پیشگیری بهتر از درمان است

یکی از مشکلات عمده یی که نسل جوان جامعه با آن روبه رو است، خطر اعتیاد و گرایش به مصرف مواد مخدر است. از آن جا که مصرف این گونه مواد (انواع سیگارها، قرص ها، مخدرها و...) در بین جوانان و نوجوانان رو به افزایش است، وظیفه والدین، مربیان و سایر نهادهای اجتماعی برای آگاه ساختن قشر جوان از عواقب مصرف مواد مخدر به مراتب سنگین تر از قبل می شود. آمار نشان می دهد بالاترین رقم سنی معتادان در ایران را افراد ۲۷- ۲۱ ساله تشکیل می دهند.
با توجه به این موضوع، والدین و مربیان باید سعی کنند با استفاده از روش ها و آموزش های لازم، بچه ها را از همان دوران کودکی و پیش نوجوانی با آثار زیانبار مصرف این گونه مواد و اثرات و پیامدهای ناشی از آن بر جسم و روان شان مطلع سازند.
اغلب جوانان با گذر از دوران بلوغ و نوجوانی دچار تغییرات جسمی- روانی گوناگونی می شوند که تاثیرات زیادی بر رفتارها و عکس العمل های هیجانی آنها نسبت به اطرافیان می گذارد. احساس نارضایتی، عصبانیت، بی حوصلگی، مخالفت، مبارزه جویی، عدم همکاری، بی اعتنایی و عیب جویی از جمله بدخلقی هایی است که زندگی نوجوانان را دشوار تر از پیش می کند. در مواردی این ویژگی های رفتاری- اخلاقی نوجوانان به گونه یی است که آنان را شدیداً مستعد آلوده شدن به انواع کجروی ها و آسیب های اجتماعی می کند. این نوجوانان ارزش ها و معیارهای اخلاقی والدین شان را کمتر می پذیرند و بیشتر درصدد یافتن استقلال و اثبات خویشتن اند.
● عوامل موثر در اعتیاد جوانان
تحقیقات نشان می دهد افرادی که به انواع مواد مخدر اعتیاد پیدا کرده اند، اغلب اولین تجربه‌شان را به صورت تفریحی و در دوران نوجوانی کسب کرده بودند و به تدریج اعتیاد آنان، از حالت تفریح خارج شده و با تکرار و زیاد شدن میزان مصرف، معتاد شده اند.
از آن جایی که مصرف مواد مخدر همیشه رو به افزایش است، نوجوان نیز ابتدا با مقداری کم شروع می کند و چون با گذشت زمان، مقدار کم اولیه نیاز جسمی او را تامین نمی کند، مجبور می شود یا مقدار مصرف را افزایش دهد یا فاصله زمانی مصرف را کوتاه تر کند که در نهایت منجر به وابستگی شدید او به مواد و اعتیاد او می شود. در نظر داشته باشید، رهایی از تجربیات منفی مکرر، بسیار دشوار و طاقت فرساست.
گروهی دیگر از جوانان و نوجوانانی که شروع به مصرف مواد مخدر می کنند، اظهار می دارند که برای فرار از مشکلات و مسائل زندگی روزمره و داشتن احساسی بهتر از احساس فعلی شان دست به این کار زده اند. به طور کلی، عوامل متعددی موجب اعتیاد جوانان می شوند که مهم ترین آنها عبارتند از:
۱) زمینه های خانوادگی؛ الگوهای نامناسب رفتاری اطرافیان منجر به تقلید کورکورانه نوجوانان از آنان می شود. سیگار کشیدن، نوشیدن الکل، اعتیاد به مواد مخدر و سایر کجروی های اخلاقی در خانواده موجب بدآموزی و زمینه سازی برای شروع انحرافات و آسیب های اجتماعی در بچه ها (اعم از کودک و نوجوان) می شود. در چنین خانواده هایی نوجوانان به جای این که به فکر انجام فعالیت های مثبت و سازنده باشند، مدام درصدد یافتن راه هایی برای مقابله با آثار این بحران ها هستند و در بدترین شرایط نیز خود درگیر آن می شوند.
۲) فقر مادی خانواده؛ به رغم این که بین فقر مادی و اعتیاد به مواد مخدر هیچ ارتباطی وجود ندارد، ولی عامل مهمی در معتاد شدن جوانان جامعه است؛ زیرا به دلیل فقر و نداری امکان دسترسی به بسیاری از امکانات آموزشی را از دست می دهند و هیچ تخصص و حرفه یی پیشه نمی کنند و در نتیجه در بازار کار سهم عمده یی ندارند. همین امر موجب کشیده شدن گروهی از جوانان به سمت و سوی فروش مواد مخدر و امکان استفاده از آن می شود.
۳) عدم آگاهی و کم سوادی؛ افرادی که از سواد و تحصیلات کمتری برخوردارند، آسیب پذیرتر از افرادی هستند که نسبت به مضرات و تاثیرات سوء مواد مخدر آگاهی دارند. هرچند نمی توان میزان تحصیلات افراد را عاملی برای مصرف این گونه مواد دانست، اما تحقیقات بسیاری نشان می دهد که هرچه سواد و میزان تحصیلات قشر جوان بالاتر باشد، کمتر به اعتیاد و استفاده از مواد روی می آورند. بر اساس آمار ۶۶ درصد افراد معتاد، سوادی در سطح ابتدایی و کمی نیز در سطح متوسطه داشته اند.
۴) اختلافات خانوادگی؛ آمارها نشان می دهند نوجوانانی که والدین شان دچار مشکلات و مسائل اخلاقی- رفتاری هستند، بیشتر در معرض خطر اعتیاد و مصرف مواد مخدر هستند. مشکلات رفتاری- خانوادگی منجر به عدم امنیت و فشار روانی بر جوانان و نوجوانان می شود و آنان را از محیط امن خانواده دور می سازد. همین امر موجب ارتباط بیشتر او با دوستان و گاه افراد مساله داری می شود که زمینه ساز بسیاری از مسائل اجتماعی بعدی می شوند.
۵) خصوصیات و ویژگی های جوانان و نوجوانان؛ در خیلی از موارد مشاهده می شود نوجوانان و جوانانی که مضطرب، پریشان، افسرده و منزوی هستند، مرتب دچار شکست های گوناگون تحصیلی- اجتماعی می شوند و عزت نفس، خویشتنداری و اعتماد به نفس شان را از دست می دهند و به سیگار، الکل، مواد مخدر و... به عنوان مفری برای رهایی از این مشکلات روی می آورند.
۶) فشار دوستان و همسالان؛ گروهی از نوجوانان به دلیل سازگاری با دوستان و همسالان شان و یکرنگ شدن با آنها چنان موجودیت فردی- خانوادگی خود را فراموش می کنند که در برابر هر تقاضایی سر تسلیم فرود می آورند. هر چه روابط بین والدین و فرزندان نوجوان شان کاهش یابد، ارزش همسالان و روابط گروهی برای آنان بیشتر می شود.
● علائم مصرف مواد مخدر در جوانان و نوجوانان
تشخیص رفتارهای آشکار دوره نوجوانی از رفتارهای ناشی از مصرف مواد مخدر دشوار است زیرا بسیاری از این تغییرات کاملاً شبیه به هم هستند. چنانچه والدین و اعضای موثر خانواده نسبت به نشانگان و علائم اولیه مصرف مواد در جوانان و نوجوانان حساس و هوشیار باشند، می توانند در بسیاری از موارد مانع از وخیم تر شدن اوضاع و انحطاط کامل جوان شوند. مهم ترین این علائم عبارتند از:
۱) انزواطلبی، خستگی و بی تفاوتی نسبت به خانواده و ارزش های حاکم بر آن.
۲) خشونت، پرخاشگری و قانون شکنی.
۳) عدم تمایل به صحبت و مشورت با والدین و نزدیکان.
۴) کاهش نمرات درسی و بی علاقگی نسبت به درس و آموزش.
۵) نداشتن فعالیت های جسمی- ورزشی.
۶) کاهش اعتماد به نفس، خویشتن داری و ثبات درونی.
۷) تغییرات شدید خواب. (بی خوابی، خواب آلودگی، خوابیدن در طول روز، کابوس دیدن و...)
۸) تغییرات شدید در عادات غذا خوردن (بی اشتهایی، کم خوراکی، پرخوری و...)
۹) عدم تمایل به برقراری رابطه دوستی با سایر همسالان.
۱۰) کاهش توان تحمل و بردباری در برابر مشکلات.
۱۱) عدم پذیرش مسوولیت و ضعف در تصمیم گیری.
۱۲) عدم تمرکز بر مسائل، فراموشی و بی توجهی.
۱۳) قرمزی چشم ها و آب ریزش بینی.
۱۴) نیاز شدید به پول اضافی (برای خرید مواد) و رفتارهای غیرمسوولانه. (بزهکاری و دزدی از خانه)
۱۵) بی توجهی به ظاهر و آراستگی.
● نقش خانواده در آگاه سازی جوانان و نوجوانان
برای پیشگیری از عادات و رفتارهای منفی و غیرسالم جوانان و نوجوانان، هیچ گاه نباید صبر کرد تا آنان با چنین مشکلاتی درگیر شوند و آن گاه درصدد یافتن راه حل و شیوه مقابله با آن برآیند. از طرف دیگر، با نادیده گرفتن یا انکار واقعیات موجود، نه تنها نمی توان مشکلی را حل کرد، بلکه فرصت یافتن راه حل هم از دست می رود. بهای پیشگیری موثر از اعتیاد جوانان، همانا هوشیاری همیشگی والدین و اعضای موثر خانواده است.
جوانی نمایانگر رشد، بلوغ و تشکیل عادات پایدار فردی است. جوانی دوره یی است که با گذر از انواع هیجان ها، آشوب ها و آشفتگی های روحی- روانی گوناگون به سوی رشد اجتماعی سالم در حال تحول است.نتایج تحقیقات بی شماری نشان می دهد نوجوانان و جوانانی که ارتباط صمیمانه و نزدیکی با اعضای خانواده شان دارند و از بودن در جمع آنها احساس رضایت و شادی می کنند، کمتر به دنبال رفتارهای ناسالم می روند.
از جمله راهکارهای موثری که والدین می توانند به منظور پیشگیری از اعتیاد جوانان و نوجوانان به مصرف مواد مخدر به کار بندند، عبارتند از:
۱) معیارهای «خوب بودن» و «بد بودن» را به فرزندان شان یاد بدهند. ارزش های پسندیده اخلاقی، رفتارهای مناسب اجتماعی، انتظارات جامعه از یک نوجوان مسوول، اهمیت رشد و بالندگی نوجوان برای پیشرفت اجتماعی که در آن زندگی می کند و... را به آنها بیاموزند.
۲) در برابر اجرای مقررات و قوانین حاکم بر خانه، مدرسه و اجتماع جدی، مسوول و هوشیار باشند. رعایت آیین نامه های انضباطی و ضوابط و قوانین مدونی که در مدارس اجرا می شوند، می تواند مانعی بر بسیاری از کجروی های اجتماعی شوند. اهمیت به نظم و انضباط، داشتن رفتارهای موجه، شیوه تـفکر سـالم و... از نکات ارزشمندی است که می توان به نوجوانان و جوانان یاد داد. آنها باید بدانند که هرگونه دسترسی به موادمخدر چه جرایمی به دنبال دارد و چه مجازات هایی را باید متحمل شوند.
۳) سعی کنید الگوی رفتاری خوبی برای فرزندان نوجوان خود باشید. او همواره نظاره گر اعمال و رفتارهای شما است. والدینی که خود، سیگار می کشند یا در مصرف داروهای مسکن و خواب آور افراط می کنند یا نگرش و دیدگاه شفاف و مشخصی در برابر مصرف مواد مخدر به فرزندان شان ارائه نمی کنند، راه را برای انحراف و تصمیم گیری های نامناسب جوانان هموار می سازند. به اختلاف بین حرف و عمل خود، آگاه باشید. نوجوانان به این تناقضات بسیار حساس هستند و به راحتی ارزش ها و عقایدشان را زیر پا خواهند گذاشت.
۴) عزت نفس، خویشتنداری و اعتماد به نفس فرزندتان را تقویت کنید. فرصت ها و موقعیت هایی برای فرزند نوجوان تان پیش بیاورید تا او بتواند پیروزمندانه به اهدافش برسد. او را به دلیل توانایی ها و استعدادهایش تشویق و حمایت کنید. این کار به او کمک می کند تا احساس خوبی نسبت به خودش پیدا کند. برداشت های جوان نسبت به توانایی ها و استعدادهایش مهم ترین تاثیر را بر عزت نفس او می گذارد. هنگامی که والدین در می یابند تجربه های دشوار زندگی، اعتماد به نفس و خویشتنداری نوجوان شان را تحت تاثیر قرار داده است، باید به او کمک کنند تا با انتخاب راه و مسیر درست زندگی، خود را از انحطاط، تسلیم و بی ارزشی نجات دهد.
۵) ارتباط موثر و صمیمانه یی با نوجوان یا جوان برقرار کنید. گوش دادن به صحبت های او، حمایت از رفتارهای مثبت، پسندیده و سالم، توجه کردن به احساسات و عواطف او و پذیرش بی قید و شرط جوانان و نوجوانان به آنها کمک می کند تا با ایجاد رابطه یی نزدیک و صمیمانه با والدین خود درصدد مقابله با بحران های زندگی برآیند.
دیدگاه ها و اعتقادتان را با صبوری و انعطاف پذیری به جوانان بیاموزید. اجازه دهید تا با بحث و گفت وگو احساس مسوولیت، ارزشمندی و خودکارآمدی در آنها رشد یابد. در دوران نوجوانی، فرزندان ما دست به شناخت، ماجراجویی، کنجکاوی و خطر کردن می زنند. در این جا وظیفه والدین و مربیان است که سعی کنند با گزینش روش های معقول و سنجیده راه رسیدن به استقلال فردی و رشد اجتماعی را برای آنها روشن سازند.
۶) فرصت هایی برای او ایجاد کنید تا مسوولانه درباره کارهای روزانه خودش تصمیم گیری کند. به او یاد بدهید که چگونه با افراد دیگر اجتماع ارتباط برقرار کند. برای مثال، زمانی که تنها در جمعی حضور دارد، چه باید بگوید، چه کار باید بکند و... در نظر داشته باشید اگر او فرد شلخته و بی بندباری نباشد، در مقابل تعارف دوستانش برای سیگار کشیدن و... مطیع نخواهد شد. هر اندازه که تاثیر دوستان و هم سالان جوان بر او زیاد شود، نقش والدین و راهنمایانش برای هدایت او کم رنگ تر خواهد شد.
هر اندازه والدین، جوان را به حال خود واگذارند، او را در برابر محیط و اجتماع آسیب پذیرتر ساخته اند و بعدها برای این تسلیم باید بهای سنگین تری بپردازند. والدین باید با درک تاثیر همسالان بر فرزندشان آنان را برای مقابله با فشارها و تحریکات موجود آماده کنند. توان «نه گفتن» و داشتن رفتاری مستقلانه و صحیح را در آنان باید تشویق و تمجید کرد. باید به جوان یاد داد که «نه گفتن» او دلیل بر احترام به خودش است. از آنها بخواهید که به هنگام احساس خطر، قدرت ترک محل را داشته باشند.
۷) نسبت به احساس افسردگی، بی حوصلگی و انزواطلبی فرزند نوجوان تان حساس و هوشیار باشید. نوجوانی که دچار افکار پریشان و مایوس کننده می شود، قابل تامل و بررسی است؛ زیرا که او اساساً پیامدهای رفتاری خودش را نمی داند. افسردگی برای این گروه از نوجوانان ممکن است زمینه ساز بسیاری از آسیب های اجتماعی مثل روی آوردن به سیگار، مواد مخدر، اعتیاد، فحشا، بزهکاری و... شود. والدین باید رفتارها و عادات فرزندان نوجوان شان را که احتمال می دهند به دلایلی منجر به افسردگی در آنان شود، مدنظر داشته باشند.
۸) واقعیت های اجتماع را به فرزند نوجوان یا جوان تان گوشزد کنید. گروهی از والدین تصور می کنند با مطرح نکردن مشکلات گوناگون جامعه و سرپوش گذاشتن بر حقایق تلخ زندگی، روش مناسبی برای حمایت از فرزند شان انتخاب می کنند.
در حالی که آنان نیاز دارند تا اطلاعات صحیحی درباره مسائل جامعه یی که در آن زندگی می کنند، بدانند. در این زمینه بهترین راهکار آن است که پدر و مادر سعی کنند با یافتن منابع و مدارک علمی و موثق، اطلاعات و دانسته های خانواده شان را ارتقا دهند و راهنمای معتمدی برای فرزندان شان باشند.
هدایت سالم والدین و مربیان دلسوز بسیار ارزشمندتر از دوستی های بحران زا و دشوار است.به طور خلاصه آن چه والدین می توانند درباره مواد مخدر به نوجوان شان بیاموزند، می تواند در زمینه پزشکی (آسیب های بدنی ناشی از مصرف مواد، مثل، ابتلای به ایدز، هپاتیت و انواع بیمارهای قابل انتقال از طریق تزریق) یا روان شناختی (آسیب های رفتاری ناشی از مصرف مواد مثل، بزهکاری، فحشا، جنایت و...) یا حتی عواقب قانونی دستگیر شدن همراه با مواد مخدر و مسائل قضایی متعاقب آن باشد. آنها باید از همان ابتدا «مواد» را نپذیرند.
آنها باید چنان تعلیم ببینند که اساساً هیچ گرایشی به مواد مخدر پیدا نکنند و با قاطعیت تمام، دست رد به سینه دوستان و افراد ناباب جامعه بزنند. جوانان و نوجوانان می توانند با استفاده از یادگیری مهارت های زندگی و شیوه های حل مشکلات، راه های مقاومت و استقامت در برابر مصرف مواد را بیاموزند. منظور از مهارت های زندگی، مهارت هایی است که؛
▪ نوجوان را برای ورود به اجتماع و زندگی جمعی آماده می سازد.
▪ کودک و نوجوان در کنار آموزش علوم و فنون مختلف می آموزد تا بتواند شناخت درستی نسبت به خود، سایر افراد و محیط برقرار سازد و به حل مشکلات خود و اجتماعش کمک کند.
▪ موجب پرورش استعدادها و توانایی های نوجوان می شود تا او بتواند با چالش ها و مشکلات زندگی روزمره مقابله کند.
بالاخره آن که، مهارت های زندگی عبارتند از، مهارت حل مساله، مهارت تصمیم گیری مناسب، مهارت برقراری روابط اجتماعی با دیگران، اعتماد به نفس برای ورود به اجتماع، شناخت خطرات گوناگون، مهارت تفکر انتقادی، نوع دوستی و همدلی، شناخت هویت ملی خود، احترام به حقوق افراد، توانایی «نه» گفتن به خواسته های غلط دیگران، شناخت خود و استعدادهای خود، انتخاب هـدف های واقع بینـانه بـرای زنـدگی، داشتـن تفکر خـلاق، روحیـه استقلال طلبی و مسوولیت پذیری، روش حل اختلاف، داشتن نگرشی مثبت به زندگی و... نگرش ها و عاداتی که بچه ها در دوران کودکی از پدر و مادر خود می آموزند، پایه و بنیانی برای بسیاری از تصمیم گیری های آینده آنان خواهد بود.
اغلب نوجوانان ۱۳- ۱۲ ساله شاید هنوز آمادگی پذیرش خطرات و مضرات ناشی از اعتیاد را نداشته باشند، اما به راحتی می توانند درس های ساده یی درباره نحوه تصمیم گیری صحیح، اطاعت از قوانین و مقررات خانه و مدرسه (اجتماع)، نحوه حل مسائل و مشکلات روزانه، مسوولیت پذیری و تقویت خودپنداره شان بگیرند.
به عنوان پدر و مادری آگاه به مسـائل و مشکلات نوجوانان، همواره محبت کردن به آنان را به خاطر باید داشت. آنها باید دریابند که می توانند به پدر و مادر خود اعتماد کنند و نگرانی ها و تشویش هایشان را در زندگی - هر چه که باشد- با آنها در میان بگذارند. نتایجی که طی پژوهش های گوناگونی بهتدست آمده است نشان می دهد نوجوانانی که از بودن در خانواده شان احسـاس رضایت و خشنودی داشته اند و روابط صمیمی و گرمی بین اعضای خانواده وجود داشته است، کمتر به دنبال سیگار، الکل و انواع مخدرها بوده اند.
این یافته ها نشان می دهند که قشر وسیعی از خانواده ها می توانند با برقراری روابط سالم بین اعضای خود و آموزش های صحیح و زودهنگام فرزندان خود، آنان را از ابتلا به بسیاری از معضلات و گرفتاری های گوناگون اجتماعی نجات دهند. هیچ گاه نقش خودتان را بر افکار، اندیشه ها و آینده قشر جوان جامعه دست کم نگیرید.

ماندانا سلحشور

منبع : روزنامه اعتماد