سینمای ایران چگونه تسخیر شد

سینمای ایران همواره با مشكلی به نام كمبود مخاطب دست به گریبان بوده است اما همیشه فیلم‌هایی هستند كه با رعایت تمامی جوانب و ملاحظات هنری و تجاری در كنار یكدیگر، علاقه توده تماشاگران و توجه مخاطبان جدی‌تر سینما را همزمان به خود جلب كرده‌اند.
موفقیت كم‌سابقه فیلم اخراجی‌ها در اكران نوروزی امسال و نمایش فیلم اجاره‌نشین‌ها از شبكه ۵ سیما بهانه‌ای برای بررسی موفق‌ترین فیلم‌های سینمای ایران در سال‌های پس از انقلاب شد. ملاك و معیار «موفق» ارزیابی شدن هر فیلم در این فهرست، فروش قابل توجه در گیشه، علاقه‌مندی افكار عمومی، اقبال منتقدان و مطبوعات به عنوان نمایندگان قشر نخبه جامعه و بعضا موفقیت‌های جشنواره‌ای بوده است. بدیهی است فیلم‌های دیگری هم هستند كه همه یا بخشی از ملاك‌های یاد شده را احراز می‌كنند اما به نظر می‌رسد ۱۰ فیلم یاد شده بیشترین نقش را در نزدیكی سلیقه عموم و ذائقه نخبگان به یكدیگر ایفا كرده‌اند. با مرور این فیلم‌ها به استقبال فیلم‌های جدید تابستان ۸۶ می‌رویم. *** بایكوت ـ ۱۳۶۵ پس از چند فیلم ضعیف و ناموفق، منتقدان پدیده‌ای به نام محسن مخملباف را اول‌‌ بار پس از فیلم موفق «بایكوت» به رسمیت شناختند. «بایكوت» در صدر جدول اكران سال ۶۵ بیش از ۹ میلیون تومان فروش داشت. در حالی كه نزدیك‌ترین رقبای فیلم در جدول پرفروش‌ها، یعنی «خط پایان» و «زنگ‌ها» زیر ۷ میلیون تومان فروخته بودند. مضمون سیاسی ـ ایدئولوژیك فیلم در برخی لحظات با اكشنی نفسگیر و در پاره‌ای سكانس‌ها با ملودرامی قدرتمند تركیب شد، تا در دوران سیاست‌زده نیمه اول دهه ۶۰، همه به دیدن فیلم بروند. مخملباف نیز پس از گذار از دوران شعارزدگی فیلم‌های اولیه، خود را به عنوان استعدادی غیرقابل انكار در سینمای آن زمان تثبیت كرد.
اجاره‌نشین‌ها ـ ۱۳۶۶ نیمه اول دهه ۶۰ دوران تحول سینمای ایران با معیارهای تازه، وقوع جنگ تحمیلی و سینمای گلخانه‌ای بود. در این دوران نه فیلمی به فروش نجومی دست می‌یافت و نه سرمایه‌ای برای ساخت فیلمی عظیم و پرفروش موجود بود. در نیمه این دهه داریوش مهرجویی جسارت و تیزهوشی خود را در شناخت عمیق از معضلات جامعه، با كمدی اجتماعی ـ انتقادی «اجاره‌نشین‌ها» به نمایش گذاشت. كمدی روشنفكرانه مهرجویی، استقبال همه‌جانبه اقشار جامعه را كه سخت نیازمند شادی و تفریح بودند، جلب كرد. در حالی كه میزان توجه منتقدان به فیلمی با مضمون كمیك حیرت‌انگیز بود. فروش ۱۷ میلیون تومانی فیلم در اكران تهران بی‌سابقه بود و سینماهای تهران در دهه ۶۰ برای نخستین‌بار چنین ازدحامی را تجربه می‌كردند.
عروس ـ ۱۳۷۰ پس از سال‌ها دوری سینما از ستاره‌ها، دو جوان خوش‌‌چهره در قامت ستاره، در فیلمی خوش‌ساخت با موضوع مشكلات نسل جوان پس از پایان جنگ حضور یافتند. «عروس» به نقطه عطفی در سینمای ایران بدل شد. سینمایی كه آن زمان از كمبود سوژه‌های جذاب برای مخاطب رنج می‌برد، فروش ۴۱ میلیون تومانی فیلم، ركوردی تازه برای سینمای ایران در آغاز دهه ۷۰ به ثبت رساند. این ركورد تازه نشان از استقبال طبقات مختلف فكری جامعه داشت. منتقدان در آن زمان فیلم را بسیار ستودند. گروهی نیز از همان موقع «عروس» را در فهرست ۱۰ فیلم ایرانی محبوب خود قرار دادند. مفهوم سوپراستار با فیلم «عروس» و محبوبیت كم‌نظیر ستارگان جوان فیلم، یعنی ابوالفضل پورعرب و نیكی كریمی برای نخستین‌بار پس از انقلاب احیا شد و تا امروز ادامه دارد.
ـ از كرخه تا راین ـ ۱۳۷۲ پس از پایان جنگ تحمیلی، مردم از فیلم‌ها و شخصیت‌های سینمای دفاع مقدس فاصله گرفتند اما «از كرخه تا راین» به واسطه تسلط فیلمساز بر قواعد قصه‌گویی و ملودرام و شناخت دقیق آدم‌های جنگ، تصویری همدلی‌برانگیز از این آدم‌ها در سال‌های پس از آتش‌بس را برابر تماشاگر نهاد. مردم نیز آن را پسندیدند. «از كرخه تا راین» با ۴۳ میلیون تومان فروش پس از اكشن افعی با فروش ۴۹ میلیونی، در رده دوم فیلم‌های سال قرار گرفت و نخستین فیلم پرفروش حاتمی‌كیا بود. بازتاب‌های مثبت مطبوعاتی فیلم كه حتی رضایت برخی منتقدان و نخبگان بی‌علاقه به ژانر جنگی و نسخه ایرانی‌اش سینمای دفاع مقدس را جلب نمود، حاتمی‌كیا را به عنوان پیشتاز سینمای دفاع مقدس و راوی مصائب آدم‌های جنگ در سال‌های پس از آن شناساند. «از كرخه تا راین»‌ نخستین فیلم محبوب مردم و منتقدان در سینمای دفاع مقدس دهه ۷۰ بود. كلاه قرمزی و پسرخاله ـ ۱۳۷۳ محبوبیت بی‌نظیر دو عروسك پارچه‌ای برنامه كودك تلویزیون، چنان بود كه بزرگ‌ترها را هم به شوق تماشای خود روانه سینماها كرد. فیلم با فروش افسانه‌ای ۱۷۰ میلیون تومان در حالی بر صدر جدول نشست كه فیلم دوم جدول یعنی همسر، ۷۰ میلیون تومان فروخته بود، فیلمی كه پیش از اكران «كلاه قرمزی و پسرخاله» ركورد فروش سینمای ایران را در اختیار داشت. فضای فانتزی كار و محبوبیت شخصیت‌های زنده (تیم موفق طهماسب ـ جبلی ـ معتمدآریا) و عروسكی در كنار هم موجب شد كمتر منتقدی ایرادی به فیلم بگیرد. آدم برفی ـ ۱۳۷۶ فیلم جنجالی داود میرباقری سه سال در توقیف بود و در این مدت، هزاران بار روی نوارهای VHS دیده شد. اما این هم باعث نشد تا اكران ناگهانی و همراه با تاخیر فیلم، با كاهش استقبال تماشاگر مواجه شود. «آدم برفی» در دوران خود بسیاری از خطوط قرمز جاری در مناسبات سینمای ایران را عقب راند. فروش ۱۳۰ میلیون تومانی فیلم در اكران زمستانی (همزمان با جشنواره فجر و پس از آن در فصل مرده اكران اسفندماه) با حمایت‌های نسبی مطبوعات همراه شد تا بار دیگر سلیقه مردم و منتقدان به یكدیگر نزدیك شود. البته فیلم بحث‌های متناقضی را برانگیخت اما برایند واكنش‌ها مثبت بود.
ـ آژانس شیشه‌ای ـ ۱۳۷۷ «آژانس شیشه‌ای» موفق‌ترین فیلم ابراهیم حاتمی‌كیا در اكران عمومی است. فروش ۱۷۰ میلیون تومانی و قرار گرفتن در رده دوم پرفروش‌ترین فیلم‌های سال ۷۷ (پس از كمدی مرد عوضی) در كنار تحسین منتقدان و جوایز جشنواره‌ای، بهترین روزهای دوران حرفه‌ای حاتمی‌كیا را رقم‌زد. پس از آن بود كه ابراهیم حاتمی‌كیا به عنوان نقطه تلاقی افكار عمومی و سلیقه نخبگان در سینمای ایران شناخته شد. نقدهای سینمایی آن روزگار بعضاً به شباهت‌های مضمونی فیلم با فیلم آمریكایی «بعدازظهر سگی» اشاره داشتند، اما در مجموع فیلم جریان‌ساز حاتمی‌كیا را ستودند. این فیلم همچنان به عنوان نقطه‌عطفی در سینمای حاتمی‌كیا ارزیابی می‌شود.
ـ شوكران- ۱۳۷۹ پرفروش‌ترین فیلم سال ۷۹ (۳۸۲ میلیون تومان) رضایت همه اعم از مردم به جز صنف محترم پرستاران، محافل جشنواره‌ای و مطبوعاتی را جلب كرد. جسارت بهروز افخمی در طرح گوشه‌ای دیگر از «ناگفتنی»های جامعه در كنار جذابیت داستان، شخصیت‌پردازی مناسب و بازی‌های قابل توجه هدیه تهرانی و فریبرز عرب‌نیا، موجب موفقیت «شوكران» شد. اعتراض صنفی پرستاران هم تنها بر كنجكاوی‌ها افزود و فروش فیلم و حمایت منتقدان را بیشتر كرد.
مارمولك- ۱۳۸۳ از همان واكنش‌های عمدتاً مثبت و شگفت‌زده منتقدان در جشنواره بیست‌ و دوم فجر، می‌شد پیش‌بینی كرد كه «مارمولك» به یكی از جنجال‌برانگیزترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران بدل خواهد شد. كمال تبریزی در این فیلم به سراغ یكی از ملتهب‌ترین دوایر قرمز اجتماع،‌ یعنی روحانیت رفت و در قالبی كمیك تصویری تازه از نسبت عامه مردم با این قشر ارائه داد. بازخوردهای اولیه فیلم نزد برخی مراجع و جناح‌های سیاسی به شدت منفی بود. احتمال عدم نمایش عمومی فیلم بنا به مصلحت‌اندیشی‌ها زیاد بود و همین امر بر تكثیر ویروس‌گونه نسخه‌های قاچاق فیلم دامن زد. در دوران ظهور VCD، هزاران نسخه از فیلم همزمان با اكران روی سی‌دی كپی شد اما هجوم بی‌سابقه مردم به سالن‌های سینما، «مارمولك» را به پربیننده‌ترین فیلم دوران بدل ساخت. تنها یك ماه پس از اكران به دلیل برخی اعتراض‌ها، فیلم از پرده سینماها برداشته شد، در حالی كه «مارمولك» قابلیت بالقوه دسترسی به فروشی دوبرابر فروش حدوداً ۸۰۰ میلیون تومانی خود را داشت.
ـ آتش‌بس- ۱۳۸۵ تهمینه میلانی به عنوان فیلمسازی با دغدغه‌های مسائل زنان، پایگاهی دائمی میان زنان و دختران اهل سینما دارد. اما او در «آتش‌بس» از تمامی عوامل جلب و جذب مخاطب بهره جست و عنوان نخستین فیلم ایرانی كه از مرز فروش یك میلیارد تومانی می‌گذرد را به فیلم خود اختصاص داد. حضور دو ستاره محبوب سینمای عامه‌پسند، ‌طراحی و لباس شیك و چشم‌نواز، مضمونی روانشناسانه در قالبی كمیك، همه و همه به موفقیت بزرگ فیلم در اكران عمومی یاری رساندند. این در حالی بود كه به مانند «مارمولك» نسخه‌های قاچاق فیلم در تیراژی حیرت‌انگیز، جلوی در سینماهای نمایش‌دهنده «آتش‌بس» به فروش می‌رسید. اما باز هم به ركورد افسانه‌ای فیلم لطمه‌ای وارد نكرد. مباحث روانشناسانه فیلم مورد بررسی و تحلیل جدی منتقدان و مطبوعات قرار گرفت. منتقدانی كه اغلب بازگویی مفاهیم عمیق در قالبی فانتزی را در جهت پیوند سلیقه مردم و نخبگان به فال نیك گرفتند.تا این تاریخ نخستین فیلم بلند ده‌نمكی پایان‌بخش این پرونده است، باید در انتظار آینده بود و سینمای ایران را رصد كرد.

منبع : روزنامه تهران امروز