سیر تاریخی اندیشه شرق‏شناسی

شرق‏شناسی یا استشراق (orientalism) به‏عنوان دانش مهمی كه به زبان، تاریخ، دین و... ملت‏های مشرق زمین می‏پردازد، دارای سابقه‏ای ممتد و طولانی است و تأثیر عمده‏ای بر سیر مطالعات و پژوهش‏های حوزه تمدن اسلامی داشته است. "قرآن" از اساسی‏ترین و مهم‏ترین متون اسلام و اسلام یكی از بزرگترین سنت‏های شرقی است. از این رو مستشرقان در همان آغاز كار استشراق، به قرآن اهتمام خاصی داشته و آثار بسیاری درباره "قرآن‏پژوهی" ارائه داده‏اند. اندیشه‏های قرآنی مستشرقان به‏طور موضوعی درباره منابع و مصادر قرآن، منشاء وحیانی یا غیروحیانی قرآن، حروف مقطعه، ترتیب سوره‏ها و قرائات قرآن هم‏اكنون در معرض چالش جدی قرار دارد. از این‏رو بررسی اندیشه شرق‏شناسی در حوزه اسلام را می‏توان غالباً بررسی دیدگاه‏های مستشرقان درباره قرآن و حوزه‏های وابسته به آن دانست. در این نوشته به بررسی سیر تاریخی اندیشه شرق‏شناسی پرداخته‏ایم تا مراحل شكل‏گیری و قوام آن بر ما روشن شود. هم‏چنین به‏نظر می‏رسد شناخت حاصل از آشنایی با این اندیشه می‏تواند در نحوه تعامل ما با مستشرقان موءثر افتد.
●معنی و مفهوم شرق‏شناسی
پیدایش اصطلاح شرق‏شناسی یا استشراق به سال ۱۷۷۹ میلادی برمی‏گردد. در این سال برای اولین بار اصطلاح orientalism (از ماده شرق = orient) در فرهنگ انگلیسی آكسفورد به‏كار رفت و در سال ۱۸۳۸ میلادی همین واژه در فرهنگ علمی فرانسه درج شد. در پاره‏ای از منابع عربی‏زبان نیز عبارت "علماءالمشرقیات" را به‏عنوان معادل در برابر این اصطلاح فرنگی آورده‏اند. این اصطلاح شامل همه شاخه‏های دانشی می‏شود كه به پژوهش درباره زبان، تاریخ، دین، علوم، آداب و رسوم و فنون همه ملت‏های شرقی می‏پردازد. در اندیشه اروپایی، جهان شرق شامل همه ملت‏هایی می‏شود كه در شرق قاره اروپا قرار دارند. ملل مشرق در دیدگاه اروپایی به سه بخش تقسیم می‏شوند: خاور نزدیك، خاورمیانه و خاور دور ۱و۲. البته باید این نكته را یادآور شد كه آغاز كاربرد اصطلاح شرق‏شناسی تنها محدود به اواخر قرن هجدهم نمی‏شود بلكه كاربرد این اصطلاح به دلیل سابقه دیرینه‏اش باعث شد بعدها رواج بیشتری یابد۳. از واژه استشراق تعاریف دیگری نیز ارائه شده است كه تفاوت موجود میان این تعاریف به اختلاف دیدگاه‏ها برمی‏گردد. صالح زهرالدین در تعریف استشراق چنین می‏نویسد۴: "استشراق لفظ جدیدالاستعمالی است كه لبنانی‏ها در قرن ۱۹ برای دانش جدیدی استفاده كردند كه در آن غربی‏ها به بررسی آثار، تاریخ، اسطوره‏ها، زبان، آداب و مذاهب و خصوصیات زندگی و تمدن ملل شرق می‏پرداختند و این علم را استشراق و صاحبان آن را مستشرق نامیدند و صیغه استشراق از استفعال به معنی اشاره به هر آن چیزی است كه دانشمندان برای شناخت شرق در شئون مختلف به آن می‏پرداختند".
پارت، مستشرق آلمانی معتقد است: "استشراق علم شرق‏شناسی یا علم شناخت جهان شرق است"۵. آلبرت دیتریش دیگر مستشرق آلمانی معتقد است: "مستشرق، جست‏وجوگری است كه به پژوهش درباره شرق و فهم آن می‏پردازد و به نتایج صحیحی دست پیدا نخواهد كرد مگر این‏كه به زبان‏های شرقی مسلط باشد۶".
●ضرورت بررسی اندیشه شرق‏شناسی
در جهان علم با اندیشه‏ای به نام شرق‏شناسی مواجه‏ایم كه تعامل زیادی با حوزه اندیشه دینی و اسلامی دارد. این نوع از اندیشه، در تاریخ اندیشه انسانی منحصر به فرد است چرا كه تاریخ، چنین اندیشه‏ای به‏خود ندیده است كه تعداد پژوهندگان آن با وجود اختلاف در عقاید و فرهنگ و زبان و ملیت، این چنین بسیار باشند و به پژوهش در دینی بپردازند كه به آن ایمان ندارند. این اندیشه با واكنش‏های متفاوتی از سوی دانشمندان مسلمان روبه‏رو بوده است. نظر به اهمیتی كه روند مطالعات و حوزه عمل مستشرقان نسبت به اسلام و قرآن دارد، ضرورت بررسی این اندیشه بر ما آشكار می‏شود.
●دوره‏های شرق‏شناسی
پژوهشگر تاریخ شرق‏شناسی به وضوح درمی‏یابد كه باید نخستین گام‏های این پژوهش را از كلیسا آغاز كند و پی‏می‏برد كه نسل نخست شرق‏شناسان از میان راهبان و كشیشان برخاسته‏اند، شرق‏شناسی دارای دوره‏های زمانی - تاریخی متعددی است كه می‏توان آن را به‏گونه زیر تقسیم نمود:
دوره نخست: پس از فتح اندلس به‏دست مسلمانان و شكوفایی حیات علمی در آن دیار و فتح جزایر دریای مدیترانه و جنوب ایتالیا آغاز شد. این دوره از تاریخ شرق‏شناسی با اتمام جنگ‏های صلیبی پایان یافت.
دوره دوم: پس از جنگ‏های صلیبی شروع شد و تقریباً تا نیمه سده هجدهم میلادی ادامه یافت.
دوره سوم: تقریباً از نیمه سده هجدهم میلادی آغاز شد و تا پایان جنگ جهانی دوم ادامه داشت.
دوره چهارم: پس از جنگ جهانی دوم شروع شد و هم‏چنان تاكنون ادامه دارد.
●گام‏های آغازین اندیشه شرق‏شناسی (دوره اول)
اروپا پس از فتح اندلس و جزایر دریای مدیترانه توسط مسلمانان، رو به سوی شرق كرد و با فرهنگ و علوم مسلمانان كه الگوی اعلای پیشرفت و تمدن بود، آشنا شد. مراكز و پایتخت‏های اروپایی با گرفتن دانش و فرهنگ مسلمانان و پی‏بردن به راز قدرت و عوامل ترقی آنها، دگرگون شد. شیوه‏هایی كه اروپا برای این دگرگونی به‏كار گرفت عبارت بودند از: كوچیدن جوانان اروپا به مراكز فرهنگ اسلامی برای كسب دانش به‏ویژه به اندلس، فرستادن هیئت‏های آموزشی رسمی به این مراكز، برقراری روابط دوستانه میان برخی حكام مسلمان نظیر ایجاد رابطه میان هارون‏الرشید، خلیفه عباسی و شارلمان امپراطور فرانسه، برپایی مدرسه‏هایی در اروپا نظیر مدارسی كه در سرزمین‏های اسلامی بود، به كارگیری استادان و دانشمندان مسلمان برای تدریس در این مدارس به‏همراه استادان اروپایی كه درسشان را در سرزمین‏های اسلامی تمام كرده بودند و در نهایت، انتقال میراث علمی اسلامی به زبان لاتین كه زبان علمی اروپایی آن روزگار بود. نهضت ترجمه در سده نهم میلادی آغاز شد و پس از سقوط طلیطله۷ در سال ۱۰۸۵ میلادی به پایان رسید. سراسقف طلیطله، انجمنی برای ترجمه تأسیس كرد و برخی مسلمانان كه زبان لاتین را آموخته بودند در آن انجمن به كار پرداختند. این انجمن به ترجمه همه میراث علمی اسلامی از فلسفه و ادبیات گرفته تا كیهان‏شناسی و... به زبان لاتین پرداخت. در آن روزگار صقلیه۸ از جمله مهم‏ترین مراكز نهضت ترجمه بود كه در اروپا تأثیر به‏سزایی گذاشت. مسلمانان بیش از دو قرن‏ونیم (۴۸۴ - ۲۱۲ هـ) بر صقلیه حكومت كردند و در سراسر این سرزمین، تمدن درخشانی را گستردند كه در نهضت علمی اروپا و تحول و تكامل حیات علمی آن دیار، نقش تعیین‏كننده و سرنوشت‏سازی داشت. بدین‏سان اروپا زبان مسلمانان را آموخت و دانش آنان را به زبان خود ترجمه كرد و مدرسه‏هایی را به‏شیوه مدرسه‏های اسلامی تأسیس كرد و روش‏های علمی تدریس در مدارس مسلمانان را در آنها به كار برد. اسلامی كه در مدت زمانی بس كوتاه بر پهنه گسترده‏ای از جهان رواج یافت، مشكل درازمدت اروپا شد و به همین دلیل در عرصه‏های گوناگون، تنش‏هایی فراروی اسلام به‏وقوع پیوست. كلیسا با اعزام كشیش‏هایی به سرزمین‏های اسلامی و تأسیس برخی مدارس برای آموزش زبان عربی، واكنش نشان داد. فعالیت این كشیش‏ها در سرزمین‏های اسلامی و سخنرانی‏هایشان، گام‏های نخستین اندیشه شرق‏شناسی است. آرای نسل نخست شرق‏شناسان نسبت به عقاید اسلامی بسیار مسئله‏دار است. از این‏رو می‏توان گفت اندیشه شرق‏شناسی در سایه سیاست كلیسا پدید آمده است.
●اندیشه شرق‏شناسی پس از جنگ‏های صلیبی (دوره دوم)۹
پایان جنگ‏های صلیبی، آغاز مرحله‏ای نوین در اندیشه شرق‏شناسی است كه تا نیمه سده هجدهم میلادی ادامه یافت. ویژگی‏های این مرحله به قرار زیر است:
۱ - غرب برتری شرق را دریافت
غرب در طول جنگ‏های صلیبی‏اش دریافت كه شرق به لحاظ اندیشه و تمدن و اقتصاد بر غرب برتری دارد و به این ضرورت نیز پی‏برد كه باید همان راهی را در پیش گیرد كه شرقی‏ها رفتند.
۲ - توجه مضاعف به زبان عربی و تمدن اسلامی
زبان عربی موردتوجه مضاعف قرار گرفت و دارای كرسی علمی خاص خود شد. هم‏چنین تأسیس آموزشگاه‏ها و مراكز علمی و دانشگاه‏ها به‏منظور بررسی تمدن اسلامی روندی رو به افزایش به خود گرفت.
۳ - انتقال میراث اسلامی به اروپا
در این دوره انتقال میراث اسلامی به اروپا شدت و قوت گرفت و دست‏اندركاران این امر با هدف دستیابی هرچه بیشتر به منابع و كتب اسلامی و انتقال آنها به اروپا با یكدیگر به رقابت و مسابقه پرداختن. آنچه به یقین می‏توان گفت این است كه میراث اسلامی منتقل شده به اروپا، سهم بزرگی در انگیزش رنسانس (نهضت علمی اروپا) و خیزش اروپا از دوره تاریك و علم‏ستیز قرون وسطی داشت.
۴ - ستیز گسترده با اسلام
در این مرحله از شرق‏شناسی، برخی از مستشرقان به سرزمین‏های اسلامی مسافرت كردند تا هم نسخه‏های خطی را گردآوری و هم مسیحیت را تبلیغ كنند. بدین‏سان بود كه شرق‏شناسی، هم پژوهشگر بود و هم مبلغ مسیحیت و از این میان كسانی بودند كه برای انجام این مهم سال‏های سال در سرزمین مسلمانان ماندند. پطرس كلونی (م ۱۱۵۶ م) نخستین راهب متعصب مسیحی است كه جنگ مسلحانه و فكری علیه مسلمانان را تبلیغ كرد. از جمله كارهایی كه وی برای تبلیغ مسیحیت میان مسلمانان كرد این بود كه گروهی از مترجمان را موظف نمود كه برای شناخت اسلام و بررسی تعالیم آن برخی كتاب‏های خاص را ترجمه كنند. اما از آنجا كه كتاب‏های ترجمه شده بیشتر تألیف یهودیان مسیحی‏گرا و یا مسیحیان عرب‏گرا بود نه‏تنها از اسلام حقیقی بسیار دور بود بلكه در واقع به افسانه و خرافه نزدیك‏تر بود تا به یك مجموعه پژوهشی و علمی. این تلاش تبلیغی - هرچند در هدف و وظیفه‏اش ناكام ماند و شكست خورد- اما زمینه پژوهش و بررسی گسترده‏ای در اسلام و زبان قرآن و ترجمه بسیاری از كتاب‏های اسلامی به لاتین و سپس دیگر زبان‏های اروپایی را موجب شد. هم‏چنین موجب ترجمه كتاب مقدس به زبان عربی شد.
۵ - ترجمه قرآن كریم
در این مرحله از مراحل شرق‏شناسی، قرآن كریم به چند زبان اروپایی ترجمه شد. نخستین ترجمه قرآن در دیركلونی و زیرنظر پطرس كلونی معروف انجام شد. این ترجمه از روح و معنا و مقصود قرآن كریم به دور بود. این ترجمه به مدت چهارقرن خطی بود و سپس در شهر بازل چاپ و در ژانویه ۱۵۴۳ میلادی رواج یافت. این چاپ آغازی بود بر گسترش ترجمه‏های قرآن به زبان‏های اروپایی و از آن تاریخ به بعد، قرآن كریم به ۲۱ زبان اروپایی به‏طور كامل ترجمه شد. در سده شانزدهم میلادی برخی اروپائیان جرئت به خرج داده و ترجمه قرآن را با متن عربی آن چاپ و پخش كرده‏اند كه این امر موجب خشم و پریشانی پاپ شد.
۶ - اندیشه شرق‏شناسی از جنگ‏های صلیبی تا پایان جنگ جهانی دوم (دوره سوم)
دوره سوم اندیشه شرق‏شناسی كه تقریباً از نیمه سده هجدهم میلادی آغاز و تا پایان جنگ جهانی دوم ادامه داشت از جهت‏دارترین مراحل اندیشه شرق‏شناسی به‏شمار می‏آید. ویژگی‏های این دوره عبارت‏اند از: پیدایش اصطلاح شرق‏شناسی، برگزاری دیدارها و همایش‏های شرق‏شناسی، ایجاد جمعیت‏های شرق‏شناسی، چاپ نشریه‏های شرق‏شناسی، ورود دولت‏های جهان به عرصه شرق‏شناسی، تأسیس مراكز و موءسسه‏های شرق‏شناسی، ادامه حركت انتقال میراث اسلامی به اروپا، آموزش دانشجویان مسلمان توسط شرق‏شناسان و تمركز بر پژوهش و بررسی میراث اسلامی (خصوصاً قرآن و تفسیر) عقاید مشترك اكثریت شرق‏شناسان در این دوره تكیه بر بشری و نه آسمانی‏بودن اسلام، نفی نبوت محمد(ص)، مخالفت اسلام با تمدن و خطرناك‏بودن آن برای مسیحیت بود. البته بودند كسانی كه موضع خصمانه و ضداسلامی نگرفته و با رعایت كامل امانت علمی از اسلام بهره بردند و حتی برخی از آنها به اسلام گرویدند. اندیشه شرق‏شناسی پس از جنگ جهانی دوم (دوره چهارم)
به‏طور بسیار خلاصه باید گفت: این برهه از اندیشه شرق‏شناسی، دوره‏ای است كه نظرات مستشرقان نسبت به اكثر مسائل اسلامی و قرآنی دچار تغییر و تحولات بسیاری شده است. اگرچه هنوز هم برخی از علمای اسلامی نسبت به مستشرقان در حالت شك و بدگمانی به‏سر می‏برند و حتی برخی از آنان از این تغییر روش به عنوان تغییر سیاسی و شكلی تعبیر می‏كنند ولی پذیرفتن متن قرآن به عنوان متنی وحیانی، تغییر نگرش نسبت به مسئله جمع‏آوری احادیث و نیز مسئله جمع قرآن و... در مجموع نشانگر تحولاتی مثبت در جهت سیر به اعتدال است. البته در این میان حساب مستشرقان مغرض از بقیه آنان جداست.

پاورقیها:
۱ - محمود دسوقی، سیر تاریخی و ارزیابی اندیشه شرق‏شناسی، ترجمه: محمودرضا افتخارزاده، تهران: نشر هزارن، ۱۳۷۶ هـ.ش، ص۸۸.
۲ - بهاءالدین خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‏پژوهی، تهران: نشر مشرق، ۱۳۷۲ هـ.ش، صص۲۰۵۰-۲۰۴۶.
۳ - صالح زهرالدین، الاسلام والمستشرقون، بیروت: دارالندوهٔ الجدیدهٔ، ۱۴۱۳ هـ.ق، ص۸۳.
۴ - پیشین، ص ۸۳.
۵ - پیشین، ص ۸۴.
۶ - محمدحسین علی‏الصغیر، المستشرقون والدراسات‏القرآنیه، بیروت، الموءسسهٔ‏الجامعیه للدراسات والنشر والتوزیع، ۱۴۰۶ هـ.ق، ص۱۱.
۷ - طلیطله به زبان اسپانیولی: Toledo، فرانسوی: Tolede، شهری در اسپانیا كه تا سال ۱۵۶۳م پایتخت اسپانیا بود.
۸ - صقلیه به زبان یونانی Sikelia، لاتین Sicilia و فرانسه Sicile، یا سیسل جزیره‏ای بزرگ در دریای مدیترانه با ۲۵۷۴۰ كیلومتر مربع مساحت. این جزیره از سال ۱۸۶۰ میلادی ضمیمه ایتالیا شد.
۹ - در بررسی دوره‏های شرق‏شناسی از كتاب سیر تاریخی و ارزیابی اندیشه شرق‏شناسی نوشته دكتر محمود دسوقی و ترجمه فاضل ارجمند دكتر محمودرضا افتخارزاده، حداكثر استفاده شده است.
منبع:نشریه گلستان قرآن ، شماره ۱۶۴

منبع : روزنامه شرق