ترکیه، نگران تحولات کردستان عراق

روند تحولات عراق پس از جنگ و به ویژه وضعیت دولت – ملت‌سازی در كردستان عراق به دغدغه جدی برای تركیه، همسایه شمالی این كشور تبدیل شده است.حساسیت رسانه‌های تركیه در پوشش اخبار مربوط به كردهای عراق و به خصوص كركوك و واكنش‌های سریع و صریح مقام‌های آنكارا به موضع‌گیری رهبران كرد عراقی بیانگر عمق نگرانی‌های تركیه از شرایط جدید حاكم بر كردستان عراق است.بی‌اعتنایی واشنگتن به درخواست‌های مكرر تركیه در خصوص سركوب پ‌ك‌ك موجب بی‌اعتمادی آنكارا به وعده‌های آمریكا شده است. چنانچه تعیین نماینده ویژه از جانب آمریكا برای پیگیری مساله پ‌ك‌ك راه به جایی نبرده است. مقام‌های آمریكا و از جمله كاندولیزا رایس بارها در واكنش به ابراز نگرانی تركیه از حضور پ‌ك‌ك در شمال عراق اعلام داشته‌اند كه این مشكل راه حل سیاسی دارد و نباید تركیه به قوه قهریه توسل جوید.
تحلیلگران ریشه نگرانی تركیه از روند تحولات عراق را عمیق‌تر از مساله پ‌ك‌ك می‌دانند و آن را در وضعیت جدید سیاسی كردستان عراق و دغدغه‌های تركیه از پیامد‌های منطقه‌ای آن جست و جو می‌كنند. احزاب كرد عراقی در سالیان اخیر گام‌های بلندی در نهاد‌سازی برداشته‌اند. اتحادیه میهنی و حزب دموكرات كردستان عراق دو حزب اصلی با كنار‌گذاشتن اختلافات دیرینه ضمن مشاركتی فعالانه در حكومت مركزی عراق، دولت واحد محلی را نیز تشكیل دادند. انتخابات پارلمانی كردستان عراق همزمان با انتخابات سراسری عراق برگزار شد و پس از آن دو جناح اصلی به توافق نهایی درباره تقسیم پست‌های وزارتی دولت محلی رسیدند. پس از آنكه جلال طالبانی به عنوان نماینده كرد پست مهم ریاست جمهوری عراق را به دست آورد، مسعود بارزانی رقیب سیاسی دیرینه طالبانی در كردستان عراق به عنوان رئیس اقلیم كردستان یا رئیس منطقه‌ای كردستان انتخاب شد.
بارزانی بر خلاف طالبانی دارای ایده‌های قوی عشیره‌ای و قومی است. اقدامات دو سال اخیر بارزانی زنگ خطری را برای تركیه به صدا در‌آورده است. از جمله دستور بارزانی در پایین كشیدن پرچم عراق و برافراشته شدن پرچم كردستان عراق نشان داد كه نگرانی‌های تركیه از روند تحولات كردستان در عراق محسوس است. در عین حال لحن اظهارات بارزانی در قبال مسائل كردستان و عراق و ملاحظات تركیه تند بوده كه هضم آن برای مقام‌های تركیه بسیار دشوار بوده است. تنش اخیر مابین بارزانی و تركیه ناشی از مواضع رئیس منطقه‌ای كردستان بوده است. بارزانی اخیرا تركیه را از دخالت در مساله كركوك بر حذر داشت و هشدار داد چنانچه دولت تركیه در كركوك دخالت كند ما (كردهای عراق) نیز در مسائل داخلی تركیه و به ویژه در مناطق كردنشین این كشور دخالت خواهیم كرد. این هشدار بارزانی خشم مقام‌های آنكارا را برانگیخت و رسانه‌های تركیه نیز به این تنش دامن زدند. چنانچه رجب طیب اردوغان نخست وزیر تركیه در انتقادی شدید از مسعود بارزانی گفت: « بارزانی از حد خود تجاوز كرده و زیر حرف‌های خود له خواهد شد».
اكنون بیشترین حساسیت و نگرانی تركیه بر مساله كركوك متمركز است. كركوك شهری چند قومیتی واقع در شمال عراق است كه ذخائر غنی نفت آن شهر را متمایز كرده است. كرد‌های عراق كركوك را یك شهر كردی می‌دانند و حتی آن را به عنوان قلب كردستان خطاب قرار داده‌اند. آنها بر روشن‌شدن وضعیت كركوك مصر هستند و خواهان قرار گرفتن این شهر در چارچوب اقلیم كردستان هستند. در قانون اساسی عراق و در متمم این قانون تاكید شده است كه تا پایان سال ۲۰۰۷ همه‌پرسی برای تعیین سرنوشت كركوك برگزار خواهد شد. در قانون اساسی موقت عراق و در ماده ۵۸ آن نیز مساله همه‌پرسی درباره حل مساله كركوك مورد تاكید قرار گرفته بود اما تركیه به‌شدت نگران برگزاری همه‌پرسی است و از دولت عراق و آمریكا نیز خواسته است تا همه‌پرسی را به تعویق بیندازد. مقام‌های تركیه می‌گویند كه كردهای عراق بلافاصله پس از سرنگونی رژیم صدام از خلأ سیاسی پس از جنگ استفاده كرده و جمعیت قابل توجهی از كردها را در كركوك اسكان داده‌اند و همین مساله تركیب جمعیتی این شهر استراتژیك را به نفع كردها و به ضرر دو اقلیت دیگر آن یعنی تركمن‌ها و اعراب رقم زده است اما كردها می‌گویند كردهایی كه به كركوك بازگشته‌اند بخشی از شمار كردهایی بوده‌اند كه در دوران رژیم صدام و در چارچوب سیاست تعریب مجبور به ترك كاشانه خود شدند.
نگرانی عمیق تركیه از مساله كركوك و قرار‌گرفتن آن در حیطه جغرافیایی حكومت محلی كردستان عراق آن است كه این مساله تحركات كردهای عراق را برای استقلال تقویت خواهد كرد و دسترسی آنها به منابع نفت كركوك پایه‌های اقتصادی استقلال كردستان و تجزیه عراق را محكم خواهد كرد. نامیك‌تان، سخنگوی سابق وزارت خارجه تركیه در این‌باره گفته بود: «عراق مدل كوچكی از خاورمیانه است و كركوك نیز ماكتی از عراق به حساب می‌آید. اگر كسی بخواهد ساختار تاریخی آن را بر هم بریزد، تعادل منطقه نیز دگرگون می‌شود.تركیه در مورد كركوك حساس است و اعتقاد دارد كه این شهر باید تحت كنترل دولت مركزی عراق باشد».
اما از طرف دیگر كردها نیز از كركوك دست‌بردار نخواهند بود و خواهان برگزاری همه‌پرسی براساس ماده قانونی آن هستند. از این رو دولت نوری‌المالكی كه درگیر ناامنی‌های داخلی است، بایستی راه‌حلی برای مساله پرتنش كركوك تا پایان سال جاری میلادی بیابد. كركوك همانند آتش زیر خاكستر است كه هر آن می‌تواند موجب برافروختن آتش مهیب شود. دولت عراق تمایل ندارد كه همسایگان عراق در مسائل داخلی این كشور دخالت كنند و در خصوص كركوك نیز از تركیه خواسته است كه دخالت نكند.
نگرانی دیگر تركیه از شرایط جدید سیاسی كردستان عراق، تاثیر آن بر مناطق كردنشین تركیه است كه ۱۴ استان و در حدود ۲۰ میلیون از جمعیت تركیه را شامل می‌شود. دولت اردوغان در سال‌های اخیر تحت تاثیر تحولات جدید منطقه‌ای پس از جنگ عراق و فشارهای اتحادیه اروپا تغییراتی در سیاست كردستیزانه دولت‌های قبلی تركیه داده است. آزادی محدود آموزش به زبان كردی و پخش محدود كنترل‌شده برنامه رادیو و تلویزیونی به زبان كردی از شبكه‌های دولتی تركیه از آن جمله است. ضمن آنكه دولت تركیه در سال‌های اخیر برگزاری مراسم جشن نوروز را برای كردهای این كشور آزاد گذاشته است. به‌رغم آنكه اردوغان شخصا در دیار بكر بزرگ‌ترین شهر كردنشین تركیه به واقعیت كردها در تركیه اذعان داشت اما نگرانی از تاثیرپذیری مناطق كردنشین تركیه از روند تحولات كردستان عراق افزایش یافته است. در این میان توقعات كردهای تركیه برای برخورداری از امتیازات فرهنگی و سامان یافتن اوضاع اقتصادی و توسعه مناطق كردنشین بالا رفته است. در این میان تظاهرات‌هایی نیز از جانب كردهای تركیه در واكنش به اقدامات سختگیرانه تركیه برگزار می‌شود كه نشان از تغییر شرایط دارد. به‌خصوص رشد و گسترش رسانه‌های كردی در عراق و اروپا همانند اهرم فشاری علیه دولت تركیه است، بنابراین تحت هر شرایطی خواهد كوشید در برابر تحركات احتمالی كردهای عراق برای برخورداری از دولت مستقل مقابله كند. تهدیدهای نظامیان تركیه و حتی دولتمردان این كشور به دخالت نظامی در كردستان عراق، به بهانه سركوب پ‌ك‌ك در واقع هشداری به كردهای عراق است. اخیرا ژنرال یاشار بیوك آنیت از آمادگی ارتش تركیه برای ورود به شمال عراق خبر داده است. اگرچه این تهدید رئیس ستاد مشترك ارتش تركیه ریشه در نگرانی‌های استراتژیك این كشور از تحولات شمال عراق و از جمله كركوك دارد، لیكن یك مانور تبلیغاتی برای اعمال فشار بر دولت اردوغان آن هم در آستانه برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری این كشور است. ناظران بر این باورند كه عملی شدن تهدیدات تركیه در شمال عراق با موانع و محدودیت‌های جدی روبه‌رو است، چرا كه شرایط كردستان عراق متفاوت از دهه ۱۹۹۰ است و دولت محلی كردستان نیروهای پیشمرگ خود را برای مقابله با تهدیدات خارجی از ناحیه تركیه انسجام بیشتری داده است. اكنون توان تاثیرگذاری كردهای عراق در دولت مركزی افزایش قابل‌توجهی یافته است و تركیه به راحتی نمی‌تواند به اقدام نظامی علیه كردها توسل جوید. آمریكا نیز تمایلی به مداخله تركیه در مساله كردهای عراق ندارد و در شرایط كنونی مقابله با پ‌ك‌ك در دستور كار آمریكا قرار ندارد.
البته تركیه همپیمان استراتژیك آمریكاست و واشنگتن مصالح خود با تركیه را فدای ملاحظات سیاسی برخی جریان‌های كردی نخواهد كرد. با این توصیف این همپیمانی و همین طور مناسبات رو به توسعه تركیه با اسرائیل نمی‌تواند برطرف‌كننده دغدغه‌های آنكارا از ناحیه كردستان عراق باشد. بنابراین به نظر می‌رسد كه تركیه در نگرش خود در قبال كردستان عراق تغییراتی بر مبنای تعریف جدید از ملاحظات و امنیت ملی خود ایجاد خواهد كرد.
۱) تركیه ناگزیر از پذیرش نظام جدید سیاسی عراق و فدرالی‌شدن این كشور است اما آنكارا از دولت مركزی قوی و نظاره‌گر در عراق حمایت می‌كند و از مشاركت كردها در سطوح عالی عراق (ریاست‌جمهوری طالبانی) به عنوان اهرم وحدت‌خواه و یكپارچگی و حفظ تمامیت ارضی عراق استقبال كرده است.
۲) تركیه روابط و مناسبات خود را با آمریكا و اسرائیل از جمله به منظور تاثیرگذاری بر تحولات عراق تقویت خواهد كرد و به رایزنی‌های منطقه‌ای با همسایگان عراق از جمله ایران و سوریه برای هماهنگی مواضع در قبال عراق یكپارچه ادامه خواهد داد.
۳) آنكارا از شرایط تنش‌آمیز با كردهای عراق خارج خواهد شد و به احتمال بسیار زیاد به سمت نزدیكی و همكاری با دولت محلی كرد عراق حركت خواهد كرد. این تصمیم با درنظر گرفتن واقعیات جدید عراق و اقدامی در جهت حصول اطمینان از اینكه كردها در چارچوب عراق باقی خواهند ماند و از طریق رابطه با كردهای عراق درصدد جلوگیری از تقویت اندیشه‌های قوم‌گرایانه در جنوب شرقی تركیه است.

سیامك كاكایی

منبع : روزنامه تهران امروز