پاسارگاد، میراثی برای نابودی

سید سیوند، از ماست كه بر ماست...
نوشتن منصفانه و بی‌طرفانه در مورد سد سیوند و آب‌گیری غیرمنتظره‌ی آن، كار چندان آسانی نیست. از طرفی تهدید نهادهای بین‌المللی و ابراز نگرانی یونسكو در مورد حذف شدن پاسارگاد از فهرست میراث بین‌المللی، اظهار بی‌اطلاعی و مخالفت سازمان میراث فرهنگی به عنوان بدنه‌یی از دولت نسبت به آب‌گیری این سد و ایستادگی‌های مداوم در مقابل وزارت نیرو به عنوان بخشی دیگر از دولت، دست و پای هر روزنامه‌نگار كه هر شهروندی را برای قضاوت عادلانه و واقع‌بینانه در مورد این واقعه‌ی تاریخی و سرنوشت‌ساز می‌بندد، از طرف دیگر رییس جمهور محمود احمدی‌نژاد، آبگیری سد سیوند را هدیه‌یی به مردم مرودشت و تپه بلاغی قلمداد كرده است.
در این گزارش، سعی شده تا از بی‌طرفانه‌ترین منابع به زبانهای مختلف، راجع به آنچه كه خیانت به تاریخ و تمدن ایران معرفی می‌شود، بیشتر صحبت كنیم و واكنشهای داخلی و خارجی نسبت به آبگیری سد سیوند كه به عقیده‌ی باستانشناسان، تپه بلاغی، پاسارگاد و آرامگاه كوروش كبیر را زیر آب خواهد برد، بررسی نماییم.
● ایران، گاهواره‌ی تمدن جهان
ایران در حال حاضر، هشت سایت و محوطه‌ی باستانی ثبت‌شده‌ی بین‌المللی در فهرست یونسكو دارد و علیرغم دارا بودن هزاران اثر باستانی ملی، تنها گنبد سلطانیه‌ی زنجان، تخت جمشید، محوطه‌ی پاسارگاد شیراز، بیستون كرمانشاه، ارگ بم، میدان نقش جهان، تخت سلیمان و زیگوارت چغازنبیل را در فهرست میراث جهانی یونسكو ثبت كرده و احتمال می‌رود كه قلعه‌كلیسای چالدران آذربایجان غربی نیز به این لیست اضافه شود.
با وجود اینكه آثار تاریخی و میراث گرانبهای فراوانی در جای جای این مرز و بوم قابلیت معرفی شدن به جهانیان را دارند، اما دلایل و عوامل مختلفی به شكلهای گوناگون باعث می‌شوند تا هر از گاهی، فرصتهای ایجادشده یكی پس از دیگری بسوزند و این امكانها نیز از بین بروند.
نصب دكل فشار قوی برای برق‌رسانی به روستاهای اطراف توس در وسط آرامگاه حكیم ابوالقاسم فردوسی كه یكی دیگر از اقدامات وزارت نیرو بود، از جمله‌ی مصادیقی است كه گاهی اوقات، تعجب فراوانی در ذهن بر می‌انگیزد و سوالات نامتعارفی را متبادر می‌سازد و به همین دلیل نیز كارشناسان یونسكو به طور موقت از تصمیم بررسی ثبت این آرامگاه در فهرست میراث جهانی، منصرف شده‌اند در حالی كه به نظر می‌رسد ارزش این مجموعه‌ی تاریخی و كهن، از ارزش قبرهای دسته‌جمعی سربازان حكومت ایالت گوجریو در چین به عنوان یكی از آثار ثبت شده در فهرست جهانی، كمتر نباشد.
در حال حاضر، بیش از ۱۹ هزار اثر تاریخی و ۱۴۸ محوطه‌ی باستانی در فهرست آثار ملی كشورمان ثبت شدند و ثبت ۸ اثر از بین آنها در مقایسه با كشوری مانند چین كه ۳۹ اثر تاریخی ثبت شده در یونسكو دارد، نشاندهنده‌ی ضعف و كم‌كاری در این حوزه است.
از طرف دیگر، فهرست میراث بین‌المللی در حال خطر یونسكو كه سهم كشور كنگو با داشتن پنج اثر تاریخی در این لیست، رتبه‌ی نخست را به این جمهوری دموكراتیك می‌دهد نیز فهرست بالابلند و قابل تاملی است.
در حال حاضر، سهم ایران از فهرست میراث در خطر یونسكو كه عدم رسیدگی دولتهای متبوع برای رفع مشكل باعث حذف آن اثر تاریخی از كل فهرست میراث جهانی یونسكو می‌شود، ارگ بم و دورنمای فرهنگی آن است كه به محض روی دادن زلزله‌ی ژانویه‌ی ۲۰۰۴ در این شهر، به فهرست اضافه شد.
تمامی نگرانی‌های فعلی مردم، باستان‌شناسان و ایران‌دوستان در رابطه با اضافه شدن محوطه‌ی باستانی پاسارگاد به این لیست است كه می‌تواند عواقب سیاسی و بین‌المللی ناخوشایندی برای كشورمان داشته باشد.
● سد سیوند چیست؟
در بخش انگلیسی دانشنامه‌ی اینترنتی ویكی‌پدیا راجع به سیوند با توجه به اینكه مقاله‌یی به زبان فارسی در این رابطه از ویكی‌پدیا منتشر نشده است، اینگونه می‌خوانیم: دولت ایران برای اجرای پروژه‌ی سد سیوند كه بر روی رود پلوار و حد فاصل تنگه‌ی بلاغی كه پاسارگاد را به تخت جمشید متصل می‌سازد، ساخته می‌شود، یك برنامه‌ی ۱۰ ساله ارایه داد.
این برنامه ابتدا در سال ۱۹۹۲ شروع شد و برای تحقیقات، تا سال ۲۰۰۳ به حالت تعلیق درآمد. خود سازمان میراث فرهنگی ایران تا سال ۲۰۰۳ از قسمتهایی كه زیر آب می‌رفت، اطلاعی نداشت! وقتی توجهات عمومی به قضیه جلب شد، توجه و نگرانی‌های بین‌المللی با توجه به اینكه دو سایت بین‌المللی یونسكو در نزدیكی هم با این كار دچار خطر می‌شدند، شدیداً به ایران جلب شد. در سال ۲۰۰۴ بنا به دعوت فوری سازمان ملل متحد، تیمهایی از آلمان، فرانسه، ایتالیا، ژاپن، لهستان و ایالات متحده در پاسخ به این دعوت برای بررسی اوضاع به ایران اعزام شدند تا در صورت لزوم از این پروژه جلوگیری كنند.
ضمن زیر آب رفتن ۱۳۰ محوطه‌ی تاریخی كه جزو آثار ملی ایران به شمار می‌روند، نگرانی جهانیان از تخریب پاسارگاد به عنوان مركز حكومت در ایران باستان و نیز نابودی آرامگاه كوروش كبیر بیشتر است.
علیرغم اینكه دولت ایران معتقد است به دلیل بنا شدن این محوطه‌ها بر ارتفاعات كوهستانی، آسیبی به آنها وارد نمی‌شود اما كارشناسان می‌گویند كه رطوبت ناشی از آب دریاچه، مطمئناً پاسارگاد را تحت تاثیر قرار خواهد داد و تخریب آن را تسریع می‌نماید. با وجود اینكه هیچ تحقیقی در مورد اثر رطوبت بر این آثار انجام نشده، اما وزارت نیرو معتقد است كه توانایی كنترل رطوبت آب دریاچه را دارد.
● ماجرای سیوند
شاید اسناد و خبرهای خبرگزاری میراث فرهنگی به عنوان سخنگاه رسمی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری كشور به عنوان اصلی‌ترین متولی امور فرهنگی مربوط به تاریخ، تمدن و پیشینه‌ی ملی كشور، موثق‌ترین مدارك برای بازگویی اتفاقاتی باشند كه از آغاز تا به انجام در رابطه با آب‌گیری و سد سیوند افتاده است.
▪ ۱۷ شهریور ۱۳۸۳:
ایران برای نجات بخشی محوطه های باستانی درون تنگه بلاغی، بخشی از محوطه باستانی پاسارگاد كه بر اثر ساخت سد سیوند به زیر آب فرو خواهد رفت، كارشناسان جهانی را دعوت به همكاری می كند.
به گزارش «میراث خبر»، تنگه ۱۸ كیلومتری بلاغی در فاصله ۴ كیلومتری از محوطه ثبت جهانی پاسارگاد جای گرفته و بخشی از نخستین پایتخت ۲۵۰۰ ساله هخامنشیان محسوب می شود. بر اثر ساخت سد سیوند در منطقه پاسارگاد و دشت مرغاب ۸ كیلومتر از تنگه بلاغی به همراه آثار درون آن به زیر آب فرو خواهد رفت.
▪ ۳۰ شهریور ۱۳۸۳:
سازمان آب منطقه ای فارس و وزارت نیرو امكان هر گونه تعویق در آبگیری سد سیوند را منتفی اعلام كردند و تصمیم گیری در این باره را تنها موكول به دستور مستقیم مقامات عالی رتبه كشور نظیر هیات دولت دانستند.این درحالی است كه طبق اساس نامه سازمان میراث فرهنگی كشور هرگونه ساخت و ساز و انجام پژوهش های عمرانی كشور باید با استعلام و مجوز سازمان میراث فرهنگی كشور صورت گیرد.
«بابك كیال»، سرپرست محوطه باستانی پاسارگاد در مورد بررسی و كارشناسیهای انجام شده در تنگه بلاغی گفت: «در این بررسی ها كه به منظور تهیه طرح نجات بخشی و شناسایی محوطه های باستانی درون تنگه بلاغی برای تهیه فراخوان جهانی این محوطه ها صورت گرفت، ۸۴ محوطه باستانی شناسایی شد. »
▪ ۳۰ آذر ۱۳۸۳:
مسئولان سد سیوند از آغاز آبگیری این سد در آبان ۱۳۸۴ خبر دادند. از این پس باستان شناسان برای نجات ۱۰۰ محوطه باستانی موجود در تنگه بلاغی تنها یك سال فرصت دارند. باستان شناسان برای نجات هر محوطه باستانی تنها سه روز فرصت دارند.
«جلال جامعی» مجری پروژه ساخت سد سیوند در مورد شروع آبگیری سد، گفت: «با توجه به تعهدات سازمان آب منطقه ای استان فارس و وزارت نیرو در مورد اتمام پروژه ساخت سد سیوند، آبگیری سد حداكثر از یك سال آینده یعنی از آبان ماه سال ۱۳۸۴ آغاز خواهد شد.»
هم اكنون ۶۵ درصد از ساخت سد سیوند به اتمام رسیده و فكر می كنیم تا آبان ماه سال آینده و برای شروع آبگیری بیش از ۸۰ درصد از كار به اتمام رسیده باشد كه شرایطی بسیار خوب و مطلوب برای شروع كار آبگیری خواهد بود.
متاسفانه آنچه كه از خواندن خبرهای خبرگزاری رسمی میراث فرهنگی استنباط می‌شود، حال و هوای چندان مساعدی برای آسمان ابری میراث فرهنگی و ملی كشورمان را پیش بینی نمی‌كند. درگیری‌هایی كه در این مدت یعنی بازه‌ی زمانی سال ۸۳ تا زمانهای پیش‌بینی شده برای شروع آبگیری سد سیوند بین میراث فرهنگی به عنوان حافظ اصلی منافع فرهنگ و هویت ملی و قومی و وزارت نیرو به عنوان تامین‌كننده‌ی منابع سخت‌افزاری حوزه‌ی انرژی در جهت رفع نیازهای اقتصادی و معیشتی مردم و نیز كارشناسان میراث فرهنگی و باستان‌شناسان به عنوان دلسوزانی دست خالی كه تنها می‌توانند هشدار بدهند و واقعیتها را بازگو كنند، تنها به متشنج‌تر شدن فضا انجامید و به لحاظ عملی و عینی نتیجه‌یی را دربر نداشت.
با این حال، اظهارات و گفت‌وگوهای رسانه‌یی ضد و نقیض مسوولان كه از قول همدیگر، وعده‌هایی می‌دادند و متاسفانه واقعیت نداشت باعث سلب اعتماد عمومی در برهه‌یی خاص نیز از مردم و افكار جامعه شده بود.در یكی دیگر از خبرهای میراث خبر، اینگونه می‌خوانیم:
▪ ۷ مهر ۱۳۸۴:
صدها میلیون تومان اعتبار، حضور ۸ تیم مشترك باستان شناسی خارجی از نقاط مختلف دنیابه همراه باستان شناسان ایرانی، كاوش های مداوم یكساله در وجب به وجب راه شاهی و تلاش های داخلی و بین المللی برای نجات بخشی تنگه بلاغی پاسارگاد؛ نشان از آن دارد كه این محوطه باستانی ارزشمند از هویت مرزهای ایران فراتر رفته و آوازه جهانی آن، رهنمود پژوهش های علمی مسیر شاهان هخامنشی شده است.
امروز با جرات می توان گفت كه موجی از دلواپسی جهانیان چشم به زمان آبگیری سد سیوند دوخته كه چگونه ۱۳۰ اثر باستانی و تاریخی تنگه بلاغی را آرام آرام در موجی از آب های رودخانه پلوار غرق می كند. مرگی تدریجی كه تاریخ فرهنگ و تمدن ایران را با خود به عمقی از آب های دریاچه سد سیوند می برد.
▪ ۸ خرداد ۱۳۸۵:
جلسه نهایی در مورد آبگیری سد سیوند، پایان خرداد ماه با حضور نمایندگان وزارت نیرو و سازمان میراث‌فرهنگی وگردشگری برگزار خواهد شد. این در حالی است كه وزیر نیرو پیش از این از موافقت سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری برای آبگیری این سد خبر داده بود.
«اسفندیار رحیم مشایی»، رئیس سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری، در گفت‌و‌گو با میراث‌خبر اعلام كرد: «هنوز هیچ تفاهمی برای آبگیری سد سیوند انجام نشده است و سخنان وزیر نیرو، پیش‌بینی ایشان از روند تحقیقات بوده است»
وزیر نیرو پیش از این در گفت‌و‌گو با خبرگزاری فارس، از توافق وزارتخانه متبوعش با سازمان میراث‌فرهنگی برای آبگیری سد سیوند در آذرماه خبر داده بود
پرویز فتاح، اعلام كرده‌ بود: «روز چهارشنبه ۲۷ اردیبهشت سفری به شیراز داشتم و با تمامی مسئولان ذیربط تشكیل جلسه دادیم و هیچ مشكلی از نظر سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری و مراكز مربوطه برای احداث سد سیوند وجود نداشته است»
اما آنگونه كه به نظر می‌رسد، آبگیری سد سیوند تنها به بافت تاریخی پاسارگاد و تپه‌بلاغی صدمه نمی‌زند، بلكه عواقب دیگری نیز در بردارد و كارشناسان، از این عواقب آگاهند و باز هم به دلیل نداشتن اختیارات اجرایی، تنها می‌توانند هشدار دهند:
▪ ۵ مهر ۱۳۸۵:
كارشناسان دفتر جنگل‌های خارج از شمال مدعی هستند كه ساخت و آبگیری سد سیوند در شیراز باعث نابودی هشت هزار اصله درخت می‌شود.
دكتر پیمان یوسفی‌آذری با اشاره به سد كارون سه افزود: «در آبگیری سد سیوند نیز مانند سد كارون سه شاهد نابودی هزاران درخت هستیم و متاسفانه هرگونه هشداری در این خصوص زیر هجوم توسعه از بین می‌رود.
همه‌ی این اتفاقات در حالی می‌افتد كه سازمان آب منطقه‌یی فارس به عنوان زیرمجموعه‌یی از وزارت نیرو و مجری ساخت سد سیوند در تنگه‌ی بلاغی كه بیش از ۱۳۰ محوطه‌ی باستانی را زیر آب دریاچه‌ی پشت این سد خواهد برد، بنا به خبر خبرگزاری‌ها در بیستم دی‌ماه ۱۳۸۳ برای نجات پاسارگاد، آرامگاه كوروش و محوطه‌های تخریبی از خطر تخریب كلی، برای كمك به باستان‌شناسان و جلوگیری از این فاجعه‌ی تاریخی اعلام آمادگی كرده بود.
تنگه‌ی بلاغی ۱۸ كیلومتر طول دارد و در فاصله‌ی ۴ كیلومتری از محوطه‌ی باستانی پاسارگاد قرار دارد. این تنگه قدیمی‌ترین راه ارتباطی و شاه‌راه مواصلاتی كشور است كه از دوران غارنشینی تا به امروز، رفت و آمد از پاسارگاد به تخت جمشید و شوش در خوزستان از طریق آن صورت می‌گرفته است.
مجریان طرح در آن زمان اعلام كرده بودند كه وزارت نیرو هیچگونه هزینه‌یی برای نجات این محوطه‌ی تاریخی و حتی انجام فعالیتهای پژوهشی در مورد خطرات و تبعات آبگیری سیوند اختصاص نداده، ولی آمادگی هرگونه همكاری با سازمان میراث فرهنگی را دارد!
پاسارگاد پنجمین سایت جهانی ثبت‌شده در ایران است كه در یكی از جلسات پایان سال ۱۳۸۳ در یونسكو با تصویب صد درصد اعضا، به دلیل دارا بودن همه‌ی قابلیتهای ثبت به عنوان میراث جهانی، به فهرست سازمان فرهنگی، علمی و آموزشی ملل متحد اضافه شد.
ساخت سد سیوند از سال ۱۳۷۱ در تنگه بلاغی روی رودخانه و بدون هیچ استعلامی از سازمان میراث فرهنگی شروع شد. فاصله‌ی دهانه اصلی سد تا آثار و سازه‌های اصلی محوطه پاسارگاد نزدیك به ۱۷ كیلو‌متر و فاصله خط پایان آبگیری دریاچه تا سازه‌های اصلی و آرامگاه كوروش حدود ۹ كیلو‌متر است.
تمامی این شرایط در حالی بر محوطه‌ی تاریخی پاسارگاد حاكم بود كه مطالعات كارشناسان بنیاد پژوهشی پارسه نشان می‌دهد پس از آبگیری، رطوبت دریاچه‌ی سد سیوند روی پاسارگاد و مقبره‌ی كوروش تاثیراتی خواهد گذاشت كه قابل جلوگیری نیست.
این در حالی است كه نامساعد شدن شرایط جوی و وزیدن بادهای مخالف در انتقال قطرات آب به سازه‌های سنگی پاسارگاد و آرامگاه كوروش، می‌تواند فرآیند تخریب كلی این مجموعه را تسریع كند.
هشدارها، اعلام نگرانی‌ها، برنامه‌ریزی‌ها و كشمكشها به هیچ جایی نرسید و هفته‌ی گذشته به دستور رییس‌جمهوری ایران، آبگیری سد سیوند رسماً آغاز گشت. این در حالی است كه سازمان میراث فرهنگی نیز در این میان خود را تسلیم‌شده می‌بیند و تنها به ذكر این نكته بسنده می‌كند كه با نصب رطوبت‌سنج در اطراف پاسارگاد، میزان رطوبتی كه به سازه‌های سنگی آرامگاه كوروش كبیر و پاسارگاد وارد می‌شود را اندازه‌گیری و در صورت نیاز، از ادامه‌ یافتن آبگیری جلوگیری خواهد كرد.
▪ ۲۲ فروردین ۱۳۸۶:
عده‌ای از اعضای انجمن‌های دوستدار میراث فرهنگی و تشكل‌های غیر دولتی امروز ۲۲ فرودین ۸۶ با تجمع در مقابل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و اعتراض به آبگیری سد سیوند، خواستار پاسخ شفاف مسئولان آن سازمان در مورد آینده پاسارگاد و استعفاء رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری كشور شدند.
انجمن‌های میراث فرهنگی از دو روز پیش با ارسال پیام‌های كوتاه و از طریق ایمیل یكدیگر را مطلع كرده بودند تا ۲۲ فروردین برای دومین بار در مقابل سازمان میراث فرهنگی كشور تجمع كنند.
تعداد كسانی كه در این تجمع شركت كرده‌ بودند نزدیك ۱۰۰ نفر تخمین زده می‌شد .در میان این تجمع كسانی بودند كه از ملاقات با مقام معظم رهبری در روز پنجشنبه ۲۳ فرودین ماه سخن می‌گفتند كه این موضوع تا كنون از سوی بیت رهبری تكذیب شده است.
استعفاء "اسفندیار رحیم مشایی" از جمله خواسته‌های انجمن‌های شركت كننده در تجمع بود.
پس از دستور رییس‌جمهوری مبنی بر آغاز آب‌گیری سد سیوند، تونل تخلیه‌ی آب سد، بسته شد و آب نیز در حال حاضر در حال جمع شدن پشت سد است. به گفته‌ی كارشناسان، هرچند در حال حاضر به طور كامل، آب پشت سد جمع نشده و دریاچه كامل نگشته است، اما این اتفاق در چند روز آینده خواهد افتاد و محوطه‌های ۱۳۱، ۷۳، ۷۶ و ۶۴ به ترتیب نخستین محوطه‌های تاریخی هستند كه در آب پشت این دریاچه غرق خواهند شد.
درخواستهای مكرر مردم، ایران‌دوستان، و كارشناسان برای ایجاد تغییر و تحول در كادر مدیریتی سازمان میراث فرهنگی، جمع‌آوری طومارهایی با دهها هزار امضا، تبلیغات رسانه‌یی، هشدارهای واقعی برای جلوگیری از آب‌گیری سد سیوند و تمام آنچه كه می‌شد برای اتفاق نیفتادن این فاجعه‌ی ملی انجام داد را در طول سه سال گذشته دیدیم و غیر از بی‌توجهی و بی‌اعتنایی به تمام دلسوزی‌ها و كارشناسی‌ها، نتیجه‌ی دیگری حاصل نگشت.
اكنون می‌توانیم با بی‌طرفی و انصاف كافی، به نظاره بنشینیم و تخریب میراث هزاران‌ساله‌ی نیكانمان كه با قدرت ایمان، هوش، استعداد و نیروی یدی خود به خلق شگفتی‌هایی بی‌نظیر دست زدند را شاهد باشیم...

کوروش ضیابری
سید ایمان ضیابری