترکیب نیروهای پاسدار صلح بین المللی در قره باغ مخالفت کرده است.
روزنامه "باکو خبر" نوشت: "نیکلاس برنز" معاون سیاسی وزیر خارجه آمریکا در واکنش به اظهارات اخیر رئیس روسی گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا گفت: از آنجا که آمریکا مساله مناقشه قره باغ را از اولویت های سیاست خارجی خود می داند حل و فصل صلح آمیز این مناقشه را خواستار است و تمایل ندارد نیروهای پاسدار صلح بین المللی از کشور خاصی باشد. "یوری مرزلیاکف" رئیس روسی گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا قبلا گفته بود نیروهای پاسدار صلح بین المللی از صلحبانان روسی که به خوبی با شرایط این منطقه آشنایی دارند، تشکیل خواهد شد. این در حالیست که روزنامه "ینی مساوات" در شماره ۳۰ دسامبر ۲۰۰۵ خود با اشاره به اظهارات واردان اوسکانیان وزیر خارجه ارمنستان در مورد مذاکرات مربوط به حل مناقشه قره باغ نوشت : به گزارش خبرگزاری "آرکا"، وزیر خارجه ارمنستان طی مصاحبه با یکی از تلویزیون های محلی گفت که مناقشه باید بر اساس مصالحه و گذشت طرفین حل و فصل شود.
به گفته وی، دستیابی به توافق باید مطابق با منافع طرف های درگیر باشد. اوسکانیان در پاسخ به سوالی در مورد امکان بازگرداندن مناطق اشغالی جمهوری آذربایجان گفت که این مساله بستگی به نحوه مطرح کردن آن دارد. به نظر وی، در حال حاضر مناطق اشغالی جمهوری آذربایجان مساله امنیتی برای ارامنه محسوب می شود. وی افزود: جمهوری آذربایجان تاکنون معتقد بود که در مرحله اول باید مناطق اشغالی تخلیه شود و از هرگونه مذاکرات پیرامون رژیم حقوقی قره باغ امتناع می کرد. در نتیجه مذاکرات به بن بست رسیده بود. ولی در حال حاضر وضعیت پیرامون این مساله تغییر یافته و از این رو، اینگونه پیشرفتی در مذاکرات قره باغ حاصل شده است.
وزیر خارجه ارمنستان در ادامه افزود : اگر عدم تخلیه مناطق برای امنیت قره باغ ضروری باشد، در اینصورت ارمنستان از بازگرداندن آن مناطق خودداری خواهد کرد. اگر تخلیه این مناطق برای دریافت تضمین امنیت ارامنه قره باغ ضروری باشد، آن مناطق را آزاد خواهیم کرد. چنانچه ما بتوانیم در مورد اصل آتیه داری که بر اساس آن رژیم حقوقی موجود در قره باغ شکل رسمی به خود بگیرد، به توافق برسیم در آن صورت این اصل می تواند به موضوع مذاکرات جدی تبدیل شود. روزنامه "ینی مساوات" در ادامه چنین نتیجه گیری می کند که اظهارات اخیر وزیر خارجه ارمنستان نشان می دهد که گزینه تخلیه چند منطقه اشغالی در ازای برگزاری همه پرسی در مورد رژیم حقوقی قره باغ پس از ۱۵ - ۱۰ سال آینده در دست بررسی است.
صرفا این گزینه تضمین می دهد که وضعیت موجود در قره باغ در دستور کار قرار گرفته و وضعیت این منطقه در آینده شکل رسمی به خود بگیرد. همانگونه که مشاهده می شود ایروان اکنون اذهان عمومی و نیروهای سیاسی این کشور را برای این گزینه آماده می کند. این روزنامه با اشاره به دیدار روسای جمهور جمهوری آذربایجان و ارمنستان که در ماه ژانویه سال ۲۰۰۷ انجام گرفت، می نویسد که انتظار می رود قرارداد صلح قره باغ ظرف سال ۲۰۰۷ به امضا برسد. از این رو، تردیدی نیست که تا پایان سال ۲۰۰۷ تحولات خطرناکی در مورد سرنوشت آتی قره باغ صورت بگیرد.
● دلایل ناکامی سازمان امنیت و همکاری اروپا در حل بحران
اگرچه سازمان امنیت و همکاری اروپا اعتقاد دارد که تلاش های این سازمان برای پایان بخشیدن به بحران قره باغ شکست نخورده است و آتش بس ۱۹۹۴ و آزادی اسرا را نتیجه فعالیت ها و کوششهای خود می داند اما وضعیت در قره باغ یک حالت شکننده داشته و آتش بس هر لحظه می تواند شعله ور شود. سازمان امنیت و همکاری اروپا، بدون توجه به پیشینه تاریخی بحران که ریشه در تاریخ قفقاز جنوبی دارد و تنها با صدور قطعنانه که ضمانت اجرایی ضعیف داشته، سعی در مهار بحران داشته است. از سویی وجود روسیه و ایالات متحده در منطقه وضعیت بحران را پیچیده تر کرده و توافق این دو قدرت بزرگ برای حل بحران ضروری و لازم است. وجود و نفوذ لابی قدرتمند ارمنی در کنگره ایالات متحده و پارلمان های اروپایی به صورتی که علی رغم روابط خوب جمهوری آذربایجان با ایالات متحده، این کشور مورد تحریم کنگره قرار گرفته ولی ارمنستان با وجود اشغال یک پنجم خاک جمهوری آذربایجان کمک هایی را از ایالات متحده دریافت کرده است. موضوع دیگرکه به پیچیدگی بحران و عدم کارایی سازمان امنیت و همکاری اروپا افزوده، گره خوردن این بحران به سرنوشت سیاسی روسای جمهوری آذربایجان و ارمنستان است و در طول بحران بقای سرنوشت سیاسی به نوعی به میزان موفقیت آنها در جبهه جنگ قره باغ بستگی داشته است.
به گونه ای که پیروزی رابرت کوچاریان رئیس جمهور فعلی ارمنستان معلول تفکر وی برای ارمنستان بزرگ بوده و شکست ایلچی بیگ نیز به علت ناکامی در جبهه نظامی بوده است.
با این تفاسیرمعلوم می شود که اعلامیه های صادر شده درباره امکان حل مناقشه قره باغ کوهستانی طی یک سال اخیر چیزی جز معامله متقابلا سودمند منعقده بین مسوولین سازمان امنیت و همکاری اروپا، ارمنستان و جمهوری آذربایجان نیست. اعلامیه های مشابه نه تنها به علی اف و کوچاریان در حفظ حکومتشان کمک کردند، بلکه به حفظ نقش سازمان امنیت و همکاری اروپا در عرصه بین المللی خدمت کرده و می کنند. در جو ناامیدی پیرامون مساله قره باغ کوهستانی یک سری سازمان های بین المللی سعی کردند حق انحصار سازمان امنیت و همکاری اروپا در رابطه با این مساله را مورد بحث قرار دهند و از آنجایی که این امر در بستر انتقاد کشورهای مختلف از سازمان مذکور صورت می گرفت، احتمال قوی بود که حل و فصل مساله به یک قالب دیگری منتقل شود: مثلا سازمان ملل متحد یا شورای اروپا، چیزی که به نوبه خود به معنای تضعیف قابل ملاحظه نفوذ ایالات متحده آمریکا بر حل مساله قره باغ کوهستانی می شد. اما بعدها گفتگوها در خصوص حل مساله قره باغ به سازمان امنیت و همکاری اروپا کمک کرد این پروسه را متوقف سازد و تا وقتی که تلاش های انتقال مساله به قالب های دیگر متوقف نشده و اختلافات اروپا و ایالات متحده آمریکا هموار نشده اند، این بستر مثبت حفظ خواهد شد.
● طرح اتحادیه اروپایی برای حل بحران
اتحادیه اروپایی برای حل بحران قره باغ، طرحی را ارائه کرده است که طبق آن، ارمنیان و آذریها باید قره باغ را نوبتی اداره کنند. "پی یر گارتون" تحلیلگر ارشد کمیته امنیتی اتحادیه اروپایی اعلام کرد که این طرح در نشست ژانویه - فوریه ۲۰۰۵ کمیته همکاری های اتحادیه اروپا در بروکسل ارائه شد و هدف از آن کمک به گروه مینسک در حل مساله قره باغ است. گارتون با اشاره به اینکه اتحادیه اروپا تاکنون چند پیشنهاد درباره حل مساله قره باغ داده که جمهوری آذربایجان آن را نپذیرفته است، گفت: بدون این همکاری های اقتصادی، حل مساله قره باغ بسیار دشوار است.این تحلیلگر ارشد اتحادیه اروپا در توضیح طرح کمکی این اتحادیه برای حل مساله قره باغ گفت: دو طرف مناقشه می توانند همزمان با مذاکره درباره مراحل حل این مساله، اراضی اطراف قره باغ را تخلیه کنند. گارتون گفت: این پیشنهاد گرچه ممکن است مطلوب طرفهای مناقشه نباشد، اما واقعی ترین راه خروج از این مساله است، در غیراین صورت، ممکن است با طولانی شدن مناقشه، زیان های بیشتری از آن بروز کند. روسیه نیزازحل و فصل مناقشه قره باغ بر اساس مدل "کوزوو" حمایت کرده است.
● ارزیابی
عملکرد سازمان امنیت و همکاری اروپا در حل و فصل بحران ناگورنو- قره باغ بیانگر آن است که این سازمان با خوش بینی با قضیه برخورد کرده است. شاید سازمان مذکور تنها می خواست موقعیت خود را در منطقه قفقاز تثبیت کند و در نهایت به دنبال حل واقعی بحران نبود یا این که این بحران خارج از توان سازمان بود. اما حال می توان نتیجه عملکرد سازمان امنیت و همکاری اروپا را به صورت خلاصه ارائه نمود: - این بحران ریشه در تاریخ داشته و دشمنی بین ارامنه و آذریها طی صدها سال شکل گرفته است و لذا نمی توان تنها به وسیله ارائه قطعنامه و رهنمود و بدون توجه به وضعیت قومی منطقه آن را حل کرد. - وجود دو قدرت بزرگ روسیه و ایالات متحده و دیگر قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای در قفقاز این منطقه را به محل برخورد شرق و غرب تبدیل نموده و سازماندهی و کنترل بحرانی مانند قره باغ مستلزم توجه به زمینه های استراتژیک و امنیتی در سطح کلان تر است.- تداوم بحران دستیابی به راه حل را بیش از پیش مشکل می کند و زخم کهنه بین دو طرف درگیر را عمیق تر می کند لذا سازمان بیشتر بر روی ملاقات سران دو کشور تمرکز نموده است و آن را تشویق می کند.
- این بحران ضررهای زیادی به دو طرف وارد نموده و باعث انزوای سیاسی ارمنستان و رکود شدید اقتصادی جمهوری آذربایجان شده است و دو طرف نیز به ضررهای وارده در این امر آگاه هستد، لذا یافتن چارچوبی برای رضایت ارمنستان در اعطای خود مختاری قره باغ در چارچوب جمهوری آذربایجان می تواند تلاش آینده سازمان امنیت و همکاری اروپا باشد. - شاید مهمترین مشکل برای هر دو رئیس جمهور آن باشد که چگونه مصالحه احتمالی را برای ملت خود توجیه نمایند. بخشی از هر دو ملت مستقیما از بابت جنگ لطمه دیده و بی خانمان گشته اند و از طرف دیگر همه مردم دو کشور به هرحال از توسعه اقتصادی و ثبات سیاسی در طول ۱۸ سال گذشته بازمانده اند. از طرف دیگر علی رغم اشتیاق دو حکومت برای رسیدن به ثبات و برون رفت از وضعیت فعلی، اما در مورد مردم و افکار عمومی کاری انجام نشده است.
در طول ۱۸ سال گذشته همواره رسانه های عمومی و مسوولان دو کشور بر نفرت از طرف دیگر تاکید نموده اند و اکنون به راحتی نمی توان همه گذشته را فراموش نمود. این نکته وقتی اهمیت خود را می یابد که هرکدام از دو طرف بخواهند که وضعیت آینده قره باغ را پس از مصالحه به رفراندوم یا مراجعه به آرای عمومی بگذارند. همچنین هرگونه تغییر در وضعیت حقوقی-سیاسی قره باغ نیاز به تغییر در قانون اساسی دو کشور و به ویژه جمهوری آذربایجان دارد. - امید اصلی مسوولان جمهوری آذربایجان در طول ۱۸ سال گذشته آن بوده است که با عقد قراردادهای کلان با شرکت های بزرگ نفتی، بتوانند علاوه بر دست یافتن به منابع مالی از لابی آنان نیز در مجامع بین المللی استفاده نمایند.
همچنین علی اف امیدوار است که آمریکا، اسرائیل و ترکیه بتوانند او را از مخصمه قره باغ نجات دهند. غافل از آنکه با وجود تجاوز ارمنستان به جمهوری آذربایجان به علت لابی مقتدر ارامنه در کشورهای غربی، این جمهوری آذربایجان است که از هرگونه کمک مالی آمریکا مطابق مصوبه کنگره منع شده است. بخش ۹۰۷ از قانون پشتیبانی از آزادی که در سال ۱۹۹۲ در کنگره آمریکا به تصویب رسیده است، دولت آمریکا را از اعطای هرگونه کمک به جمهوری آذربایجان تا وقتی که رئیس جمهور آمریکا مطمئن شود که جمهوری آذربایجان در صدد حمله به ارمنستان و قره باغ نیست، منع می نماید. این قانون هر ساله تمدید می شود. ارامنه برای به تصویب رساندن قطعنامه ای در پارلمان های کشورهای غربی مبنی بر نسل کشی خواندن کشتار ۱۹۱۵ ترکهای عثمانی تلاش می نمایند که در فرانسه تاکنون موفق بوده اند.
از طرف دیگر تفاوت معناداری بین حمایت نظامی روسیه از ارمنستان و حمایت غرب از جمهوری آذربایجان وجود دارد. روسیه در ارمنستان و در کنار مرزهای ترکیه، ایران و جمهوری آذربایجان دارای نیرو و پدافند است. درحالی که علیرغم همه تبلیغات آنچه که در جمهوری آذربایجان وجود دارد تنها ارتش تازه متولد شده این کشور است. تمامی درخواست های مسوولان آذری از ناتو برای ایجاد پایگاه در جمهوری آذربایجان بی پاسخ ماند.
- در ارمنستان، هرگونه نرمش کوچک در ارتباط با قره باغ بعنوان خیانتی بزرگ مطرح می شود. تز پتروسیان رئیس جمهور قبلی ارمنستان در تلاش برای حل موضوع قره باغ بود. او با کودتای کوچاریان و سرکیسیان از کار برکنار شد. ترور نخست وزیر فقید ارمنستان، سرکیسیان پس از ملاقات با رابرت پلترو معاون سابق وزارت خارجه آمریکا نیز در همین ارتباط ارزیابی می شود. کوچاریان در حقیقت برای آنکه از قافله عقب نمانده و کسی به او انگ فروختن قره باغ را نزند همواره سعی می کند که از همه تندتر در مورد قره باغ موضع بگیرد. پارلمان ارمنستان شرایط صلح در مورد قره باغ را در ۲۸ آوریل ۲۰۰۱ انضمام کامل قره باغ به ارمنستان یا شناسایی کامل بین المللی از استقلال این کشور! دانسته و در هر مذاکره ای خواهان حضور مستقیم مقامات دولت قره باغ گردیده است. روز بعد کوچاریان با تقدیر از پارلمان ارمنستان خود را متعهد به انجام خواسته پارلمان دانست.
در چنین فضایی ناگهان اسکانیان وزیر امور خارجه ارمنستان در مصاحبه خود با تلویزیون ارمنستان، اراضی آذری تحت تصرف نیروهای ارمنی را "نقاط اشغالی" خوانده و باعث شد تا مخالفان دولت خواهان استعفای او گردند. او بعدا اظهار داشت که اشتباه لفظی باعث این فاجعه شده است، اما مخالفان می گویند که مطمئن هستند که کوچاریان و دولت او به مصالحه ای که تاکنون اعلام نگشته است، تن داده اند.
- نقش انرژی های موجود در دریای خزر و نفوذ آمریکا در منطقه قفقاز ممکن است در موقعیتی این چنین ایجاب کند که این منطقه ثبات و آرامش را در آینده نزدیک ببیند. در این صورت، راضی و قانع کردن روسیه برای آمریکا چندان مشکل نخواهد بود و احتمالا بازی بزرگ خطوط انتقال انرژی که یکی از نشانه های آن حضور همه جانبه شرکت های بزرگ نفت و گاز در دریای خزر و دیگری تبدیل ترکیه به بازار عمده مصرف و تقسیم گاز و نفت است، باعث بشود که مساله قره باغ پایان پذیرد. در این صورت بر فرض همکاری آمریکا، روسیه و فرانسه در حل مناقشه، ایران نیز باید یکی از سناریوهای محتمل را وقوع همکاری بین قدرت های بزرگ در منطقه بداند و از اکنون به فکر حفظ و پیشبرد منافع خود در قفقاز جنوبی باشد. چه فرصتی از این بالاتر که سازمان امنیت و همکاری اروپا خودشان، ایران را به دخالت و مشارکت در این بازی دعوت کرده اند هر چند پاسخ مثبتی تاکنون از سوی ایران ارائه نشده است. مهمتر از همه اینکه اعضای گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا، حل و فصل بحران قره باغ را در چارچوب منافع خود دنبال می کنند که این امر به نوبه خود بحران قره باغ را پیچیده تر می سازد.
منابع موجود می باشد.

نویسنده : نادعلی بای

منبع : روزنامه مردم سالاری