عبور از عابدینی‌ایسم

پوستر را چگونه تعریف کنیم تا کمتر دردسرساز شود؟ و اساسا پوستر می‌تواند تعریف ثابت داشته باشد؟
پاسخ به این دو پرسش موضع‌گیری‌ها و قضاوت‌های پیدا و پنهان را شفاف‌تر می‌کند که با چند پیش فرض و مقدمه آن را طرح می‌کنم:
▪ مدتی است جریان پوسترگرایی، به عنوان جریان غالب در گرافیک ایران (و تا جایی که اطلاع دارم در سطح جهانی) مطرح شده است. پوسترگرایی طراحان نسل امروز که بیش و کم با مقوله تایپوگرایی هم‌آواز است، از نظر برخی طراحان سن و سال‌دار، نقطه ضعف و بیماری گرافیک امروز تعبیر شده است.
▪ تقریبا از اواسط دهه ۱۳۷۰ که جریان تایپوگرافی در آثار برخی نسل چهارمی‌ها و پس از یک وقفه بیست ساله (که پیش‌تر، طراحان پیشرویی مانند بهزاد گلپایگانی مسیر آن را هموار و راهوار کرده بودند) ظهور مجدد یافت. آن زمان پدیده عابدینی‌ایسم در حد یک ناسزا تلقی می‌شد و کمتر منتقد و مدرس گرافیک را می‌شد یافت که ورد زبانش، بد و بیراه به این طراح جسور نباشد. گذشت زمان و گسترش اینترنت که در پی نضج نرم‌افزارها شکل گرفت، تایپوگرافی را از یک جریان زیرزمینی و قاچاق در طراحی گرافیک، به نوگرایی آکادمیک تبدیل کرد و عابدینی‌ایسم، ارزش یافت و کمتر طراح، منتقد و مدرس را می‌توان یافت که مدح و ثنای این طراح صدهزار یورویی را نکرده و نگفته باشد!
اما امروز گفتمان تایپوگرافی به گفتمان غالب بدل گشته است و با عبور از عابدینی‌ایسم (که روزگار تکرار را تجربه می‌کند) راه درست خود را یافته است.
▪ البته همراهی حاکمیت را نبایست پنهان کرد. به مدد جریان دوم خرداد و فضای نسبتا باز سیاسی که متعاقب آن، اندیشه‌های نو اجازه انتشار یافت، نشر رونق گرفت و کتاب‌های نو با جلدهای جدید چاپ و باب شد. این بهینه شدن طرح جلدها به وضوح در بی‌ینال ششم گرافیک که خرداد ۱۳۷۸ برگزار شد، مشهود بود. جلدها به مراتب بهتر از پوسترها، نشانه‌‌ها و ... شده بود.
▪ تایپوگرافی محصول شرایط متفاوت است: امکان بیان نظرها، ایده‌ها و عقیده‌های نو در قالب پوستر و به زبان گرافیک از سوی طراحان (به ویژه نسل امروز) ، گسترش و ارزانی تکنیک خروجی‌های تک نسخه‌ای، قحطی سفارش‌دهندگان باذوق، وفور جشنواره‌ها و نمایشگاه‌ و ... در یک کلام، پوستر با هویت امروز عجین شده است.
▪ پوسترگرایی که پس از تایپوگرافی پدید شد، این روزها کمتر از تایپوگرافی چندی پیش، مورد حمله و هجوم نیست. پوسترگرایی طراحان نوجوی نسل امروز با علامت سوال‌های وقت و بی‌وقت و جا و بی‌جای برخی بزرگترها روبرو است: "پوستر باید سفارش‌دهنده داشته باشد" ، "پوستر باید تکثیر شود" ، "پوسترهای نمایشگاهی، اصلا پوستر نیست" و ...
▪ اینکه پوستر باید سفارش‌دهنده داشته باشد، باید تکثیر شود، باید اول در خیابان بیاید و بعد به نمایشگاه برود و جمله‌هایی از این دست، مربوط به زمانی است که پوستر در چارچوب "رسانه" تعریف می‌شود و این رسانه بیشتر با پیام و کارکرد تبلیغات تجاری و کمتر تبلیغات فرهنگی و آموزش‌های اجتماعی مطرح است.
امروزه پوستر کارکردی فراتر از "رسانه" پیدا کرده و با هویت هنر آنهم با مخاطبان خاص و در بستر محدود تعریف شده است. نه اینکه پوستر دیگر "رسانه" نیست، هست، اما فقط رسانه نیست و صرفا یک تعریف ندارد، بلکه تعریف‌های متنوع، متفاوت و بعضا متضاد هم پیدا کرده است. شایسته نیست به واسطه تکیه بر یک تعریف، تعریف‌های دیگر را نادرست بدانیم.
لازمه زیستن در این عصر، اعتقاد به حقایق چندگانه است و نه یک حقیقت. تعاریف یک سویه و برخاسته از اندیشه دگماتیسم، نتیجه ناآگاهی از تعاریف جدید (مطابق با شرایط روز پوستر) است.
▪ تجربه پوسترهای غیر خیابانی، مسبوق به سابقه است و امریکایی‌های دهه ۱۹۶۰ پیش‌تر آن را تجربه کرده‌اند. آن زمان به خاطر شرایط و جو اجتماعی حاکم، گسترش جنبش‌های حقوق مدنی، افزایش اعتراض‌های عمومی علیه جنگ ویتنام، هیجانات ناشی از جنبش آزادی زنان و ... پوسترهای فراوانی طراحی شد که تیراژ بسیار محدود داشت و نه در خیابان، بلکه در خانه‌ها نصب می‌شد. این پوسترها به جای تبلیغ پیام‌های تجاری، بیانگر دیدگاه‌های اجتماعی نو بودند.
(برای مطالعه بیشتر در این باره به کتاب تاریخ طراحی گرافیک، نوشته فیلیپ مگز، ترجمه ناهید اعظم فراست و غلامحسین فتح‌اله نوری، انتشارات سمت مراجعه کنید)
▪ امروزه حتی فرمول‌های به ظاهر قطعی علوم تجربی (فیزیک، شیمی و ...) که به واسطه میکروسکوپ‌ها و آزمایشگاهها و در نتیجه تلاش و تجربه دانشمندان فراوان در دوره‌های مختلف، شکل گرفته و ثابت شده است، مورد تردید قرار گرفته و می‌گیرند. پژوهشگران و محققان این حوزه بر این اعتقادند که قوانین و فرمول‌ها، عمر کوتاه ۳۵ تا ۴۰ ساله دارند و پس از آن نیازمند تغییر. حتی صحبت‌ها و مباحث بسیار جدی در مورد ناتمام بودن فرمول جهانی انیشتین در میان است.
▪ وقتی در علوم تجربی که علیرغم سندیت آزمایشگاه و تجربه، فرمول‌ها و تعاریف تغییر پذیر هستند، دیگر چه جای صحبت در قطعیت تعاریف، نظریه‌ها و فرضیه‌های علوم اجتماعی، ادبیات و هنر است؟
▪ پوسترگرایی نسل امروز با حذف سفارش و سفارش‌دهندگان نابلد، راه درستی را پیش گرفته است، هرچند با سنگ‌اندازی‌های فراوان روبروست.
پوستر منهای سفارش به همان نتیجه شگفت و شیرین خواهد رسید که تایپوگرافی منهای عابدینی‌ایسم رسید.

مهدی صادقی

منبع : سایت رسم