بنگلادش و ادبیات فارسی

شكر شكن شوند همه طوطیان هند
زین قند پارسی كه به بنگاله می رود
مقدمه
قند پارسی خواجه حافظ را نه فقط طوطیان هند و بنگال از ژرفای دل پذیرفته اند، بلكه بیش از ششصد سال زبان فارسی زبان رسمی رایج این حوزه بوده است. زبان فارسی دلپسندترین زبان در ملك بنگال به شمار می رود. از سال ۱۲۰۴ م. كه اختیارالدین محمد بن بختیار خلجی حكومت مسلمانان در بنگال را تشكیل داد زبان فارسی وارد بنگال شد. حكام مسلمان از سال ۱۲۰۴ م تا ۱۷۵۷ م بر شبه قاره هند مسلط بودند و حدود ۶۳۲ سال بر بنگال نیز حكومت كردند. در این قرن ها زبان فارسی زبان رسمی بنگال بود. ولی زبان دینی مسلمانان زبان عربی بود.
در سال ۱۷۵۷ م انگلیسیان در جنگ پلاشی نواب سراج الدوله را شكست دادند و حكومت بنگال را گرفتند؛ بعد از آن رفته رفته زبان فارسی در این منطقه بی اهمیت شد و در سال ۱۸۳۷ م زبان انگلیسی جای زبان فارسی را در مكاتبات رسمی كشور گرفت؛ ولی زبان فارسی از ذهن مردم بنگال از بین نرفت و زبان دل مردم بنگال شد. از همان وقت تا كنون شاعران و دانشمندان و ادبا و فصحا كتاب های بسیاری به فارسی نوشته اند. ما در اینجا سعی می كنیم برخی از آثار فارسی این منطقه را معرفی كنیم.
۱- بهارستان غیبی: كتابی تاریخی است كه علاءالدین غیبی در سال ۱۶۴۱ میلادی به عهد شاه جهان نوشت. دكتر آفتاب اصغر در كتاب خود با عنوان «تاریخ نویسی در هند و پاكستان» درباره ی این كتاب نوشته است: «بهارستان غیبی برای آشنایی با اوضاع و احوال بنگال پس از انقراض سلطنت مستقل افغانان در عهد جهانگیر و نیز در مورد شورش و عملیات شاهزاده خرم (شاهجهان) در بنگال اطلاعات ذی قیمت و دست اول تاریخی به دست می دهد». ۱
۲- ریاض السلاطین: این كتاب از تواریخ مستند بنگال است كه به سال ۱۷۸۸ م توسط غلامحسین سلیم تألیف و پس از تحشیه و تصحیح توسط عبدالحق عابد به سال ۱۸۱۰ م. در كلكته چاپ شده است .۲
۳- سیرالمتأخرین: مؤلف این كتاب غلامحسین طباطبایی است. در این كتاب بعد از اورنگ زیب، تاریخ هفت سلطان مغول (۱۷۰۷ – ۱۷۸۱م) بیان و به سال ۱۸۳۲م در كلكته چاپ شده است. ۳
۴- تاریخ بنگاله: منشی سلیم الله در سال ۱۷۶۳ میلادی این كتاب تاریخی بنگال را نوشت، اصل این كتاب در سال ۱۹۷۹م توسط اسیاتیك سوسیتی داكا چاپ گردیده است.۴
۵- تاریخ شاه شجاعی: میر محمد معصوم بن حسن بن صالح در سال ۱۶۶۰ م این كتاب را نوشت؛ ولی متأسفانه هنوز چاپ نشده است در سال ۱۹۶۸ م. مرحوم دكتر عابیده حافظ (همسر سابق وزیر میرزا محمد غلام حافظ از رساله ی دكتری خود در مورد این كتاب در دانشگاه داكا دفاع كرد.
۶- نام حق: شیخ شرف الدین ابو توامه صاحب كتاب «نام حق» است. این كتاب مختصری است مشتمل بر ۱۸ صفحه بیت و ۱۰ باب و موضوع آن فقه اسلامی است. سه باب آغاز كتاب مربوط به حمد و نعت و دیباچه مؤلف است. این كتاب نخستین بار در بمبئی به سال ۱۸۸۵ م و بار دوم در كانیور به سال ۱۹۱۳ م به چاپ رسیده است.
۷- مثنوی در صفت بنگاله: یكی از آثار ابوالبركات منیر لاهوری است. منیر به همراه برادر خود ابوالفتح ضمیر چندی در دربار سیف خان صوبه دار بنگال به سر برد و در دوران توقفش در جهانگیر نگر در سال ۱۶۳۹ این كتاب را نوشت.۵ در این مثنوی مناظر طبیعی بنگال بسیار ماهرانه و با فصاحت تعریف شده است .
به هر جا كاندرین كشور رسیدم
به غیر از سنبل و ریحـــان ندیدم
سوادش سرمه سای چشم نرگس
تن گل از نسیمش یافتــــــه حس ۶
«گلدسته» منظومه ی دیگری از این شاعر است.
۸- گزیده احوال و آثار نذر الاسلام : این كتاب توسط مولانا عیسی شاهدی با همكاری دكتر كلثوم ابوالبشر از بنگالی به فارسی ترجمه و به كوشش علی اورسجی رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در داكا در سال ۱۹۹۵ م چاپ شده است.
به غیر از آنچه بیان شد. آثاری نیز در زمینه ادبیات فارسی و نفوذ زبان فارسی در ادبیات بنگالی موجود است كه از زبان فارسی به بنگالی ترجمه شده و سعی می شود در اینجا تا حدودی معرفی گردد.
در اواسط قرن هفدهم میلادی زبان فارسی در بنگال به قدری نفوذ پیدا كرده بود كه در بیشتر اشعار و منظومه ها و داستان های بنگالی لفظ فارسی به كار برده می شد. تا پایان این قرن پیوند زبان فارسی با بنگالی بیشتر شد و در نتیجه به علت سادگی و روانی زبان فارسی و نیز علاقه مندی صاحبان آثار به این زبان، ادبیات پوتهی اختراع شد. ادبیات پوتهی یعنی ادبیات تركیبی و منظور از آن وارد كردن لغات و تركیب های فارسی در زبان بنگالی بود. نویسندگان مسلمان بنگالی سعی كردند كه اساس زبان فارسی محكم تر و استوارتر شود، بدین علت بیشتر آنان از استعمال لغات سانسكریت احتراز نمودند و عموماً از صنایع لفظی استفاده نكردند و مطالب را به زبان ساده بیان كردند. ادبیات پوتهی به طور كلی ساده، سلیس، روان و بی تكلف بود. مردم بنگال پوتهی را خیلی دوست داشتند هنوز در روستاهای بنگلادش مردم همه شب «ادبیات پوتهی» را می خوانند و لذت می برند. ۷ مشهورترین ادبیات پوتهی و تعدادی از كتاب های فارسی كه به بنگالی ترجمه شده به شرح زیر است:
اولین كتاب كه از فارسی به بنگالی ترجمه شده داستان «سیف الملوك و بدیع الجمال» بود. مترجم این كتاب دونا غازی از اهالی چاندپور (بنگلادش) بود. داستان «یوسف و زلیخا» دومین كتابی بود كه توسط عبدالحكیم شاه (۱۶۲۰- ۱۶۸۰م) به تقلید از شاه محمد صغیر ۸ از فارسی به بنگالی ترجمه شد.
«اسكندر نامه» و «هفت پیكر نظامی گنجوی» از آثاری است كه توسط سید علاول (۱۵۹۷ – ۱۶۷۳م) به ترتیب در سال های ۱۶۷۳ و ۱۸۶۳ م به بنگالی ترجمه شد. همین مترجم كتاب «سیف الملوك و بدیع الجمال» (كه قبلاً نیز ذكر شد) و تحفه كه اثری به فارسی از مولانا یوسف گدا بود را نیز به بنگالی به ترتیب در سال های ۱۶۵۸ و ۱۶۶۴ ترجمه كرد. ۹
در اوایل قرن هفدهم میلادی محمد نوازش خان «گل و بگاولی» را به زبان بنگالی درآورد. همین داستان را محمد مقیم در سال ۱۷۶۰ م. ترجمه كرد و پس از آن كتاب «ده مجلس» توسط عبدالكریم خوندكار در سال ۱۴۹۸م. و سید علاول به زبان بنگالی ترجمه شد و كتاب «سر موسی» یا «سرنامه» در سال ۱۷۰۳م. توسط شیخ منصور از اهالی چیتا گنگ به زبان بنگالی تلخیص و ترجمه شد.
این روند تا اواخر قرن هجدهم ادامه داشت و از دیگر كتاب های مهم ترجمه شده از فارسی به بنگالی می توان به موارد زیر اشاره كرد:
۱- قصه حیرت الفقه: مترجم محمد علی اهل چیتاگنگ بنگلادش.
۲- قصه حسن بانو: مترجم محمد علی.
۳- ترجمه قصه حاتم طایی: توسط سید محمد حمزه.
۴- ترجمه طوطی نامه(به عنوان طوطی یعنی تاریخ طوطی): مترجم جاندی چرن منشی.
۵- ترجمه قصه سلطان یمامه به عنوان قصه جمجمه: مترجم محمد قاسم و.....
از اواسط قرن نوزدهم تا به حال آثاری دیگر از فارسی به زبان بنگالی ترجمه شده و كتاب های بسیاری راجع به تاریخ ادبیات ایران به رشته تحریر در آمده است. از كتاب های ترجمه شده در این سال ها می توان موارد زیر را بیان كرد:
فردوسی و شاهنامه ی او:
۱- فردوسیی شاهنامه (شاهنامه فردوسی) : شاهنامه فردوسی معروف ترین متن فارسی است كه بین ادبا و شعرای بنگال رایج بوده است. منیرالدین یوسف(۱۹۱۹- ۱۹۸۷م) متن كامل شاهنامه را از جلد یك تا شش به زبان بنگالی و به شعر ترجمه كرده و نام ترجمه را فردوسیی و شاهنامه گذاشته است. این ترجمه بین عوام و خواص پذیرفته شده است. وی كارش را از سال ۱۹۶۳م. آغاز كرد و در سال ۱۹۸۱میلادی به پایان رساند. در سال ۱۹۹۲ م. آكادمی بنگلا در داكا این شاهكار منیرالدین یوسف را چاپ كرد. این اولین ترجمه كامل شاهنامه در زبان بنگالی است. قابل ذكر است كه بخش اول این ترجمه در سال ۱۹۷۷ م . توسط مرحوم ضیاءالرحمن رئیس اسبق بنگلادش در سفری به ایران به حاكم وقت هدیه شد. ۱۰
۲- مهاكوی فردوسی(شاعر بزرگوار فردوسی): این كتاب نیز تألیفی است از منیرالدین یوسف در سال ۱۹۸۸م، درباره ی شاهنامه كه در داكا چاپ شده است.
۳- فردوسیی چریترو (فردوسی و كردار او) : این كتاب در سال ۱۳۴۵ در كلكته چاپ شده است.
۴- چهیلیدیر شاهنامه (شاهنامه كودكان): تألیف مولوی ابراهیم خان تألیف سال ۱۹۲۲ م.
۵- چُهوتو دیر شاهنامه: (شاهنامه برای بچه ها ) تألیف واجد علی.
۶- ترجمه رستم و سهراب: از دویجندرا لال رای.
مهمترین ترجمه غزلیات و رباعیات حافظ شیرازی:
۱- دیوان حافظ: دكتر شهیدالله در سال ۱۹۳۸م بیشتر غزلیات حافظ را به زبان بنگالی ترجمه و چاپ كرد. این كتاب بار دیگر در سال ۱۹۵۹م. منتشر شد و دكتر شهیدالله در مقدمه كتاب، اخوال و زندگی حافظ را توضیح داده است.
۲- دیوان حافظ: ترجمه قاضی اكرم حسین(۱۸۹۶ – ۱۹۷۲م) كه در سال ۱۹۶۱ م در داكا انتشار یافت و مشتمل بر ۲۳۹ غزل است. معروف ترین شاعر بنگلادش جسیم الدین مقدمه آن را نوشته است.
۳- حافظیر غزل گچهو (گلدسته غزلیات حافظ): این كتاب به همراه زندگی نامه ی حافظ در مقدمه، توسط عبدالحافظ و در آكادمی بنگلا در داكا به سال ۱۹۸۴ چاپ شده است.
۴- رباعیات حافظ : آجه كُمار بهتار چاریه اولین شخصی است كه رباعیات حافظ را به زبان بنگالی در آورده است. این كتاب شامل ۶۵ رباعی و مقدمه ای هفت صفحه ای و مختصری از زندگی نامه ی حافظ است كه در سال ۱۹۲۹م. در كُمیلا(بنگلادش) چاپ شده است.
۵- رباعیات حافظ : شاعر ملی بنگلادش، قاضی نذرالاسلام ۷۳ رباعی از دیوان حافظ را ترجمه كرده است. این ترجمه در كلكته به سال ۱۹۳۷ م چاپ شده است.
۶- رباعیات حافظ: دكتر شهیدالله مترجم دیگر بعضی از رباعیات حافظ است كه كتاب او در سال ۱۹۳۹م. چاپ شده است.
۷- رباعیات حافظ : این ترجمه توسط كانتی چندر و گهوش انجام و دوبار، بار اول در سال ۱۹۱۹ و بار دوم در سال ۱۹۶۱م چاپ شده است.
۸- غزلیات حافظ : عبدالحافظ ۷۰۴ غزل حافظ را به زبان بنگلا ترجمه كرده است ؛ این ترجمه در سال ۱۹۸۷ م توسط آكادمی بنگلا چاپ شده است. مقدمه این ترجمه شرح احوال حافظ را در بر
می گیرد.
۹- دیوان حافظ : منیرالدین یوسف نیز ۷۹ غزل حافظ را به زبان بنگالی ترجمه كرده كه در سال ۱۹۶۸ توسط آكادمی بنگلا در داكا چاپ شده است.۱۱
مهمترین ترجمه های مثنوی مولانا
قیل از پرداختن به ترجمه های مثنوی مولوی باید بیان كنم كه مثنوی مولانا جلال الدین رومی بعد از قرآن و حدیث نبوی معروف ترین كتاب در بین مردم بنگلادش است و آن را قرآن فارسی
می نامند و واعظان در بین سخنرانی از ابیات مثنوی می خوانند. ۱۲ شیفتگی به اشعار مولوی از صدها سال پیش در بین مردم این مرز و بوم بوده و هست. برای آبیاری این كام های تشنه، مترجمان، مثنوی را به زبان بنگالی در آورده اند كه به مهمترین آن در اینجا اشاه می كنم:
۱-مولانا رومیی مثنوی شریف : (مثنوی رومی): این كتاب ترجمه جلد اول از مثنوی است كه توسط اظهر علی بختیاری انجام و در سال ۱۹۵۵ م منتشر شده است.
۲- رومیی مثنوی: (مثنوی رومی) منیرالدین یوسف، بخشی از مثنوی را ترجمه و در ۱۹۷۸ م در داكا چاپ كرد.
۳- مثنوی شریف: این كتاب كه ترجمه جلد اول مثنوی است توسط شیخ الحدیث مولانا عزیزالحق در سه بخش انجام و در كتابخانه رشیدیه داكا چاپ شده است.
۴- مثنوی رومی: ترجمه جلد اول مثنوی توسط مولانا عبدالمجید است. این كتاب در چهار جلد و توسط كتابخانه امدادیه داكا به سال ۱۹۶۴ م چاپ شده است
۵- مولانا جلال الدین رومی: این كتاب درباره ی زندگی مولوی و مثنوی اوست كه توسط غلام رسول محمد در سال ۱۹۶۴ میلادی تألیف شده است.
۶- ترجمه مثنوی رومی: این كتاب اولین ترجمه كامل مثنوی به زبان بنگلا است كه توسط فضل الكریم انجام شده اما متأسفانه هنوز چاپ نشده است. ۱۳
علاوه بر آنچه ذكر شد منیرالدین یوسف، مولانا منیرالزمان و مولانا محمد عیسی شاهدی نیز بخش هایی از مثنوی را ترجمه كرده اند. همچنین درباره ی او كتاب های زیادی تألیف شده است. پایان نامه ی نگارنده این مقاله نیز با عنوان مثنوی جلال الدین رومی و فلسفه زندگی و عرفان او به زبان بنگالی است كه در دانشگاه راجشاهی در مقطع دكترا از آن دفاع كردم.
مهمترین ترجمه های آثار سعدی شیرازی:
گلستان و بوستان سعدی برای مردم بنگلادش كتابی شناخته شده است. قصه های گلستان را واعظان و سخنرانان در مجالس دینی بیان می كنند. به همین دلیل همچون مثنوی مولوی، ترجمه هایی از آن بخصوص گلستان انجام شده است. خصوصاً معروف ترین این ترجمه بیت عربی سعدی است كه همه مردم بنگلادش آن را می دانند.
بلغ العلی بكماله كشف الدجی بجماله حسنت جمیع خصاله صلوا علیه و آله
۱- گلستان سعدی: اولین ترجمه به زبان بنگالی است كه توسط آكستن دی سلوا در سال ۱۸۵۲ م انجام شده است.
۲- گستانیی بنگانوباد (ترجمه گلستان در بنگالی): عبدالمنان در سال ۱۹۸۵ م این ترجمه را انجام داده است.
۳- گلستانیی گلیو (داستان های گلستان): این كتاب توسط حبیب الله بهار نوشته شده است.
۴- شیخ سعدی گلپو (داستان های شیخ سعدی): كه توسط عبدالستار نوشته و در سال ۱۹۸۰ در داكا چاپ شده است.
۵- بوستان: توسط عبدالجلیل ترجمه و در سال ۱۹۹۰ م در داكا چاپ شده است.
۶- بوستان: ترجمه عبدالمنان.
علاوه بر این شاعران و نویسندگان بسیاری در بنگلادش درباره ی سعدی و گلستان و بوستان او نوشته اند كه این مقاله ی كوتاه گنجایش بیان همه آن را ندارد.
عمر خیام و رباعیات او:
۱- رباعیات عمر خیام: كانتی چندرو گهوش علاوه بر ترجمه رباعیات حافظ ۷۵ رباعی از خیام را نیز ترجمه كرده كه در سال ۱۹۶۱ در كلكته چاپ شده است.
۲- رباعیات عمر خیام : این كتاب معروف ترین ترجمه رباعیات خیام است كه توسط قاضی نذرالاسلام شاعر ملی بنگلادش انجام شده و در سال ۱۹۰۹ م در داكا به چاپ رسیده است.
۳- رباعیات عمر خیام: ترجمه دكتر محمد شهیدالله كه در سال ۱۹۸۵ م در داكا چاپ شده است.۴- عمر خیامیی رباعیات (رباعیات عمر خیام): سید ابوریحان ۲۳۵ رباعی خیام را ترجمه كرده و مقدمه ای در شرح حال خیام نوشته است. این كتاب در سال ۱۹۹۵ م در تنگاویل چاپ شده است.
علاوه بر آن افرادی دیگر چون یوسف حیدر(۱۹۸۵م) و سكندر ابو جعفر (۱۹۹۰م) نیز رباعیات عمر خیام را ترجمه كرده اند.
در اینجا بد نیست كه ذكری از ترجمه آثار فارسی شاعر معروف پاكستان، علامه اقبال لاهوری نیز بشود. یكی از كتب های معروف اقبال كه به فارسی نوشته شده است رموز بیخودی است كه تا كنون توسط میرزا سلطان احمد، ابوالفرج محمد عبدالحق و عبدالحق فریدی به بنگالی چاپ شده است. ترجمه ابوالفرج در سال ۱۹۷۵ م در داكا چاپ كتاب اسرار خودی اقبال نیز توسط عبدالمنان ترجمه و در سال ۱۹۵۰ م چاپ شده است.
از دیگر كتاب های ادبی و تاریخی فارسی كه به زبان بنگالی ترجمه شده می توان آثار زیر را نام برد.
۱- تذكرهٔ الاولیاء : ترجمه این كتاب توسط محمد شمس الدین انجام شده و مشتمل بر دو جلد و ۴۴۲ صفحه است كه كتابخانه سبحانیه به سال ۱۹۶۳ م آن را منتشر كرده است.
۲- كلیله و دمنه : ترجمه بنگالی این كتاب را از روی تحریری از حسین واعظ كاشفی است كه توسط غلام سمدانی قریشی انجام و در سال ۱۹۶۹ م در داكا چاپ شده است. علاوه بر این بخشی دیگر از همین كتاب توسط آقای فریدالدین خان به زبان بنگلا ترجمه و در سال ۱۹۹۳ م چاپ شده است.
۳- همایون نامه: همایون نامه كتاب معروفی است كه گلبُدن بنت ظهیرالدین بابر نوشته و مصطفی هارون به زبان بنگالی ترجمه و در سال ۱۹۷۹ م چاپ كرده است.
۴- تاریخ فیروز شاهی: این كتاب نوشته ضیاءالدین برنی به سال ۱۳۵۷ م است كه از آغاز دوره ی سلطنت غیاث الدین بلبن تا پایان سلطنت فیروز شاه تغلق را مورد بررسی قرار می دهد. غلام سمدانی قریشی این اثر تاریخی را به زبان بنگالی ترجمه و در سال ۱۹۸۳ م در داكا چاپ كرده است.
۵- فتوحات فیروز شاهی: فتوحات فیروز شاهی تألیف سلطان فیروز شاه تغلق است و یكی از منابع سودمند دوره ی سلطان فیروز شاه محسوب می شود كه عبدالكریم آن را به زبان بنگلا ترجمه كرده و در انجمن آسیایی داكا در سال ۱۹۸۹ م چاپ شده است.
۶- طبقات ناصری: این كتاب تألیف منهاج الدین سراج جوزجانی و یكی از مشهورترین آثار در تاریخ عمومی مسلمانان از آفرینش آدم تا زمان نویسنده است كه در سال ۱۲۶۰ م نوشته و به سلطان دهلی، سلطان ناصرالدین محمد تقدیم شده است. ابوالكلام محمد زكریا این كتاب تاریخی را به زبان بنگالی ترجمه كرده كه در آكادمی بنگلا به سال ۱۹۸۳ انتشار یافته است. ۱۴
سیاست نامه: این اثر از خواجه نظام الملك طوسی است كه زاهد حسین آن را به زبان بنگلا برگرداند و در داكا به سال ۱۹۶۹م چاپ شد.
۸- كتاب آموزش زبان فارسی: تألیف دكتر یدالله ثمره است كه دكتر كلثوم ابوالبشر آن را ترجمه كرده و در سال ۱۹۹۵ م در داكا چاپ شده است.
علاوه بر این كتاب ها، تاریخ فرشته، سیرالمتاخرین، بیمارستان غیبی، تاریخ شیرشاهی نیز به زبان بنگالی ترجمه شده است.
معرفی آثاری درباره ی زبان و ادبیات فارسی كه به زبان بنگالی نوشته شده است:
كتاب های بسیاری درباره ی زبان و ادبیات فارسی و تاریخ ادبی به زبان بنگالی نوشته شده كه مهمترین آن عبارت است از:
۱- پارش شو یروتیبها( نابغه های ایران): از محمد بركت الله در دو جلد كه به سال ۱۹۸۹ م در آكادمی بنگلا چاپ شده است.
۲- فارسی ساهیتیی ایتیهاس(تاریخ ادبیات فارسی): تألیف دكتر هریندر چندر كه به سال ۱۹۵۳م در كلكته چاپ شده است.
۳- ایرانیی كبی(شاعران ایران) تألیف منصورالدین كه به سال ۱۹۶۸ م در داكا چاپ شده است.
۴- فارسی ساهیتیی كالكرم(بررسی ادبیات فارسی): تألیف شاعر عبدالستار كه به سال ۱۹۸۹م در داكا چاپ شده است.
۵- فارسی ساهیتیی لوقق اُیادان(افسانه های ملی در ادبیات فارسی) : تألیف عبدالستار كه به سال ۱۹۸۰ م در داكا چاپ شده است.
۶- بنگلادشی فارسی ساهتتو (ادبیات فارسی در بنگلادش): تألیف پرفسور دكتر محمد عبدالله كه توسط آكادمی بنگلا داكا در سال ۱۹۸۴ م چاپ شده است.
۷- نذرالاسلامیی كبیتای فارسی و عربی شبدو (لغات فارسی و عربی در اشعار قاضی نذرالاسلام): تألیف عبدالستار كه به سال ۱۹۹۲ م در داكا چاپ شده است.
تأثیر شعرا و سخنوران ایرانی بر مردم بنگال
مردم بنگاله سخنوران و شعراء و ادبای ایرانی را بسیار دوست دارند و تكریم می كنند و از خواندن كلام آنها لذت می برند. در قرن نوزدهم میلادی شعرای این مرز و بوم به تقلید سروده های ایرانی، اشعاری را سرودند. هنوز در مجالس این منطقه اشعار سعدی و حافظ و مولوی و خیام خوانده می شود. در آثار منظوم بنگالی، مُرشدی، زاری، معرفتی و باؤول، انواع نغمه ها و سروده ها وجود دارد كه تحت تأثیر حافظ و مولوی و سعدی و عطار و سنایی سروده شده یا افكار تصوف و معرفت عشق الهی را چنان اشعار ایرانی شرح می دهد. مردم این ناحیه دیوان حافظ و مثنوی مولوی را به لحن مخصوص می سرایند و نسبت به آنان تعظیم و تكریم می نمایند و این تكریم به جهت توجه این بزرگان به نكات قرآن و سرودن و تألیف آثارشان به زبان شیرین فارسی است.
اشعار عاشقانه و غنایی به خصوص در زبان بنگالی تحت نفوذ اشعار فارسی است.
سروده های قاضی نذرالاسلام نمونه ای از این تأثیر را نشان می دهد. غزل های او لطیف، ساده و روان و تغزل در اشعار وی در حد كمال است. بسیاری از شاعران دیگر بنگاله سبك اشعار ایرانی را در اشعار خود به كار بردند. به جرأت می گویم كه زبان فارسی به زبان بنگالی كمك كرد كه سطح علمی و فكری و اندیشه ی آن بالا رود. مرثیه، رباعی و مثنوی به زبان بنگالی كاملاً از ادبیات فارسی گرفته شده است.
در نتیجه گسترش زبان فارسی در بنگال، شكل گیری و قالب ریزی جدیدی در زبان بنگالی به وجود آمد. دكتر غلام مقصود هلالی (۱۹۰۰- ۱۹۶۱م) فرهنگی به نام عناصر فارسی و عربی در زبان بنگالی نوشت و توضیح داد كه تقریباً ۶۰۰۰ لغت و اصطلاحات فارسی و عربی در زبان بنگال وجود دارد و حدود ۴۰ در صد لغات بنگالی از زبان فارسی گرفته شده است. همینطور در سال ۱۹۷۰م ویلیم گولد كتاب فرهنگ مسلمانی را در شهر داكا چاپ كرد. در این كتاب حدود ۶۰۰۰ لغت فارسی و عربی جمع آوری شده كه در زبان بنگالی رایج است. این نشانه ی تأثیر و نقش و سهم زبان فارسی در عرصه زبان و ادبیات بنگالی است برای نمونه به لغات و اصطلاحاتی كه در زبان فارسی و بنگالی مشترك هستند اشاره می كنم .
لغات دادگاه و دادگستری: مانند عدالت، وكیل، وصیت نامه، منصف، پیشكار، قانون، دلیل، جلسه، امین، منشی، پروانه، حاكم، حكم، فرمان، حق، خزانه، وكالت نامه، دستور اجلاس و غیره.
لغات اعضاء بدن: مانند پا، بازو، بدن، زبان، سر، پیشانی، كمر، پوست، چهره، صورت، دل، جان، سینه، گردن، زلف، پنجه و غیره
لباس ها: مانند چادر، عمامه، جُبه، شلوار، پیراهن، بازوبند، كمربند، پوشاك و غیره.
خوردنی ها: مانند پلاو، قورمه، كوفته، گوشت، پنیر، چای، حلوا، كباب، قیمه، مربا، سبزی، انار، سیب، انگور، خربزه، خوراك، پسته، بادام، كشمش و غیره.
لغات دینی و مذهبی: مانند نماز، روزه، حج، زكوهٔ، خدا، اذان، بندگی، مسجد، پیغمبر، ایمان، قربانی، عید، مرثیه، نوروز، تعزیه، ماتم، جنت، دوزخ، بهشت، قیامت، كافر، ملا، مولانا، پرهیزكار، ایمان دار، نمازجماعت، جمعه، ظهر، عصر، بزرگی، پرهیزگاری، بی ایمانی، بی ادب، بت، بت خانه و غیره.
لغات خویشان همچون: بابا، خاله، دایی، داماد، شوهر، كنیز، غلام، چاكر، دوست، یار، دشمن.
پرنده و جانور: مانند گاو، شیر، بلبل، كبوتر، باز، طوطا(طوطی)، خرگوش، مرغ، جانور و غیره.
اسم خانم و آقا: چون نسیم، جهان، دلربا، دل افروز، افروزه، گوهر جان، نورجهان، ملیحه، فردوسی، زینت آرا، جمشید، حسن، حسین، علی، افتخار، عالم، زهرا، بتول، نازنین و غیره.
اسم مكان: مانند خانقه، یتیم خانه، حمام خانه، پیشاب خانه، پیل خانه، گلشن، گلستان، مسافرخانه، میهمان خانه،‌آستانه، كارخانه، بالاخانه، آسمان، زمین، بازار، جنگل و غیره.
علاوه بر این در حال حاضر مقداری لغت فارسی با تغییر تلفظ در بنگالی استفاده می شود؛ برای نمونه بعضی از آن بیان می شود:
تلفظ فارسی: شاگرد آسمان انگشت خراب كشمش پنجره خواجه
تلفظ بنگالی: شاگرید آسمان انگول خراپ كیسمیس پنجری خاجا
و مقداری از لغات بنگالی با تركیب لغات فارسی ساخته شده اندمانند: ۵ بنگالی + فارسی = لغت مركب = معنی لغت
گانچا + خور = گانجا خور = كسی كه گانجا می خورد
چال + باز = چالباز = حقه باز، زرنگ
فاكی + باز = فاكی باز = مكار، تنبل
دوا + خانه = دواخانه = داروخانه
بابو + گری = بابو گری = خودنمایی
كرانی + گری = كرانی گری = منشی
گدی + نشین = كدی نشین = كسی كه وراثت می گیرد
و غیره.
در پایان باید گفت كه سهم زبان و ادبیات فارسی در زبان و ادبیات بنگالی در عرصه های گوناگون است از شعر و وزن شعر و سبك شعر گرفته تا استعمال لغات و اصطلاح و مَثَل و این در آثار ادبای بنگلادش همچون قاضی نذر الاسلام، كیقباد، علاول، شاه محمد صغیر، فروخ احمد و دیگران به خوبی مشاهده می شوند نذرالاسلام در شعر «فاتحه دوازدهم» بیش از ۱۰۰ لغت فارسی استفاده كرده است.
پس به طور كلی زبان بنگالی مرهون زبان فارسی است. شعرا و ادبای زبان فارسی الگو و سرچشمه ای برای شعرای بنگال هستند. ما استحكام این پیوند فرهنگی و علمی و هنری و شعری و ادبی را روز به روز بیشتر می بینیم! اما برای پیشرفت بیشتر همكاری صمیمانه دو ملت ایران و بنگلادش لازم است. زبان فارسی و بنگالی زنده باد. دوستی ایران و بنگلادش پاینده.
پاورقی:
* استاد زبان و ادبیات فارسی زبان ها، دانشگاه راجشاهی، بنگلادش
۱- دكتر آفتاب اصغر، تاریخ نویسی در هند و پاكستان خانه فرهنگ جمهوریاسلامی ایران، لاهور، پاكستان، ۱۳۶۴ هـ ش صفحه ۳۷۶.
۲- دكتر محمد كلیم سهسرامی، خدمتگزاران فارسی در بنگلادش ـ رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، داكا، ۱۹۹۹ م صفحه ۵.
۳- دكتر محمد عبدالله، ادبیات فارسی در بنگلادش(زبان بنگالی)، اسلامیك فوندشن، بنگلادش، داكا، ۱۹۸۳م، صفحه ۱۱.
۴- همان، ص ۱۱.
۵- تاریخ ادبیات مسلمانان پاكستان و هند، جلد ۴، دانشگاه پنجاب لاهور، صفحه ۳۶۳ و خدمتگزاران فارسی در بنگلادش، صفحه ۴۸.
۶- ابوالبركات منیر لاهوری، مثنوی در صفت بنگاله، لاهور، صفحه ۲۵ و ۲۶
۷- دكتر كلثوم ابوالبشر، مقاله«پیوند زبان فارسی با بنگالی» دانش(فصلنامه مركز تحقیقات فارسی ایران و پاكستان)، شماره ۵۱، ۱۳۷۶ هـ ش اسلام آباد صفحه ۵۰،
۸- شاه محمد صغیر یكی از اولین شاعران بزرگ مسلمان بنگال بود. او در عهد غیاث الدین اعظم شاه(۱۳۹۳- ۱۵۰۹م) می زیست و كتاب یوسف و زلیخا را ترجمه كرد. وی درباره ی شجاعت و مردانگی حضرت علی (ع) كتابی به نام «جنگ نامه» نوشت. مأخذ: تاریخ ادبیات بنگلا، صفحه ۲۲۴.
۹- محبوب العالم، تاریخ ادبیات بنگلا(به زبان بنگالی)، خان برادرس و كمیانی، داكا، چاپ یازدهم ۲۰۰۰ م صفحه ۲۰۹.
۱۰- دكتر امّ سلمی، مقاله«ترجمه و تصحیح متون فارسی در بنگال»، ره آورد گزارش نخستین مجمع بین المللی استادان زبان فارسی، صفحه ۳۷۴ و قند فارسی، شماره ۸، سفارت جمهوری اسلامی ایران، دهلی نو، ۱۳۷۳ هـ ش صفحه ۲۶۴.
۱۱- دانش، شماره ۵۱، صفحه ۱۸۴- ۱۸۵.
۱۲- محمد عبدالقیوم(ویرایش)، محمد بركات الله رچنابلی (تصنیفات محمد بركات الله)، جلد اول، آكادمی بنگلا، داكا، ۱۹۸۹م صفحه ۱۹۹.
۱۳- قاضی اكرم حسین، مثنوی رومی(بنگالی)، ایتیی كتها بوك دیپو، كلكته، صفحه ۳.
۱۴- ره آورد(گزارش نخستین مجمع بین المللی استادان زبان فارسی)، صفحه ۳۸۵ و ۳۸۶.
۱۵- شیخ علامه مقصود هلالی، عناصر فارسی و عربی در بنگالی (بنگلا)، ژانویه ۱۹۸۶ م، داكا، صفحه ۴۴.
دكتر محمد نورالهدی
برگرفته از: فصلنامه سخن عشق شماره ۱۹ پاییز ۱۳۸۲

منبع : شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی