تدریس زبان فارسی در اوکراین

زبان فارسی متعلق به یكی از تمدنهای بسیار كهن بشری ـ تمدن ایرانی ـ و در بردارنده ی ارزشهای علمی و فرهنگی . معنوی سرشار از دانشهای مختلف دوره های طولانی این تمدن بزرگ می باشد. این زبان هر چند كه دارای قدمت طولانی است. در حال حاضر به عنوان یكی از زبانهای زنده و پویا و دارای ادبیات غنی و قدرتمند و مملو از حكمت و معنویت بشری تلقی می شود و میلیونها نفر بدان تكلم می كنند. خوب معلوم است كه در گذشته به وسیله ی این زبان بسیاری از دانشهای بشری به مردم دنیا انتقال یافته و اكنون نیز از اهمیت آن كاسته نشده است؛ به همین دلیل آموختن این زبان به معنای پیوستن به گستره ی وسیعی از علم و معرفت بشری می باشد و هدف از این گزارش بررسی برخی مشكلات تدریس زبان فارسی به فارسی آموزان اوكراینی از دید یك معلم اوكراینی با سابقه ۱۰ سال تدریس است.
در مقالات بعضی از محققان ایرانی آمده است كه زبان فارسی برای زبان آموزان خارجی ممكن است یكی از دو نقش عمده را داشته باشد: نقش زبان دوم و نقش زبان خارجی. نقش زبان فارسی به عنوان زبان دوم آن است كه در زندگی روزمره و امور جاری زبان آموز كاربرد داشته باشد و از طرف او یك ابزار علمی ارتباطی تلقی شود؛ اما به عنوان زبان خارجی در مواردی است كه هیچ نوع نقش مستقیم در زندگی عادی و روزمره زبان آموز ایفا نكند و كاربردی برای گذراندن امور فعالیتهای جاری او نداشته باشد و تنها برای هدف خاصی یاد گرفته شود، چون استفاده از منابع علمی، فرهنگی، ادبی، عقیدتی یا منابع ارتباطی چون رسانه های گروهی یا برای تدریس و امور شغلی بین المللی و نظایر آن. در برنامه ی تحصیلی دانشگاه شفچنكو اوكراین كه بنده در آن تدریس زبان فارسی را بر عهده دارم، هر دو نقش در نظر گرفته شده است كه در هر دو صورت بر نوعی «انگیزش ابزاری»‌یا وسیله ای استوار است. به سخن دیگر، ما بر آن هستیم كه متخصصینی تربیت كنیم كه توانایی استفاده از زبان فارسی را هم در زندگی روزمره خود و هم برای هرگونه اهداف دیگر داشته باشند.
به طور كلی در آموزش هر زبان خارجی با سه بخش مرتبط به هم مواجه هستیم :
۱- دستگاه آوایی زبان (تلفظ) ۲- دستگاه واژگانی زبان ۳- دستگاه ساختار زبان. یعنی زبان آموز ابتدا باید شكل صحیح تلفظ واژه ها و سپس واژه ها و ساختار دستوری زبان را یاد بگیرد.
در طول آموزش نیز زبان آموز باید در چهار مهارت عمده ورزیده شود:
۱- مهارت شنیداری ۲- مهارت گفتاری ۳- مهارت خواندن ۴- مهارت نوشتناری. از طرف دیگر در امر آموزش زبان، به جز زبان آموز و معلم، دو ركن دیگر از اهمیت خاصی برخوردار است روشهای تدریس و وسایل آموزشی. درحال حاضر برای آموزش زبان فارسی خارجی روشهای مختلفی ایجاد و آزمایش شده است كه در میان آنها می توان روش دستور ـ ترجمه، روش مستقیم، روش التقاطی (از امتزاج دو روش مذكور) روش فشرده، روش گفتاری ـ شنیداری، روشهای «ارتباطی» و روش «شناختی ـ عادتی» را نام برد.
اگر چه آگاهی از روشهای علمی و شیو های پیشرفته آموزش زبان برای معلمان زبان خارجی امری ضروری است و معلمان باید در امر آموزش زبان خارجی بهره كافی داشته باشند؛ ولی متأسفانه در خصوص تدریس زبان فارسی در بسیار از آموزشگاه های اوكراین با این حقیقت مواجه نیستیم، حتی داشتن اطلاعات نظری از روشهای تدریس در بسیاری از موارد كافی نیست و معلمان نمی توانند معلومات خود را در كلاس به خوبی به مرحله اجرا درآورند و باز هم به روش سنتی ترجمه ـ دستوری پناه می برند. ممكن است مسئله این باشد كه روشهای پیشرفته مذكور برای زبان فارسی(برخلاف زبان های غربی بخصوص انگلیسی) زیاد كار نشده است، اگر هم كار شده باشد استادان محترم ایرانی اعزامی به اوكراین باید ما را با دستاوردهای محققان ایرانی در این زمینه آشنا كرده و روشهای پیشرفته را در امر تدریس به كار ببرند و یا در این زمینه می توان پیشنهاد دیگری داد. در برنامه ی دوره های دانش افزایی كه برای معلمان زبان فارسی از كشورهای مختلف دنیا در ایران برگزار می شود و معلمان اوكراینی هم می توانند از آنها بهره مند گردند، تعدادی از جلسات خاص موضوع تدریس زبان فارسی به خارجیان و تبادل نظر در نظر گرفته شود. این كار را به صورت میزگرد و سمینار هم می توان عملی كرد. همانطور كه همه ی معلمان زبان خارجی می دانند مسئله روش تدریس به طور مستقیم با تألیف كتاب درسی مرتبط است. بنابراین لازم دانستم كه چند ملاحظه را در خصوص بعضی كتابهای درسی زبان فارسی برای غیر فارسی زبانان كه تاكنون در ایران تألیف شده و از طرف سفارت ج.ا.ایران در اوركراین و مركز گسترش زبان فارسی در اختیار دانشجویان و استادان زبان فارسی اوكراین گذاشته شده است مطرح كنم.
در بیشتر این كتابها ما به روشهای سنتی ارائه مواد درسی برمی خوریم . از میان كتابهای درسی چاپ ایران كه تا كنون به اوكراین ارسال شده می توان به موارد زیر اشاره كرد:
آموزش زبان فارسی (۴ جلد) دكتر یدالله ثمره، آموزش فارسی به غیر فارسی زبانان دكتر جلیل بانان صادقیان، درس فارسی برای فارسی آموزان خارجی (دوره مقدماتی) دكتر تقی پورنامداریان، دوره آموزش زبان فارسی از مبتدی تا پیشرفته (جلد ۱ و ۲) آقای مهدی ضرغامیان و فارسی عمومی(۱) ـ ساختارهای پایه دكتر احمد صفار مقدم.
با این همه باید گفت كه در شهرهای اوكراین بیشتر از كتاب آزفا تألیف دكتر یدالله ثمره استفاده می شود؛ زیرا استادان اوكراین به بقیه كتابها كمتر دسترسی دارند یا اصلاً ندارند؛ البته در دو دانشگاه شهر كی یف چنین كمبودی كمتر احساس می شود، هر چند كه كتابهای غیر از ازفا در یكی دو نسخه وجود دارد، اما باز هم می توان حداقل برداشت را از آنها داشت. با ابراز تشكر و قدردانی از كار پر زحمت مؤلفان ایرانی باید اعتراف كرد كه استفاده از كتابهایی مانند آزفا و بعضی كتابهای دیگر در اولین مرحله ی تدریس زبان فارسی تا اندازه ای بسیار سخت به نظر می آید، چون ارایه مواد آموزش در دو شكل ـ نوشتاری و گفتاری ـ می باشد.آقای دكتر صادقیان در پیشگفتار كتاب درسی خود ص ۸ و ۹ می نویسد: «در تدوین این كتاب به زبان گفتاری و نوشتاری هر دو توجه شده، ولی از این اصل پیروی كرده ایم كه آموزش زبان نوشتاری تنها موقعی ممكن خواهد بود كه حداقل آشنایی لازم با زبان گفتاری به دست آمده باشد؛ در غیر این صورت زبان نوشتاری سد راه آموزش زبان گفتاری شده دستیابی به‌آن را غیر ممكن یا خیلی مشكل می سازد. در صورت حصول این حداقل آشنایی، زبان گفتاری نه تنها مانع آموزش خواندن و نوشتن نمی شود بلكه آموزش آن را سرعت می بخشد.»
اما متأسفانه نه من و نه همكاران اوكراینی دیگرم نمی توانیم از این دیدگاه حمایت كنیم، چون این اطمینان را پیدا كرده ایم كه اگر از همان اول، هر دو شیوه زبان با هم تدریس شود، آموزش به سختی پیش می رود و بر عكس اگر دانشجو در مرحله ی ابتدایی یادگیری زبان به دقت و خودآگاهانه با اصول دستور زبان و شكل نوشتاری آن آشنایی كامل پیدا كنند در مراحل بعدی(متوسط و پیشرفته) هیچ وقت آن را فراموش نكرده و با شكل گفتاری نیز مخلوط نمی كنند. به نظر ما تنها در مرحله ی بعدی بعد از یادگیری پایه های دستوری و شكل نوشتاری زبانها است كه می توان به فراگیری قواعد زبان گفتاری پرداخت. تجربه نشان می دهد كه فارسی آموزان در این صورت به راحتی از یك نوع زبان به نوع دیگر آن منتقل می شوند و آشنایی با زبان نوشتاری بر راه آنان هیچ سدی نمی سازد. در پیشگفتار كتاب آزفا ص ۱ نوشته شده است:«در دوره ی مقدماتی هر دو گونه از زبان مورد توجه قرار گرفته و پا به پای گونه ی نوشتاری، شكل گفتاری واژه ها و افعال و جمله ها نیز داده شده است....در پایان دوره ی مقدماتی زبان آموز قادر خواهد بود با فارسی زبانان ارتباطی زبانی برقرار كند. متون فارسی در حد دوره ی تحصیلات ابتدایی را بخواند و بفهمد و نیز اصطلاحات و ساختهای دستوری زبان گفتاری را در یابد و به كار برد» در حالی كه ما یقین پیدا كرده ایم كه اگر در روند آموزشی فقط از آزفا استفاده شود در پایان دوره ی مقدماتی زبان آموزان به هیچ وجه قادر نخواهند بود ارتباط خوبی برقرار كنند و متونی بجز ساده ترین نمونه ها را بخوانند و بفهمند.
این ملاحظه به آن معنی نیست كه آزفا كتاب خوبی نیست و از آن نمی شود استفاده كرد. ما از آزفا استفاده می كنیم اما نه در مرحله ی ابتدایی، بلكه در مرحله بعدی (و بیشتر از نوارهای آن) ولی نمی توان به آن اكتفا كرد و باید به منابع دیگر مراجعه كرد. به نظر بسیاری از استادان اوكراینی كتاب درسی فارسی برای فارسی آموزان خارجی (مقدماتی) دكتر پورنامداریان را تا اندازه بیشتری مناسب و پاسخگوی بهتری برای نیازهای فارسی آموزان اوكراینی می دانند.
امیدواریم كه مؤلف محترم بتواند به كار پر زحمت خود ادامه داده و به زودی دوره های نتوسط و پیشرفته این كتاب درسی را تألیف و به چاپ برساند.
عقیده من این است كه در زمینه ی تألیف كتب درسی زبان فارسی می توان كار ثمر بخش تری كرد اگر ما می خواهیم كه روند آموزش زبان خوب و به تدریج پیش رود، باید دو كتاب جدا نوشته شود. یكی فقط توضیحات دستور زبان با ارائه تمرینهای متعدد و متون پر محتواتری در گونه نوشتاری داشته باشد و دیگری خاص زبان گفتاری با ارائه گفتگوهای مختلف و حتماً همراه با مواد سمعی و بصری باشد.
كتاب اول باید شامل متون گوناگونی درباره ی كشور ایران، شهرها، آثار دیدنی و تاریخی، جشنها و آداب و رسوم ایرانیان و اطلاعاتی درباره ی معروفترین شعرا و نویسندگان فارسی زبان و....باشد تا فارسی آموزان نه فقط با زبان، بلكه با فرهنگ و تمدن و ادبیات ایرانی بیشتر آشنا شوند. گفت و گو های كتاب دوم ممكن است به موضوعهای مختلف روزمره اختصاص یابد مانند: مكالمه در میهمانی و خرید....، بازدید از آثار معماری و تاریخی و فرهنگی و....اطلاعاتی درباره ی سینما و كنسرت و ورزش و......
به عنوان نتیجه گیری از این گزارش به طور خلاصه می توان به چند نكته اشاره كرد: نخست اینكه در برنامه ی آموزش زبان فارسی باید بیشتر از روشها و شیوه های متناسب پیشرفته تدریس استفاده شود. به كار گیری شیوه های جدید در امر تدریس زبان فارسی بسیار مهم و در صورت عدم شناخت لازم، آموزش آنها ضروری به نظر می آید و تبادل نظر و مشورت معلمان زبان فارسی نیز حائز اهمیت خاصی است.
دوم اینكه استادانی كه برای تدریس زبان فارسی به خارجیان انتخاب و به كشورهای خارجی اعزام می شوند از بین افرادی برگزیده شوند كه با روشهای نوین تدریس زبان فارسی به عنوان یك زبان خارجی آشنایی داشته باشند و بتوانند آن را به كار گیرند.
سوم اینكه در تدوین كتاب های درسی زبان فارسی برای خارجیان روشهای معاصر تدریس هم باید به كار گرفته شود و بحث و مشورت و تبادل نظر در این زمینه و كار دسته جمعی از اولویت برخوردار باشد.
در خاتمه اجازه می خواهم از مقامات محترم سفارت ج.ا.ایران در اوكراین و مركز گسترش زبان فارسی برای كمكها و توجهات همواره در پیشبرد هر چه بیشتر زبان فارسی در آموزشگاه های اوكراین سپاسگزاری و قدردانی كنم. از اقدامات اخیر سفارت ایران در كی یف می توان به گشایش «مركز ایرانشناسی» در دانشگاه ملی شفچنكو و اهداء بیش از ۵۰۰ جلد كتاب اشاره كرد. همچنین مركز مذكور با آنتن ماهواره ای و دستگاه های تلویزیون و ویدئو و ضبط صوت مجهز گردیده كه این امر در بالابردن سطح تدریس و فراگیری زبان فارسی بسیار اهمیت دارد.
امیدوارم در آینده روابط علمی و فرهنگی ایران و اوكراین همچنان ادامه یابد و فرصت بیشتری برای تبادل نظر و تجربه ها و اندوخته ها داشته باشیم .
پانوشت:
* خانم اولنا مازه پوا استاد زبان فارسی دانشگاه ملی شفچنكو شهر كی یف اوكراین است كه سخنرانی خود را در اولین سمینار «تعامل ادبی ایران و جهان» در اردیبهشت ۸۲، در تهران ارائه كردند.
اولنا مازه پوا
برگرفته از: فصلنامه سخن عشق شماره ۲۰ زمستان ۱۳۸۲

منبع : شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی