گیاه سرخدار (Taxus baccata L.)

● اختصاصات تشریحی
درختی کوچک، پرشاخه و به ارتفاع ۵ تا ۱۵ متر است. برگ هایی باریک و دراز، به رنگ سبز تیره و شفاف در سطح فوقانی پهنک ولی به رنگ سبز روشن در سطح تحتانی پهنک دارد. طول برگ های باریک آن به ۲ تا ۳ سانتیمتر و عرض آنها به ۲ تا ۳ میلیمتر می رسد. از مشخصات دیگر آن این است که اولاً فاصله برگ های آن کم است و ثانیاً چون برگ های آن دائمی می باشند، همیشه سبز به نظر می رسند. گل های این درخت عاری از کاسه و جام می باشند و به دو صورت نر و ماده، واقع بر روی دو پایه جداگانه ظاهر می شوند. گل نر آن ۴ تا ۱۲ پرچم فشرده و گل ماده آن که شبیه بی یک جوانه کوچک است، منحصراً یک تخمک برهنه، واقع در درون محفظه ای به صورت پیاله دارد که تدریجاً گوشتدار و قرمز رنگ شده، منظره یک میوه سته را که در قسمت انتهایی باز است، پیدا می کند و بعلاوه به علت برگ های سبز دائمی که دارد، در برخی نواحی پرورش می یابد.
● تاریخچه
سرخدار از قدیم الایاممورد شناسایی مردم بوده است و بطوری که شواهد تاریخی نشان می دهد، مردم ماقبل تاریخ آن را می شناخته و ازچوب آن شانه چوبی و وسایلی نظیر آن می ساخته اند. بعلاوه از برگ آن نوعی ماده سمی جهت زهر آلود کردن نیزه های خود تهیه می کرده اند. برگ های سبز دائمی و چوب غیر قابل فساد این درختچه باعث شده که احترام زیادی نسبت به آن بین مردم بعضی کشورها ایجاد شود و آن را درختچه ای مقدس بدانند. هنوز هم در بعضی نواحی آن را در قبرستان ها می کارند. تئوفراست در قرن سوم قبل از میلاد، از اثرات سمی آن در اسب و جوندگان اطلاع داشته است. دیوسکوریدوس در قرن اول میلادی اعلام داشت که سمیت این درختچه در ناحیه ناربون (Narbonne) ، به پایه ای است که اگر کسی در زیر این درختچه بخوابد خواهد مرد. پلینی (Pline) درباره آن چنین اظهار داشته که چلیک های چوبی ساخته شده با چوب این درختچه که در آنها شراب جای داشته، به دفعات مسمومیت در مصرف کنندگان ایجاد نموده است. میوه این گیاه در صورتی که عاری از دانه باشد، سمیت ندارد و حتنی در بعضی نواحی، کارگران برای رفع عطش از آن مصرف می نموده اند.
● کاربرد در طب سنتی
میوه عاری از دانه گیاه اثر نرم کننده، رفع سرفه و ملین دارد. Perey در سال ۱۷۹۰ میلادی از میوه عاری از دانه این درختچه نوعی شربت و ژله تهیه می کرد که روزانه به مقدار چند قاشق جهت رفع سرفه های مزمن، سیاه سرفه و حتی دفع سنگ کلیه و رفع نزله به بیماران خود می داد. شیر تازه آن به مقدار ۲۰ تا ۲۵ گرم، اثر مدر و بطور ملایم ملین دارد.
قسمت های مختلف این گیاه از نظر سمیتی که دارد امروزه کمتر به مصارف درمانی می رسد. در ژاپن از برگ آن دم کرده ای جهت رفع بیماری قند تهیه می شود. مصرف فراورده های آن جهت رفع رماتیسم ، زردی، باز شدن قاعدگی، نرمی استخوان،اسکوربوت، صرع و دیفتری توصیه گردیده است. مقدار مصرف گرد برگ آن ۰۵/۰ تا ۰۳/۰ گرم ذکر شده است.
● محل رویش
جنگل های نواحی شمال ایران؛ گرگان: شربت، کتول، رباط قزلق، زیارت، رامیان؛ گیلان: دامنه های مقابل امامزاده ابراهیم( عبدالعلی منتظر غائب) ؛ مازندران: دره هراز، مغرب عمارت در ارتفاع ۱۴۰۰ متری.
● اسامی محلی
این درختچه در مازندران و گرگان به سرخدار، سرخه دار و سخدار، در کتول به سوختال ودر سخت سر و آستارا به سیردار موسوم است.
● ترکیبات عمده
از ترکیبات مهم موجود در این گیاه می توان به ترکیبات دی ترپنوئیدی، ترکیبات آلکالوئیدی، اسید های گیاهی، ترکیبات لیگنانی، ترکیبات فنلی و ... اشاره کرد. مهمترین ترکیبات این گیاه با اثرات دارویی به گروهی از ترکیبات دی ترپنوئیدی به نام تاکسوئید تعلق دارند. یکی از این ترکیبات تاکسول نام دارد که در حال حاضر به عنوان یکی از مهمترین داروهای ضد سرطان در درمان سرطان های رحم، تخمدان و سینه در زنان و پروستات در مردان و ریه و سلول های سنگفرشی سر و صورت محسوب می شود.

دکتر محمد رضا وردیان ریزی
داروساز