طرح‌های ملی در یک نگاه‌

طرح‌های ملی عنوان سه پژوهش است كه اجرای آن‌ها مطابق قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بر عهده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار گرفته و در قانون برنامه چهارم بر استمرار آن تأكید شده است. هدف اصلی این پژوهش‌ها شناخت روند‌های فرهنگی در جامعه ایران است. پیمایش ملی "ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان"، پیمایش ملی "رفتارهای فرهنگی ایرانیان" و طرح جامع آمارگیری "فضاهای فرهنگی ایران" عنوان این سه پژوهش است. بعدها پیمایش ملی "تحولات فرهنگی ایرانیان" نیز به این مجموعه اضافه شد.
یافته‌های طرح‌های ملی نشان می‌دهند كه مردم در باره خود، جامعه و آینده آن چگونه می‌اندیشند، چه آرزوهایی دارند و تا چه حد از زندگی فردی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی خود رضایت دارند (پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان)، میزان و نحوه استفاده از كالاها و خدمات فرهنگی در بین گروه‌های مختلف اجتماعی (اعم از گروه‌های سنی، جنسیتی، قومیتی، مراتب مختلف پایگاه اجتماعی و...) چگونه است (پیمایش رفتارهای فرهنگی ایرانیان)، و امكانات فرهنگی كشور شامل امكانات كالبدی، تجهیزات فیزیكی، نیروی انسانی و نیز میزان استفاده از فضاها و امكانات در چه وضعیتی قرار دارند (فضاهای فرهنگی ایران).
از آنجایی كه یكی از اهداف طرح‌های ملی شناخت روندها و تحولات فرهنگی و اجتماعی است، تكرار پژوهش‌ها در مقاطع زمانی معین مورد تأكید قرار گرفته است تا امكان شناخت تغییرات فرهنگی در طول زمان مهیا ‌شود. این نوع پژوهش‌ها چندین دهه است كه در كشورهای دیگر انجام می‌شود ولی در ایران این مطالعات پیشینه چندانی ندارند و تعداد آنها بیش از یكی دو مورد نیست و آنها نیز به دلیل عدم استمرار قادر به ترسیم روندها نیستند.در جامعه‌ای چون ایران كه شتاب تغییرات در آن بسیار است، و چهره جامعه به سرعت دگرگون می‌شود، چنین مطالعاتی از اهمیت بیشتری برخوردار است. نبود این نوع مطالعات موجب شده جامعه از گذشته خود تصویر پژوهشی نداشته باشد. در این شرایط، خاطرات و تجربیات شخصی جایگزین این تصویر پژوهشی شده‌اند كه به دلایل مختلف از اعتبار علمی برخوردار نیستند.
▪ در باره این طرح‌ها به چند نكته اشاره می‌شود:
۱) هدف طرح‌های ملی كه از نوع پیمایش‌های عمومی است، شناخت وضعیت عمومی نگرش‌ها و رفتارهای جامعه است. این نوع مطالعات شناخت وسیع، تعمیمی و پهنانگر از وجوه مختلف اجتماعی و فرهنگی به دست می‌دهد. این نوع مطالعات هم با مطالعات مبتنی بر روش‌های كیفی و هم با مطالعات پیمایشی كه بر یك موضوع متمركز است و اغلب از نظریه خاصی تبعیت می‌كند، تفاوت دارد. پیمایش‌های عمومی به چندین موضوع می‌پردازد و از نظریه‌ای خاص تبعیت نمی‌كند.
۲) در كشور ما پژوهش به ویژه پژوهش‌های اجتماعی و فرهنگی هنوز اعتبار لازم را نزد مدیران جامعه به دست نیاورده است. حتی نزد همكاران پژوهشی با سلیقه متفاوت روش‌شناختی نیز از كارایی لازم برخوردار نیست. طبیعی است در این شرایط اعتبار بخشیدن به پژوهش تنها با اتكاء به دقت‌های روش‌شناختی میسر نیست، گرچه وجود آن شرط لازم اعتبار بخشیدن به كار است. با توجه به این كه یافته‌های پیمایش‌ها می‌تواند در سیاست‌گذاری دستگاه‌های مختلف فرهنگی و اجرایی مورد استفاده قرار گیرد، ایجاد اعتماد در بین استفاده كنندگان باید جزیی از روش اعتبار بخشی باشد. راه ایجاد اعتماد جز از طریق مشاركت نیست. از این رو، تلاش شد تا در سازمان اجرایی و مراحل انجام تحقیق از مشاركت فعال كارشناسان دستگاه‌های مختلف و جامعه علمی بهره گرفته شود.
۳) اهمیت نهایی پیمایش‌های عمومی در شناخت روندهای اجتماعی و فرهنگی است. بر این اساس، به وجوه بنیادی و پایدار و نه وجوه روزمره و گذرا پرداخته شده است. از این منظر، بین پیمایش عمومی و نظرسنجی تفاوت گذاشته شده است.
▪ سیاست‌های كلان طرح‌ها در این شماره نشریه بطور مستقل بیان شده است و در اینجا از اشاره به آن می‌گذرم. اجرای پیمایش‌های عمومی آثار بسیاری داشت كه به مهم‌ترین آنها اشاره می‌كنم و شرح تفصیلی آن را در همین شماره مشاهده می‌كنید.
۱) شاید برای نخستین بار باشد كه تحقیقات اجتماعی به صورت مشاركتی و با نظم زمانی معین صورت می‌گیرد. این روش، می‌تواند به عنوان یكی از روش‌های مهم در سیاست‌گذاری و مدیریت تحقیقات مورد توجه قرار گیرد.
۲) نتایج تحقیقات وتحلیل‌های ارائه شده در بیش از ۲۰۰ عنوان كتاب منتشر شده‌اند. روال معمول مدیریت پژوهشی در كشور چنین است كه بیش از هر چیز توجه خود را به مرحلهِ تدوین طرح تفصیلی متمركز می‌كند و كمترین میزان توجه را به بخش انتهایی تحقیق دارد. معمولاً بعد از انجام تحقیقات كار خاتمه یافته تلقی می‌شود و گزارش تحقیقات در چند نسخه محدود تكثیر می‌شود. این امر تحقیق را از حوزه عمومی دور می‌كند و امكان ارزیابی آن را محدود می‌كند. انتشار نتایج در قالب كتاب تحقیق را در دسترس افراد بیشتری قرار می‌دهد و از این طریق امكان ارزیابی، نقادی و اصلاح آن را ممكن می‌سازد.
۳) نبود پیشینه كافی در اجرای پیمایش‌های عمومی در كشور ایجاب می‌كند كه تجربه موجود در اختیار دیگران قرار گیرد تا امكان انباشت دانش و تجربه فراهم شود. معمولاً در باره نحوهِ انجام تحقیق در مراحل مختلف گزارشی منتشر نمی‌شود و این خود كار ارزیابی را دشوار می‌كند. به همین منظور، در طرح‌های ملی مجموعه اقدامات و تصمیمات پژوهشی، مستندسازی شد و نتایج آن در قالب گزارش‌های فنی منتشر شدند. علاوه بر این، مجموعه‌ای از متون و فیلم‌های آموزشی نیز تهیه شد كه در اختیار عموم است. تمام این‌ها امكان ارزیابی و نقد طرح‌های ملی را میسر می‌سازد.
۴) یكی از مشكلات اجرای پیمایش‌های عمومی كمبود نیروی انسانی ماهر و توانا (اعم از مجری، سرپرسشگر، پرسشگر و مانند آن) در مراحل مختلف است. این مشكل هنگامی كه به سطح شهرهای كوچك و روستاها نزدیك می‌شویم، بیشتر مشهود است. در عین حال، بكارگیری نیروی ثابت برای منطقه با توجه به تكرار تحقیق در مقاطع زمانی یك یا دو ساله توجیه اقتصادی نداشت. از این رو، در هر استان از یك محقق دانشگاهی و دارای تجربه در انجام پیمایش دعوت به همكاری شد و سازمان پرسشگران منطقه زیرنظر مجری تشكیل شد. برای آن كه این سازمان ثبات نسبی داشته باشد، كلیه پیمایش‌ها از طریق این سازمان انجام شد. از طرف دیگر، با معرفی این سازمان به دستگاه‌هایی كه قصد انجام پیمایش داشتند، تداوم آن بیشتر تضمین شد. در نتیجه اجرای چند باره پیمایش و نیز انجام آموزش‌های استاندارد از طریق فیلم‌های آموزشی به تدریج سازمان انسانی آموزش‌دیده و مجربی در زمینه پیمایش شكل گرفت كه اكنون به عنوان مهم‌ترین سرمایه اجتماعی و فرهنگی در تحقیقات اجتماعی به شمار می‌رود.
این سیاست‌ها در كنار اقداماتی كه در همین شماره از آن سخن رفته است موجب شد طرح‌های ملی با دقت علمی شایسته پیش رود و به عنوان مهم‌ترین تجربه كشور در زمینه تحقیقات اجتماعی شناخته ‌شود. كاری كه بیش از هر چیز مرهون روش جمعی و مشاركتی در انجام تحقیق است.

محسن گودرزی‌

منبع : فرهنگ و پژوهش