مشکاة المصابیح تقریرات درسی شیخ مرتضی انصاری

▪ نام کتاب: مشکاة المصابیح فی التعادل و التراجیح.
▪ تألیف: آیت‏اللّه العظمی سید محمد خسروشاهی (رضوان‏اللّه علیه).
▪ تاریخ تألیف: ۱۲۶۹ ه. ق .
▪ چاپ اول نجف: ۱۳۱۰ه ق.
▪ قطع: رحلی. تعداد صفحات: ۳۹۵ صفحه.
▪ رساله‏های ضمیمه: ۱۵۷ صفحه .
مؤلف کتاب مرحوم آیت‏اللّه آقا سید محمّد حسینی تبریزی معروف به « مجتهد خسروشاهی » از علمای بزرگ شیعه و از شاگردان بنام و بزرگ استاد استادان و نابغه دوران، مرحوم شیخ مرتضی انصاری است.
مؤلف بزرگوار در سال ۱۲۲۹ هجری قمری در شهر مقدس کربلا، در یک خانواده علم و تقوا، دیده به جهان گشود و دوران کودکی و مراحل ابتدایی و مقداری از مراحل عالیه تحصیل را در همان شهر گذراند و سپس در خدمت پدرش آیت‏اللّه آقا سید علی حسینی خسروشاهی که از اجلّه علمای آن عصر بود، به نجف انتقال یافت و مشغول ادامه تحصیلات عالیه در حوزه علمیه نجف گردید.۱
در آن زمان که مرحوم مؤلف در حوزه علمیه نجف به تحصیلات خود ادامه می‏داد، حوزه علمیه نجف در اوج شکوفایی بود و اقامت شخصیت برجسته علمی، همچون استاد اعظم شیخ انصاری در نجف به حوزه علمیه نجف رونق فراوان بخشیده بود و مغزها و استعدادها از کشورها و شهرهای مختلف اسلامی به سوی نجف سرازیر شده بودند و شاید آیت‏اللّه آقا سید محمد خسروشاهی هم به خاطر استفاده از درس شیخ انصاری، حوزه کربلا را ترک گفت و در نجف رحل اقامت افکند. معظم‏له در درس استاد بزرگ شرکت نمود و از محضر او بهره‏ها برد و در سایه فکر موّاج و استعداد سرشار و تلاش و کوشش فراوانش چنان به سرعت پیش رفت که در اوایل اقامتش در نجف به مرحله اجتهاد رسید و به نوشتن تقریرات درس استاد خود موفق گردید و سپس به تدریس پرداخت.
مؤلف به فقاهت و أعلمیّت استاد اعظم شیخ انصاری اعتقاد کامل داشت و تا شیخ زنده بود محضر وی را مغتنم می‏شمرد و در اوایل کتاب « مشکاة المصابیح » استاد خود را چنین توصیف می‏کند: « ... والحبر الافضل البحر الخضّم والطود الاشمّ، قدوة الانام و فرید الایام، نخبة الاعلام و المولی القمقام، حجّةالاسلام و مصباح الضلام، صدرالمحقّقین و بدرالمدقّقین، کاشف أسرار رموزات الدلائل و شمس فقهاء الاواخر و الاوائل، أزهد عبّادالابرار و أعبد زهّادالاخیار، أعلم فقهاء الاعصار و أفقه علماء الامصار، شیخنا الاستاذ و ملاذ العباد، مصطفی المصطفی و مرتضی المرتضی، علم الهدایة والتقی، أعنی: جناب الشیخ المرتضی - أدام اللّه توفیقه و مدّ عمره و تأییده - ولا زالت ریاض علمه ممطورة و أعلام فضله مرفوعة... ».۲ سپس به جریان تألیف خود « مشکاة المصابیح » اشاره کرده می‏گوید: ثمره‏ای از ثمرات باغ علمش را چیدم و درّهایی از دریای علمش را استخراج نمودم و آنچه هم به ذهن قاصر خودم رسید بر آن افزودم... و در آن مهمات مسائل اصول را که در ابواب اصول درج نشده بود، درج کردم و آن را مطابق ترتیب درس استاد تنظیم نمودم نه به ترتیب کتابش، زیرا آن موقع هنوز خود شیخ « تعادل و تراجیح » را ننوشته بود.۳
آری کتاب « مشکاة المصابیح » از جمله آثار علمی آن مرحوم در اصول فقه درباره تعادل و تراجیح است که به سال ۱۲۶۹ هـ از تألیف آن فارغ شده و در سال ۱۳۱۰ در حال حیاتش در ۳۳۴ صفحه در قطع بزرگ با حاشیه فرزند برومندش آیت‏اللّه سید احمد خسروشاهی در نجف چاپ شده است.
علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی درباره « مشکاة المصابیح » می‏نویسد: مشکاة المصابیح در اصول فقه درباره تعادل و تراجیح است و آن را علامه حاج سید محمدبن علی بن ابی الحسن الحسینی خسروشاهی تبریزی (متوفی در حدود ۱۳۱۲) نوشته و عنوان تفصیلی آن « التعادل والتراجیح » می‏باشد و به سال ۱۲۶۹ از تألیف آن فارغ شده، و در سال ۱۳۱۰ در حال حیات مؤلف در نجف به طبع رسیده است و این کتاب را برای پسرش آقا سید احمد مرقوم داشته و تقریض هایی هم بر آن نوشته شده است .۴
مرحوم علامه امین در کتاب « أعیان الشیعة » در دو جا از آیت‏اللّه آقا سید محمد اسم برده و تصریح کرده است که وی از شاگردان شیخ انصاری بوده و کتاب « مشکاة المصابیح فی التعادل والتراجیح » و رساله‏ای در وضع الفاظ از تألیفات اوست. ۵
مؤلف تقریض دو تن از شخصیتهای بزرگ علمی آن عصر را در آخر کتابش آورده است. از جمله یکی از مؤلفان که همنام خود مؤلف است و در میان دوستانش به « ابن داود » معروف بوده، در ضمن تقریضی بر کتاب « مشکاة المصابیح » نوشته است: « ... ولعمری کتابک لاُصول الأحکام کالعمود للخیام و قد استحسنه أحاسن القوم مادحة ایّاکم فی کل لیلة و یوم استفیت فیه بنخبة العقل عن نقل النقل... ».۶
« به جانم سوگند کتاب تو در اصول احکام مانند ستون خیمه است و آن را احاسن قوم (شیخ انصاری) نیکو شمرده‏اند... »
در تقریض دیگر که آن را جناب شیخ مهدی بن شیخ علی بن شیخ جعفر مرقوم داشته، پس از حمد و ثنا و درود بر پیامبر اکرم (ص) نوشته است:« ... ولقد سرحت بکر الفکر فی هذا التحقیق الأنیق و أطلقت عنان النظر فی مسرح هذا التدقیق الرشیق الذی سمحت به فکرة جامع المعقول و المنقول و مستنبط الفروع من الأصول قطب دائرة الإجتهاد و الکمال و منبع الفضل و الأفضال، من إلیه انتهی فضل علماء زمانه و منه انبعث تحقیقات فضلاء أوانه المرتضع من ثدی التحقیق و المتربّی فی حجر التدقیق، فوجدته بحمداللّه تعالی جامعاً لمحاسن التحقیقات الأنیقة التدقیقات الرشیقة منبئاً عن طول باع مؤلفه... ».
سرانجام نویسنده این تقریض، مقام علمی مرحوم آیت‏اللّه آقا سید محمد خسروشاهی را ستوده و کتاب « مشکاة المصابیح » را بهترین کتاب در موضوع خود معرفی کرده است، تا آنجا که گفته:
« فهو الحری بأن یرسم بالتبر لا بالمداد و الحبر و أن یکتب بالنور علی و جنات الحور... »،۷
و آن سزاور است با آب طلا ترسیم شود نه با مرکّب، و با نور روی پرهای فرشتگان نوشته شود.
مؤلف در آخر کتاب، خود و موقعیت علمی پدرش را این چنین توصیف می‏کند: « ... هذا غایة ما قصدنا بیانه. أنا الحقیر محمّد بن علی أبی الحسن الحسینی الحائری مولداً، والغروی مسکناً، التبریزی أباً، الشهیر بالخسروشاهی جدّاً... و قد وقع الفراغ من تألیف هذاالکتاب الذی عُنیت بجمعه و تهذیبه و تألیفه و ترصیفه... أعنی « مشکاة المصابیح » فی التعادل و التراجیح فی سنة ۱۲۶۹ هـ لقرّتی عینی أحمد و أبی الحسن و ذلک بعد أن أتممت من العمر الثلاثین و دخلت فی عشرالأربعین...»
درباره والد ماجدش می‏نویسد: « ... ثمّ إنّ المرجوّ من أعزّ الناس علیّ و أکرمهم لدیّ، أعنی جناب الوالد الماجد، جامع المعقول و المنقول، حاوی الفروع و الأصول مشیّد مبانی مسائل الحلال و الحرام ممهّد قواعد الشرائع و الأحکام، معلّم معالم اُصول الحقائق، مفسّر مقاصد رموز الدقائق، زبدة العلماء و المحقّقین، عمدة الفقهاء والمدقّقین، السیّد المعزّی إلیه الأعظم - السیّد علی الحسینی التبریزی الخسروشاهی - أن یصلح مایجد من الخلل و النقصان والخطأ و النسیان... » ۸
چنانکه ملاحظه می‏فرمایید مرحوم مؤلف، کتاب « مشکاة المصابیح » را برای فرزند و نور چشم خود آقا سید احمد نوشته و این زمانی بود که مؤلف سه دهه (۳۰سال) از عمر خود را سپری کرده و داخل در دهه چهارم شده بود.
سپس از پدرش درخواست نموده اگر در این کتاب نقص و عیبی مشاهده نماید با لطف و بزرگواری خود اصلاح فرماید. و این نهایت خضوع و خشوع او را در مقابل پدر نشان می‏دهد.
و پس از نوشتن همین کتاب بود که آوازه شهرت علمی مؤلف در مجامع علمی پیچید و زبانزد علماو فضلا واقع گردید و لذا گفته‏اند مقام علمی وی در حوزه، آنچنان بود که بعد از استادش از مراجع دینی به شمار می‏رفت و در حوزه درسش جمع کثیری از فضلا و طلاب شرکت می‏نمودند.۹
علامه بزرگوار، شیخ آقا بزرگ تهرانی، در مجلد چاپ نشده « نقباء البشر فی القرن الرابع عشر» در این زمینه چنین اشاره می‏نماید: « السیّد العالم الورع التقیّ الجلیل، الحاج سیّد محمّد بن علی بن أبی الحسن الحسینی الخسروشاهی التبریزی، من العلماء الأعلام و المراجع العامّة... صاحب التعادل و التراجیح المطبوع، الموسوم بمشکاه المصابیح الذی ألّفه ۱۲۶۹، والرسالة الباقریّة الذی ألّفه ۱۲۷۶ و رسالة فی الحقیقة الشرعیّه، فرغ منها ۱۲۶۸، کلّها طبعت سنة ۱۳۱۰ و علیه تقاریض کثیرة... » ۱۰
مؤلف کتاب « زندگی و شخصیت شیخ انصاری » ضمن برشمردن شاگردان مرحوم شیخ انصاری در ردیف ۲۰۲، درباره مرحوم آیت‏اللّه سید محمد خسروشاهی این چنین نوشته است:
« فرزند سید علی بن ابوالحسن حسینی خسروشاهی تبریزی از علمای امامیه، زاهد، متّقی، و از شاگردان شیخ بوده و کتاب « مشکاة المصابیح » از تألیفات ایشان می‏باشد و در تبریز دارفانی را وداع گفته و جنازه‏اش در رواق مطهّر حضرت امیرالمؤمنین به خاک سپرده شد.
فرزندش بنام سید احمد نیز از أجلّه اهل علم و در سفر حج به سال ۱۳۲۶ ه وفات نمود و در بقیع مدفون گردید » ۱۱
بهرحال: کتاب « مشکاة المصابیح » یکی از غنی‏ترین و مشروحترین کتب اصول، درباره « تعادل و تراجیح » است که شامل تقریرات درس استاد اعظم شیخ انصاری (قدس سره) و نظریات خود مؤلف، مرحوم آیت‏اللّه سید محمد خسروشاهی است... و با توجه به این نکته که بحث استاد اعظم، شیخ انصاری در این موضوع، و در کتاب گرانسنگ « رسائل » صفحاتی بیش نیست، ولی این کتاب در ۳۶۵ صفحه در قطع بزرگ چاپ شده است، اهمیت آن بر اهل علم کاملاً روشن می‏گردد.
امید آن که توفیق تجدید چاپ آن نصیب گردد تا اساتید و فضلای معاصر از مباحث پرمایه و ارزشمند آن بهره‏مند شوند.
در اینجا اشاره به این نکته بی‏مناسبت نیست که به ضمیمه کتاب « مشکاة المصابیح » چند رساله علمی در فقه و اصول نیز از همان مؤلف عالیقدر چاپ شده است که به اجمال به معرفی آنها نیز اقدام می‏شود که بی شک از بحر موّاج علوم استاد أعظم، در تألیف و تصنیف آنها استفاده شده است:
● دیگر آثار چاپی مؤلف
۱) رسالة فی التقیة:
این رساله در موضوع « تقیه » است و از آثار فقهی مؤلف می‏باشد. رساله در ۲۸ صفحه بزرگ به ضمیمه کتاب « مشکاة المصابیح » در سال ۱۳۱۰ هـ ق. در نجف چاپ شده است و این رساله از صفحه ۳۳۴ با این مجله آغاز شده: « ثم انّه لمّا کانت مسألة التقیّه من المسائل المهمّة الکثیرة الجدوی و عامّة البلوی و الأخبار فی خصوصها متظافرة بل متواترة... » و تا صفحه ۳۶۲ ادامه دارد.
۲) الرسالة الباقرّیة فی المسائل الفقهیّة:
این رساله نیز درباره بعضی مسائل فقهی است و در آخر کتاب « مشکاة المصابیح » در ۴۰ صفحه بزرگ به همراه حواشی فرزند مؤلف با امضای « ابن المصنّف » (آقا سید احمد) چاپ شده است.
علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی درباره این رساله می‏نویسد: الرسالة الباقریة تألیف سید محمد بن علی بن أبی الحسن الخسروشاهی تبریزی در رابطه با بعضی از مسائل خیارات است و آن را در سال ۱۲۷۶ تألیف کرده.
و در سال ۱۳۱۰ هـ در حال حیات مؤلف به ضمیمه « مشکاة المصابیح » در نجف چاپ شده است. مؤلف در این رساله به نظرات یکی از اساتید و مشایخ خود - شیخ میرزا باقر بن احمد، امام جمعه تبریز (متوفی رجب ۱۲۸۶) - در رابطه با بعضی مسائل خیارات اعتراض کرده است... ۱۲ و به همین لحاظ اسم این رساله را « رساله باقریه » نامیده است.
۳) رسالة فی بیان وضع الألفاظ و الحقیقة الشرعیّة:
این رساله در موضوع وعظ الفاظ و حقیقت شرعی است که مؤلف آن را در سال ۱۲۶۸ - ه.ق. تألیف کرده و در سال ۱۳۱۰ در آخر کتاب « مشکاة المصابیح » در نجف چاپ شده است و این رساله از صفحه ۴۰ آغاز تا صفحه ۱۵۷ ادامه دارد.۱۳ بنابراین کتاب « مشکاة المصابیح » که به ضمیمه سه رساله دیگر در یک مجموعه چاپ شده است، بالغ بر ۴۲۰ صفحه می‏باشد همه این کتاب به خط: محمد خیابانی است. مؤلف کتابهای خطی دیگری هم داشته که ظاهراً همه آنها از بین رفته است.۱۴ مرحوم آیت‏اللّه سید محمد مدت کوتاهی پس از طبع این کتاب وفات کرد.
وی در اواخر عمر، به زادگاه نیاکانش، تبریز مراجعت نمود و در همان شهر دعوت حق را لبیک گفت و جنازه‏اش را فرزند برومندش آیت‏اللّه آقا سید احمد به نجف اشرف انتقال داد و در حرم مطهّر مولای متقیان علی (ع) به خاک سپرده شد.۱۵ - نوّر اللّه مضجعه بأنوار رحمته -
● خاندان مؤلف
اصل این خانواده که گروهی از علما و فقهای بزرگ تبریز را تشکیل داده‏اند، از آذربایجان بوده و جدّ اعلای آنان، مرحوم آیت‏اللّه سید ابوالحسن حسینی خسروشاهی است که از « خسروشاه » بوده و بعداً به تبریز آمده و در آنجا ساکن شده است و از آن به بعد، خاندان وی به « خسروشاهی »۱۶ معروف شده‏اند. خاندان خسروشاهی تبریز، بیش از سه قرن سابقه در روحانیت و فقاهت دارند. از جدّ اعلای این خاندان « ابوالحسن خسروشاهی » تا به امروز، چندین نسل بلاانقطاع از علما و پیشوایان دینی بوده و برخی از آنان به مقام عالی اجتهاد و مرجعیت نائل آمده‏اند... به نوشته صاحب « آثار الحجّة »: « تمامی اسلاف این خاندان به تقوا و پرهیزکاری طهارت و پاکی و ایثار و بذل در راه دعوت به خدا و ارشاد مردم به تعالیم اسلامی معروفند. و چرا چنین نباشد؟ در حالیکه از خاندان اهل بیت (ع) هستند نسب آنان به ۲۶ واسطه به امام حسین بن علی بن ابیطالب (ع) می‏رسد... »۱۷

یادداشتها:
۱- مقدمه کتاب « نثارات الکواکب علی خیارات المکاسب » تألیف آیت‏اللّه سید مرتضی خسروشاهی چاپ قم، ص ۱۱.
۲- مشکاة المصابیح، چاپ نجف: ۳.
۳- همان مدرک: ۳.
۴- الذریعة ۲۱: ۶۱، شماره ۳۹۵۵.
۵- أعیان الشیعة ۹: ۲۷۳، ۴۲۷.
۶- مشکاة المصابیح: ۳۶۲.
۷- مشکاة المصابیح: ۳۶۳.
۸- مشکاة المصابیح: ۳۶۱ - ۳۶۲.
۹- مقدمه « نثارات الکواکب... »: ۱۱.
۱۰- نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، مجلّد خطّی، از حرف « میم » تا« ی »، صفحه ۵۳.
۱۱- زندگی و شخصیت شیخ انصاری، آیت‏اللّه شیخ مرتضی انصاری (سبط الشیخ)، چاپ سوم، تهران، صفحه ۳۰۵.
۱۲- الذریعة ۱۱: ۱۲۶.
۱۳- الذریعة ۲: ۴۷، چاپ تهران.
۱۴- مقدمه « نثارات الکواکب »: ۱۱.
۱۵- الذریعة ۱۱: ۱۲۶ .
۱۶- خسروشاه: قصبه‏ای است در ۲۰ کیلومتری تبریز.
۱۷- « آثار الحجّة » ۲: ۲۳۳، تألیف شیخ محمد رازی، چاپ قم، ۱۳۲۲.

منبع : پایگاه اطلاع رسانی خسروشاهی