احکام فقهی اجرایی حج

«وَللهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ اِلَیْهِ سَبیلاً وَ مَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللّهَ غَنِیٌّ عَنِ العالَمینَ.»۱
فراگیری احكام و مناسك حج، برای تمام زائران بیت الله الحرام امری ضروری و اجتناب ناپذیر است; چرا كه انجام درستِ اعمال حج، بدون شناخت احكام و مناسك آن، غیر ممكن است و كسی كه به جهت عدم آگاهی به مسائل شرعی، خللی در اعمال وی پیش آید، علاوه بر آن كه هرگز به مراتب معنوی حج نمی رسد، به جهت باطل شدن عمره یا حج یا ارتكاب به محرمات احرام، مشكلات فراوانی برایش پدید خواهد آمد. این معنا برای حجاج، درحدّ فراگیری مسائلی كه غالباً بدان نیاز پیدا می كنند تحقق می پذیرد و حتی در بسیاری موارد با مراجعه به روحانی كاروان یا راهنمایی او می توانند نیاز خود را برطرف كنند، ولی دست اندركاران امور اجرایی كاروان ها، مدیران، معاونان و خدمه محترم كه كار آنها رابطه تنگاتنگ با اعمال و رفتار حاجیان دارد و زائران عزیز را راهنمایی می كنند، یادگرفتن مسائل شرعی بویژه مناسك حج برای آنها ضروری تر می باشد، و چون گاهی بر اثر پیش آمدن مشكلاتی برای روحانی كاروان یا جدایی برخی از زائران از جمع آنها، مدیر یا معاون یا خدمه باید با آگاهی كامل به مناسك حج، مراقب انجام درست اعمال حجاج باشند، به عنوان مثال: هنگام حركت زائران از میقات به مكه، یا از مكه به عرفات، یا از عرفات به مشعر، كه با چند دستگاه اتوبوس حركت می كنند، روحانی كاروان تنها همراه یكی از آنهاست، در نتیجه بقیه اتوبوس ها را باید مسؤولان كاروان همراهی كنند و چنانچه برای آنها مسأله ای پیش آید، انتظار این است كه مسؤولان كاروان بتوانند در چنان شرایطی آنها را راهنمایی كنند.
بنابراین آگاهی مدیران، معاونان و خدمه كاروان ها نسبت به مناسك حج باید در حد بالاتری از آنچه برای زائران لازم است باشد و گذشته از مسائل عمومی حج، برخی از احكام فقهی وجود دارد كه رابطه تنگاتنگ با مسائل اجرایی حج دارد، كه می توان آنها را با عنوان «احكام فقهی اجرایی حج» از سایر مسائل جدا كرد.
آنچه پیش رو دارید این دسته از مسائل است، كه برای اولین بار، سال گذشته در جلساتی كه به همت سازمان حج و زیارت قم ترتیب داده شده بود در جمع مدیران و معاونان كاروان های شهرستان قم بیان شد، و اكنون خلاصه آن مباحث به صورت جزوه حاضر تقدیم می شود، امید است كه مورد استفاده مطالعه كنندگان و قبول حضرت حق قرار گیرد. «رَبّنا تَقَبَّلْ مِنّا اِنَّكَ اَنْتَ السَّمیعُ الْعَلیم.»
● اخلاص در عمل
مدیریت كاروان حج و خدمت به زائران بیت الله الحرام، از اعمالی است كه رنگ عبادت دارد، از این رو باید با قصد قربت و برای رضای خداوند انجام پذیرد، كه اگر چنین باشد، اجر اخروی فراوانی نیز خواهد داشت.
● تنظیم برنامه های آموزشی حج
بر مسؤولان كاروان لازم است برنامه های آموزشی حج را بگونه ای تنظیم كنند كه زائران آنها بتوانند به نحو شایسته ای در آن برنامه ها شركت كرده و خود را آماده این سفر عظیم بنمایند; یعنی با در نظر گرفتن زمان حركت كاروان و موقعیت شغلی زائران، جلسات آموزشی در وقت مناسب تشكیل گردد و از نظر مكانی نیز محل برگزاری آنها در جایی باشد كه تمام زائران یا درصد بالایی از آنها بتوانند شركت كنند.
● تشویق زائران
مسؤولان كاروان، زائران خود را به شركت در كلاس های آموزشی مناسك، كه توسط روحانیون معظم كاروان ها برگزار می گردد و استفاده از برنامه های صدا و سیما كه ویژه حج تهیه و پخش می شود تشویق كنند چون هر چه سطح آگاهی زائران نسبت به مسائل حج بالاتر باشد، اداره كاروان نیز راحت تر است.
● استطاعت
كسانی كه حج واجب خود را بجا نیاورده اند; یعنی سال اوّل تشرف آنهاست یا تاكنون استطاعت نداشته اند و الآن با هزینه سازمان حج و زیارت به حج مشرف می شوند، چنانچه به غیر از مخارج سفر سایر شرایط استطاعت حج را داشته باشند باید حجهٔ الاسلام بجا آورند. و سایر شرایط عبارتست از:
۱) آنچه در زندگی بدان نیاز است; مانند مسكن، فرش، لوازم دیگر منزل و... داشته باشد و از این جهت برایش مشكلی نباشد و چنانچه با منزل اجاره ای و اشیا و وسایل زندگی عاریه ای نیازشان برطرف گردد و به سختی نیفتند، استطاعت حاصل است.
۲) در مدت سفر، مخارج زن و فرزند و سایر افرادی كه تحت تكفل آنها هستند را داشته باشند.
۳) پس از سفر نیز شغل یا حرفه مناسبی داشته باشند كه زندگی شان با آن اداره شود و سفر حج به آن لطمه ای نزند.
● مسأله: خدمه كاروان ها كه وارد جدّه می شوند، اگر سایر شرایط استطاعت را دارند از قبیل داشتن وسایل زندگی، بالفعل یا بالقوه و رجوع با كفایت; مثلاً كار و صنعت و غیر آن كه با آنها می توانند پس از مراجعت، ادامه زندگی مناسب خود را بدهند مستطیع هستند و باید حَجّهٔ الاسلام بجا آورند. و كفایت از حج واجب آنان می كند و چنانچه سایر شرایط را ندارند به مجرد امكان حج برای آنان، استطاعت حاصل نشده است و حج آنان استحبابی است و چنانچه بعداً استطاعت پیدا كردند باید حج واجب را بجا آورند.۲
● نیـابـت
كسی كه در حج نیابت می پذیرد، باید دارای شرایطی باشد كه از جمله آنهاست:
۱) واجب نبودن حج بر نایب
۲) آشنایی به افعال و احكام حج (هر چند با ارشاد كسی در هنگام عمل)
۳) معذور نبودن در ترك برخی از افعال حج۳
بنابراین، افرادی كه حج واجب خود را بجا نیاورده اند و مستطیع هستند، نمی توانند نیابت بپذیرند و كسانی كه از انجام دادن كامل اعمال حج، معذور باشند، و از ابتدا می دانند كه باید وظیفه معذور را انجام دهند، نمی توانند نیابت بپذیرند، مانند آن عده از خدمه كاروان كه شب عید قربان با انجام دادن وقوف اضطراری مشعر، همراه با بانوان به منا می روند.
و به فتوای حضرت امام خمینی ـ ره ـ و برخی از فقهای بزرگوار، اگر از ابتدا هم معذور نباشد و در هنگام عمل عذری برایش پیش آید، نیابت او صحیح نیست، بنابراین بهتر است كه مدیران، معاونان و خدمه كاروان ها نیابت نپذیرند، چون هر لحظه ممكن است به هنگام انجام اعمال مشكلی برای كاروان پیش آید كه بناچار باید اعمال معذور را انجام دهند، پس در صورتی كه یكی از خدمه، نیابت پذیرفته باشد، بهتر است به اطلاع مدیر كاروان برساند، تا در هنگام اعمال و پذیرفتن كارهای اجرایی كاروان به مشكل برنخورد.
● یاری روحانی
مدیران و معاونان و خدمه كاروان باید در انجام هرچه بهتر مناسك و اعمال حج، روحانی كاروان را یاری دهند ولی هرگز در كار وی دخالت نكنند و از پاسخگویی به مسائل شرعی حج بپرهیزند و سؤال كننده را به روحانی كاروان ارجاع دهند، چون احكام حج، بسیار پیچیده و دقیق است و موارد مشابه بسیار دارد كه تشخیص آن موارد و یافتن حكم شرعی آن كار دشواری است و چنانچه به مسأله ای پاسخ اشتباه داده شود، گاهی پیامدهای بسیاری به دنبال دارد، لذا تمام مسؤولان كاروان، اعم از مدیر، معاون، خدمه و روحانی كاروان باید با هماهنگی كامل و تفاهم و انجام وظایف خود، زائران را در انجام صحیح اعمال یاری دهند.
● دخالت سابقه داران
گاهی مشاهده می شود افرادی كه سابقه تشرف به حج را دارند، بر اثر غرور یا اطمینان به آگاهی خود، به صورت انفرادی عمل می كنند و تعدادی از كسانی كه سابقه تشرف ندارند را برای انجام اعمال و مناسك به همراه خود می برند و به جهت اشتباه در اعمال، سبب زحمت خویش و همراهان می گردند. مسؤولان كاروان این مسأله را به زائران گوشزد كنند كه هرگز بدون هماهنگی با مسؤولان كاروان اقدام به عملی ننمایند و كسی را با خود به اعمال نبرند كه ممكن است موجب بطلان اعمال خود یا دیگران گردند.
روزی در حال سعی، وقتی به مروه رسیدم، دیدم فردی برای همراهان نیت سعی را آموزش می دهد و آنها نیز آماده شده اند كه پس از نیت سعی را از مروه شروع كنند، از او پرسیدم: آیا می دانی اینجا مروه است و سعی باید از صفا شروع شود؟ پرسید، مگر فرق می كند؟ به او گفتم: آری سعی باید از صفا آغاز شود و اینجا مروه است و صفا در مقابل قرار دارد، پس از پرس و جو متوجه شدم كه سال دوّم تشرف اوست!
● نماز قضا نشود
در تمام مواقع، برنامه های حركت كاروان طوری تنظیم شود كه زائران بتوانند نمازهای واجب خود را به موقع بجای آورند، و هرگز نماز كسی قضا نشود، و نیز به زائران یادآوری شود كه: آخر شب به زیارت یا خرید نروید كه نماز صبح تان قضا شود.
● نماز تمام یا شكسته
چون مسؤولان كاروان از مدت اقامت زائران در مدینه و مكه مطلع هستند، لازم است در اولین فرصت، مدت اقامت كاروان در مدینه و مكّه (قبل از رفتن به عرفات و پس از برگشت از منا) را به اطلاع روحانی كاروان برسانند كه این مسأله را برای زائران بگوید، تا تكلیف خود را نسبت به تمام یا شكسته بودن نماز بدانند.
▪ در عرفات و منا و مَشْعَر و بعد از مراجعت از اماكن مزبور، در صورتی كه مسافت شرعی محقّق نشود، وظیفه حجاجی كه قبلاً در مكه معظمه قصد اقامت كرده اند; از حیث قصر و اتمام چیست؟
▪ در فرض مذكور تمام است.۴
▪ بعضی از حجاج در مكه قصد اقامه كرده اند، چه بطن مكه یا محلات آن مثل «شیشه» و «ریع الذاخر» یا «مسفله» یا «حجون» اگر یقین داشته باشند كه تا عرفات چهار فرسخ است، نماز را قصر و اگر شك داشته باشند در مسافت شرعی نماز را تمام می خوانند، بفرمایید در مراجعت از عرفات و منا، تكلیف آنان از نظر قصر و اتمام چیست؟ با توجه به این كه توقف آنان در مكه یك روز یا سه روز یا نه روز است و باید به ایران یا مدینه حركت كنند؟
▪ در صورت عدم مسافت شرعیه یا شك در آن كه در نماز باقی بر تمام هستند، اگر از عرفات كه به مكه برمی گردند، از جهت این كه محل اقامه است می روند و بعد از مكه قصد مسافرت می كنند، در بازگشت به مكه و در خود مكه هم نمازشان تمام است.۵
● قبــله
چون جهت قبله در شهر مكه در هر سوی آن تغییر پیدا می كند و حتی گاهی در یك هتل نیز، قسمت های مختلف آن ممكن است به یك سمت نباشد و بدین سبب تشخیص جهت قبله برای زائران مشكل شود، مناسب است جهت قبله بر كاغذی نوشته شود و بر دیوار شُقّه ها یا اتاق ها نصب گردد كه در نماز مراعات شود، علاوه بر این، با كمال تأسف جهت برخی از دستشویی ها در دو شهر مكه و مدینه به سمت قبله است و چون در آن حال، رو به قبله یا پشت به قبله بودن حرام است، لازم است مسؤولان كاروان نسبت به تغییر آنها یا مسدود كردن و یا آگاه كردن زائران اقدام نمایند.
● تشویق زائران برای شركت در نماز
گرچه روحانیون معظم كاروان ها، هر لحظه به زائران تذكر می دهند كه در نماز جماعت شركت كنند، لیكن از آنجا كه یكی از مشكلات اساسی در حج، پرسه زدن زائران ایرانی در خیابان ها هنگام نماز جماعت یا بازگشت به محل اسكان می باشد و این مسأله زمینه توهین به شیعه را فراهم می آورد، لازم است مسؤولان محترم كاروان ها، این مسأله را به زائران گوشزد كنند و آنها را به شركت در نماز جماعت، بویژه نماز جماعت مسجد الحرام و مسجد النبی تشویق كنند، و برنامه های زیارتی و پذیرایی را طوری تنظیم كنند كه زائران بتوانند به موقع كارهای خود را انجام دهند و از شركت در نماز تخلف نكنند. مواردی مشاهده می گردد كه شام كاروان ها پس از نماز مغرب داده می شود و زائرانی كه عصر به حرم یا بازار رفته اند، چون خوف دیر رسیدن به شام را دارند و فاصله محل اسكان هم زیاد است، به جای رفتن به نماز، برخلاف مسیر حركت حجاج كه جملگی برای شركت در نماز جماعت به سوی مسجد می روند، آنها به سوی محل استراحت در حركتند و این عمل بسیار ناپسند و خلاف شؤون شرعی است.
● یادآوری وضـو
هنگام بردن زائران به اماكن مقدس یا طواف و سایر اعمال، بسیار مناسب است قبل از حركت به زائران یادآور شوید كه وضو بگیرند و آماده حركت شوند، تا هنگام زیارت كسی برای وضو گرفتن از جمع جدا نشود كه سبب معطل ماندن سایرین و گاهی گم شدن آن فرد می شود، و بسیار مشاهده شده است كه حاجی به سبب غفلت از وضو، طواف را بدون ضو انجام داده و این امر مشكلاتی برای كاروان و خودش پدید آورده است.
● احـرام در میقات
تلاش بی وقفه مسؤولان كاروان با شروع اعمال و احرام در میقات آغاز می شود، كه از آنجا به بعد، دقّت بسیار زیاد و مدیریت كامل، ضامن پیشبرد كارها خواهد شد.
كسانی كه مدینه بعد هستند و برای احرام به «جُحفَه» می روند، نسبت به احرام مشكل خاصی ندارند، چون میقات جُحفه اختصاص به مسجد ندارد و تمام منطقه جحفه، میقات است و احرام در آنجا اشكال ندارد.۶ لذا بردن زائران به داخل مسجد بویژه در مواقع ازدحام و زیادی جمعیت، ضرورتی ندارد و برای خانم هایی كه از رفتن به مسجد معذورند مشكلی وجود ندارد. ولی كسانی كه مدینه قبل هستند و برای احرام به مسجد شجره می روند، چون تنها مسجد شجره میقات است و بنابر احتیاط واجب باید احرام در مسجد واقع شود۷ توجه به نكات ذیل لازم است:
۱ ) قبل از رفتن به مسجد زائران را نسبت به جغرافیای مسجد، محل وضو و غسل احرام توجیه نمایید كه به راحتی بتوانند اعمال را انجام دهند و زائری گم نشود و احرامی در حیاط اوّلی كه پس از دستشویی ها و قبل از مسجد است انجام نشود، چون برخی از حجاج خیال می كنند آنجا نیز جزو مسجد شجره است.۲) خانم ها را راهنمایی كنید كه پس از رفتن به مسجد، پشت نرده های چوبی جمع شوند تا روحانی كاروان، نیّت و لبیك را برای آنها بگوید، چون قسمت زنانه مسجد جداست و مردان حق ورود به آن قسمت را ندارند و بین قسمت مردانه و زنانه، نرده چوبی بلندی قرار دارد. در این قسمت، وظیفه «خانم دستیار» نیز سنگین تر خواهد بود.
۳ ) خانم دستیار باید نسبت به شناسایی و انجام احرام خانم هایی كه از رفتن به مسجد معذورند روحانی كاروان را یاری دهد.
۴ ) احرام در هر جای مسجد اشكال ندارد، حتی در قسمت هایی كه اخیراًتوسعه یافته و جزومسجد به حساب می آید، لذا گرداندن زائران در قسمت های مختلف مسجد لازم نیست، بلكه گاهی سبب مزاحمت برای دیگران نیز می باشد.
۵) اگر وقت احرام مصادف با نماز جماعت مسجد شجره شد، لازم است زائران را به نماز جماعت راهنمایی نمایید، و از تكرار لبیك، به صورت دسته جمعی، آنهم صدای بلند بپرهیزند.
۶) زائران را نسبت به نبردن ساك ها به داخل حیاط اوّلی مسجد توجیه كنید، چون ممكن است گم شود و یا بر اثر مشابه بودن ساك ها اشتباه شود و مشكلاتی پدید آورد.
۷) شایسته است چند دمپایی مناسب، جزو اثاث كاروان باشد، كه اگر دمپایی كسی گم شد، بتواند با عاریه گرفتن آن، به راه خود ادامه دهد و این مسأله را به زائران گوشزد كنید كه هنگام رفتن به مسجد شجره یا مسجد الحرام، محل گذاشتن دمپایی خود را به خوبی بخاطر بسپارند، تا به اشتباه نیفتند یا آن را در پاكتی گذاشته و همراه خود ببرند.
● نذر احرام قبل از میقات (برای بانوان)
چون به فتوای حضرت امام خمینی ـ قدس سره ـ و برخی از فقهای بزرگوار، نذر زن بدون اجازه شوهر خود صحیح نمی باشد و ممكن است برای بانوانی كه از رفتن به مسجد معذورند این مسأله مورد نیاز باشد تا قبل از میقات; مثلاً در مدینه منوّره با نذر محرم شوند، و نیازی به وارد شدن به مسجد نباشد، مناسب است مدیر كاروان این مسأله را قبل از سفر به روحانی كاروان یادآوری كند تا او هم خانم هایی را كه به تنهایی مشرف می شوند، راهنمایی كند كه از شوهرشان نسبت به نذر اجازه بگیرند.
▪ در مناسك مرقوم است كه زن های حائض باید عبوراً از مسجد شجره محرم شوند و اگر نمی توانند، در خارج مُحرم شوند و در مُحاذی جُحفه تجدید احرام كنند، چون این كار مشكل است و مُحاذی جُحفه معلوم نیست، آیا حضرت امام اجازه می فرمایند كه اینگونه اشخاص در مدینه با نذر محرم شوند؟
▪ چون احرام قبل از میقات با نذر صحیح است، زن های حائض كه عذر شرعی از دخول مسجد دارند، می توانند در مدینه با نذر برای عمره محرم شوند، و در این صورت لازم نیست به مسجد شجره بروند، ولی نذر زن باید با اذن شوهر باشد.۸
● داشتن حوله اضافی
مدیران كاروان، زائران را راهنمایی كنند تا یك یا دو تكه پارچه سفید یا دو حوله اضافه همراه داشته باشند كه اگر لباس احرامشان گم شد، از آن استفاده كنند و اگر نجس شد و امكان تطهیر آن نبود به راحتی بتوانند تعویض كنند.
● زیر سایه رفتن
یكی از محرمات احرام برای مردان، زیر سایه رفتن است، لذا توجه شما را به مسائل ذیل جلب می كنیم:
۱) حرمت زیر سایه رفتن اختصاص به حال حركت بین دو منزل دارد; مانند پیمودن مسافت جحفه به مكه، یا مدینه به مكه و مكه به عرفات. بنابراین در حال توقف برای غذا خوردن، استراحت و همچنین در جایی كه منزل كرده اند زیر سایه رفتن مانع ندارد.۹
۲ ) وقتی كه زائران به مكه، عرفات، منا وارد می شوند، این اماكن حكم منزل را دارد و زیر سایه رفتن اشكال ندارد، بنابر این می توانند با ماشین سقف دار مسافت منزل تا مسجدالحرام را طی كنند.۱۰
۳) به فتوای حضرت امام ـ قدس سره ـ و بسیاری دیگر از مراجع تقلید، مردان محرم در شب می توانند سوار ماشین سقف دار شوند.۱۱
۴) چنانچه تعداد زیادی از مردان كاروان مقلّد كسانی بودند كه استفاده از اتومبیل مسقف (حتی در شب) را جایز نمی دانند، باید با هماهنگی روحانی كاروان، نسبت به این مسأله اقدام لازم انجام گیرد.
۵ ) زمان حركت زائران از جحفه یا مدینه به مكه، طوری تنظیم شود كه به طلوع آفتاب برنخورد. با كمال تأسف در سال های اخیر نمونه های بسیاری اتفاق افتاده كه به سبب تأخیر در حركت یا اهمال و سستی مسؤولان كاروان و گاه بر اثر پدید آمدن نقص فنی برای اتومبیل، به صبح برخوردند و با مشكل استظلال مواجه شدند.
● قسـم خـوردن
یكی دیگر از محرمات احرام، قسم خوردن به نام خداوند است، بنابر این مسؤولان اداره كاروان، در مواقع شدت كار و برخورد با دیگران، اعصاب خود را كنترل كرده و از جدال بپرهیزند.
● نگاه در آینه
بسیار بعید است كه زائران، عمداً به آینه نگاه كنند ولی از جمله مواضعی كه نگاه در آینه اتفاق می افتد، یكی در اتومبیل و دیگری در هتل است.
نسبت به اتومبیل، گاه یادآوری آن ضرر بیشتری دارد، چون معمولاً حركت زائران در شب است و توجهی به آینه ندارند و اگر بی توجه نگاهشان به آینه بیفتد اشكال ندارد و یادآوری آن گاهی سبب نگاه كردن می شود، ولی نسبت به محل اسكان و هتل، چون غالباً در سالن انتظار، راهروها، دستشویی ها آینه وجود دارد، بهتر است دست اندركاران اداره كاروان در مدتی كه زائران محرم هستند، آینه ها را با روزنامه یا كاغذی بپوشانند، تا حجاج به مشكلی دچار نشوند.
● حرام بودن مرد بر زن و زن بر مرد
در مدتی كه زائران در حال احرام می باشند، ترتیبی اتخاذ گردد كه تماس همسران با یكدیگر كمتر باشد، چون برخی از زائران به جهت جهل به مسأله یا غفلت از آن متوجه حرمت نیستند، در حالی كه نگاه با شهوت و لمس بدن یكدیگر نیز حرام است.
● قطع تلبیه
كسی كه برای عمره تمتع محرم شده، وقتی خانه های مكه را ببیند، نباید لبیك بگوید،۱۲ لذا این مسأله را هنگام رفتن به مكه، بجز اتومبیلی كه روحانی كاروان در آن حضور دارد كه او تذكر خواهد داد، در سایر اتومبیل ها كه مدیر و معاون یا خدمه حضور دارند، بجاست كه این مسأله برای زائران یادآوری شود.
● غـذای خوشبـو
آشپز محترم كاروان و همكاران وی، در مدتی كه زائران در احرام عمره یا حج هستند چون نمی توانند غذای خوشبو بخورند، از طبخ غذاهای خوشبو و زدن زعفران به آن و دادن سبزی های خوشبو به زائران خودداری فرمایند.۱۳
● طواف و نماز طواف
▪ طهارت
چون طواف و نماز آن باید با طهارت انجام شود، قبل از بردن زائران به مسجدالحرام برای طواف، یادآوری شود كه وضو بگیرند تا نزدیك مسجد یا هنگام شروع طواف كسی به دنبال وضو نرود كه از جمع جدا می ماند و مشكل ایجاد می كند.
غسل مستحبی برای رفتن به مسجد الحرام و انجام طواف گرچه ثواب دارد ولی از وضو كفایت نمی كند و وضو هم لازم است.
▪ زمان طواف
برای بردن زائران به طواف، وقت مناسبی در نظر گرفته شود كه زیاد شلوغ نباشد و حتی المقدور به شستشوی مسجد و نماز جماعت برخورد نكند چون ممكن است سبب قطع طواف یا سعی بشود و به جهت آگاه نبودن زائران به مسائل طواف ممكن است مشكلاتی برای كاروان پیش آید.
▪ شك در طواف یا قطع آن
در طواف لازم است تعدادی از دست اندركاران كاروان، زائران را همراهی كنند، تا بتوانند طواف را به خوبی بجا آورند و شك و شبهه ای پیش نیاید ولی چنانچه فردی در تعداد شوط های طواف یا سعی شك كرد و یا به جهتی طواف را قطع كرد، حتماً مسأله را با روحانی كاروان در میان بگذارد تا با راهنمایی وی بتواند، اعمال را به پایان برد.
▪ نیابت در نماز طواف
دست اندركاران كاروان، نیابت در نماز طواف را از كسی نپذیرند، چون به فتوای حضرت امام ـ ره ـ و بسیاری از فقها نیابت كفایت نمی كند.۱۴
▪ تقصیـر
تقصیر در عمره تمتع، مكان معینی ندارد و لازم نیست پس از اتمام سعی، فوراً انجام شود و لازم نیست بر مروه باشد. شلوغی مروه بیشتر به سبب توقف زائران در هنگام تقصیر است، مناسب است كه زائران توجیه شوند تا پس از سعی، محل را ترك كنند و در فضای باز با خیال راحت تقصیر را انجام دهند، حتی گاهی مشاهده می شود كه خانم ها در همان محل شلوغ برای تقصیر موی خود را بیرون آورده اند تا قدری از آن را بچینند در حالی كه مردان نامحرم می بینند. با این كه می توانند ناخن بچینند و ضرورتی نسبت به چیدن موی سر وجود ندارد. روحانی و مسؤولان كاروان، بویژه خانم دستیار لازم است كه بانوان محترم را نسبت به این مسأله توجیه كنند، تا خلافی مرتكب نشوند.
● بیـن الاحـرامین
پس از اتمام عمره تمتع و قبل از احرام حج كارهای ذیل جایز نیست:
▪ تراشیدن سر
▪ انجام عمره مفرده
▪ بیرون رفتن از شهر مكه
▪ و همچنین كندن درخت و گیاه حرم و صید در حرم
بنابراین در این مدت، زائران باید توجیه شوند كه این اعمال را انجام ندهند، گرچه این مسائل را روحانی كاروان یادآوری خواهد كرد، ولی نظارت بر رفتار زائران تا حدی برعهده مدیر، معاون و خدمه خواهد بود و گاهی زائران كاروان از مدیر یا دیگران نسبت به رفتن به غار حرا، غار ثور و... سؤال می كنند.
ولی نسبت به خدمه، چنانچه بخواهند برای آماده سازی محل اسكان در عرفات و منا از شهر مكه بیرون روند و یا برای تحویل اثاثیه یا جنس از انبارهایی كه بیرون شهر است، در صورت امكان باید محرم شوند به احرام حج و در همین احرام بمانند تا وقتی كه برای وقوف و انجام اعمال حج به عرفات می روند ولی چنانچه ناچار باشند و محرم شدن هم موجب حرج و مشقت است اشكال ندارد.۱۵
▪ خدمه كاروان های حج اگر عمره مفرده بجا آورده باشند هر دفعه كه از مكه خارج می شوند و به جده می روند و برمی گردند لازم نیست محرم شوند ولی اگر عمره تمتع بجا آورده اند بنابر احتیاط نباید از مكه خارج شوند مگر در صورت حاجت، در حالی كه محرمند با احرام حج.
▪ خدمه كاروان ها كه پس از انجام عمره تمتع باید به عرفات و منا بروند برای دیدن چادرها و كارهای دیگر و برگردند به مكه، وظیفه آنان چیست؟
▪ بنابر احتیاط واجب نمی توانند از مكه خارج بشوند مگر در مورد ضرورت و در این صورت باید برای حج مُحرم شوند و بیرون بروند. بلی اگر احرام برای آنان حَرَجی باشد و رفتن به عرفات و منا بر آنان ضرورت دارد، می توانند بدون احرام به آنجا بروند.
● یادآوری:
اكنون بر اثر توسعه شهر مكه، «جبل النور» كه غار حرا در آن قرار دارد جزو شهر مكه به حساب می آید ولی «جبل الثور»، كه غار ثور در آن است، هنوز جزو شهر به حساب نمی آید.
● احـرام حـج
محل احرام حج، شهر مكه است. برخی از فقها مثل حضرت امام ـ قدس سره ـ تمام شهر مكه فعلی را برای احرام كافی می دانند و برخی دیگر می فرمایند احرام حج باید در مكه قدیم واقع شود، در این مورد هم با هماهنگی روحانی كاروان نسبت به احرام آنها اقدام شود و بهتر آن است كه در مسجدالحرام محرم شوند. اگر در روز هشتم یا حتی قبل از آن هم محرم شوند اشكال ندارد، بنابر این در صورت لزوم می توان آنها را در وقت خلوت به مسجد الحرام برد تا محرم شوند.
● زمان حركت به عرفات
وقوف به عرفات از ظهر روز نهم آغاز می شود، بنابراین زمان حركت به سوی عرفات به گونه ای باید تنظیم شود كه حجاج قبل از ظهر در عرفات حاضر باشند و رفتن شب عرفه و استفاده از خنكی هوا و همچنین نبود مشكل استظلال وقت مناسبی است.
چون در وقت وقوف (از ظهر تا مغرب) حاجیان باید در صحرای عرفات باشند و از حدود آن خارج نشوند، بنابر این باید نسبت به حدود عرفات، كه امروزه با تابلوهای بزرگ مشخص شده است، توجیه شوند وحتی المقدور از تردد در جاهای مختلف عرفات نیز بپرهیزند كه احتمال گم شدن آنها زیاد است و در صورت گم شدن از اعمال بازخواهند ماند.
● از عرفات تا مشعر الحرام
یكی از لحظات حساس در مدت فعّالیّت مدیران و معاونان و خدمه كاروان ها، از عرفات تا مشعر و از آنجا تا منا است كه باید با تلاش و تدبیر، زائران را بطور كامل و سالم به مقصد برسانند، گرچه در سال های اخیر به سبب وجود راه های متعدد، امكان نرسیدن به موقع تا مشعرالحرام بعید به نظر می رسد، لیكن باید دانست كه فاصله عرفات تا مشعرالحرام در طرق متعدد از ۴ تا ۶ كیلومتر می باشد. بنابر این از دورترین راه هم اگر به سمت مشعر می روند، فاصله بیش از ۶ كیلومتر نیست. پس اگر در بین مسیر دچار مشكلی شدند كه نتوانستند با اتومبیل حركت كنند، برای آن كه از وقوف بازنمانند می توانند زائران را پیاده ببرند، و چنانچه در این مدت برای زائری مشكل خاصی پیش آمد كه باید به بیمارستان منتقل شود، حتماً این مسأله را با روحانی كاروان در میان بگذارید، تا با راهنمایی وی و انجام وقوف اضطراری بتواند اعمال را به پایان ببرد.
● در مشعر الحرام
حاجیان شب عید قربان را در مشعر الحرام (مزدلفه) به سر می برند و پس از طلوع آفتاب برای انجام اعمال روز عید قربان روانه منا می شوند.حدود مشعر الحرام اكنون با تابلوهای بزرگی مشخص شده است و از سوی منا تا ابتدای وادی محسّر كه فاصله اش تا منا حدود ۲۵۰ متر است، ادامه دارد، ولی برخی از افراد به غلط تصور می كنند نهایت منا تا پلی است كه وسط منا زده شده اند، و این امر سبب تراكم بسیار زیاد جمعیت، قبل از پل می شود، بنابر این دست اندركاران كاروان می توانند برای وقوف آن سمت پل را اختیار كنند كه گاهی خلوت تر و برای حركت صبح هم مناسب تر است.● وقوف اضطراری برای بانوان
بانوان و افراد ناتوان می توانند شب عید قربان، پس از آن كه مقداری بعد از نصف شب در مشعر الحرام ماندند، به منا بروند، و این همان وقوف اضطراری مشعر الحرام است و بهتر آن است كه مسؤولان كاروان ترتیبی اتخاذ كنند كه بانوان بویژه سالمندان بتوانند، اعمالشان را به راحتی انجام دهند.
پس از رفتن به منا، بانوان بطور مطلق می توانند رمی روز عید را در شب انجام دهند، البته غیر از بانوان، كسانی كه نمی توانند روز رمی كنند، اشكال ندارد رمی را در شب انجام دهند، و باید توجه داشت كه رمی در شب برای بانوان (بطور مطلق) اختصاص به رمی روز عید قربان دارد، ولی نسبت به روزهای ۱۱ و ۱۲ ذی حجه تنها بانوانی كه نمی توانند در روز رمی كنند، رمی شبانه برای آنها جایز است ولی كسانی كه بتوانند در روز خودشان انجام دهند، نمی توانند شب رمی كنند.
▪ آیا می شود كه زن ها را در شب دهم بعد از نصف شب از مَشْعَر به منا بیاورند و همان شب آنان را به جمره عقبه ببرند و رمی كنند و بعد به خیمه برگردانند و نزدیك غروب روز یازدهم مجدداً آنان را به جمرات ببرند، تا شب دوازدهم هم رمی روز یازدهم را انجام دهند و هم رمی روز دوازدهم را، با توجه به ازدحام و خطرهای احتمالی؟
▪ برای زن ها رمی جمره عقبه پس از وقوف به مشعر و آمدن به منا در همان شب عید قربان مانع ندارد، ولی رمی روز یازدهم و دوازدهم در صورتی برای آنان در شب صحیح است كه از رمی روز معذور باشند.
● قربانگاه
یكی از اعمال روز عید و از جمله حساسترین اعمال حج «قربانی» است. در سال های اخیر تمام افراد نمی توانند به قربانگاه بروند، چون بانوان را مطلقاً به قربانگاه راه نمی دهند، و بسیاری نیز توان این كار را ندارند، بنابر این لازم است مسؤولان كاروان ها، ترتیبی اتخاذ كنند، كه قربانی تمام زائران به موقع انجام شود و اعمال روز عید قربان به تأخیر نیفتد و كسانی كه از طرف سایرین به قربانگاه می روند به نكات ذیل توجه داشته باشند.
۱) حتماً از كسانی كه بناست برایشان قربانی را انجام دهند، نیابت بگیرند و صِرف این كه او هم باید قربانی كند و خوشحال می شود، كافی نیست.
۲) در انتخاب گوسفندان دقت كنید كه دارای شرایط لازم باشد و مهمترین شرایط لاغر نبودن و ناقص نبودن حیوان است.
۳ ) در ذبح حیوان نیّت و قصد نیابت و جهت قبله و گفتن «بسم الله ...» فراموش نشود.
۴) چون به فتوای برخی از فقها; از جمله حضرت امام خمینی ـ ره ـ ذبح با چاقوی استیل صحیح نیست، چاقویی كه مورد استفاده قرار می گیرد آهن باشد.
۵ ) به فتوای حضرت امام خمینی ـ ره ـ ذابح حیوان باید مؤمن باشد، لذا این مسأله هم مورد توجه قرار گیرد.
● بیتوته در منا
در شب های ۱۱ و ۱۲ ذی حجه حاجیان باید به نیت یكی از اعمال حج، در منا بمانند، وقت بیتوته از غروب آفتاب تا نیمه شب است و برخی از جمله مقام معظم رهبری حضرت آیهٔ الله خامنه ای بیتوته در نیمه دوم را نیز جایز می دانند. بنابراین خدمه محترم اگر برای انجام كاری از منا خارج شدند توجه داشته باشند كه باید هنگام بیتوته در منا باشند، و چنانچه دیر برسند، اگر در حج نیابت داشته باشند نیابت آنها اشكال پیدا می كند.
● بیرون رفتن از منا
بیرون رفتن از منا در روزهای دهم و یازدهم اشكال ندارد و همچنین روز دوازدهم اگر قبل از ظهر برگردد كه بعد از ظهر از منا كوچ كند اشكال ندارد. ولی در شب های ۱۱ و ۱۲ پس از غروب آفتاب، به فتوای كسانی كه بیتوته در نیمه شب اوّل را واجب می دانند جایز نیست، ولی پس از نصف شب بیرون رفتن از منا اشكال ندارد، ولی باید توجه داشت كه نیمه شب، ساعت ۱۲ نیست و محاسبه آن برای بیتوته با محاسبه برای تعیین آخر وقت نماز عشا تفاوت دارد، چون در اینجا باید شب را از اوّل غروب تا طلوع آفتاب حساب كرد.۱۶
اگر مسؤولان كاروان تصمیم دارند در شب های ۱۱ و ۱۲ یا روزهای ۱۱ و ۱۲ زائران خود را برای طواف به مكه ببرند، باید به مسائلی كه بیان شد توجه داشته باشند، كه بیتوته را به وقت انجام دهند و رمی جمرات در روزهای ۱۱ و ۱۲ را به وقت خود كه از طلوع تا غروب آفتاب است انجام دهند و قبل از ظهر روز دوازدهم از منا خارج نشوند.
گرچه ترك بیتوته برای كسانی كه تمام شب را در مكه به عبادت مشغول باشند، مانعی ندارد۱۷ و می توانند طواف و سعی و سایر اعمال را انجام دهند ولی اگر اعمال تمام شد نمی توانند آن شب را به منا برگردند بلكه باید بمانند و تا صبح عبادت كنند.
● برگشت از منا
همانگونه كه گذشت، حجاج در روز دوازدهم بعد از ظهر می توانند از منا خارج شوند. مسؤولان كاروان توجه داشته باشند زودتر از این وقت نباید از حدود منا بگذرند و كسانی كه برای رمی جمرات می روند و لحظاتی همانجا توقف می كنند تا پس از اذان از منا خارج شوند، باید توجه داشته باشند كه جمره عقبه، آخرین حدّ منا است و قبل از ظهر از مقابل آن نگذرند.
● اعمال مكه
اعمال بعد از منا تا آخر ذی الحجه وقت دارد،۱۸ بنابر این كسانی كه از انجام اعمال معذورند و در شلوغی نمی توانند اعمال را بجا آورند، صبر می كنند تا پس از گذشت چند روز خلوت شده و اعمال را بجا می آورند.
ولی باید توجه داشت: تا وقتی كه طواف حج و سعی را بجا نیاورده اند، بوی خوش همچنان حرام است و تا وقتی كه طواف نساء و نماز آن را بجا نیاورده باشد، زن و مرد به یكدیگر حرام هستند.۱۹● عمره مفرده پس از اعمال
در حدّ امكان زائران به انجام عمره مفرده پس از اعمال حج تشویق نشوند، چون احتمال آن هست كه اعمال را بطور صحیح انجام ندهند و همچنان در احرام باقی بمانند، به علاوه كه مراعات فاصله با عمره قبلی نیز لازم است، كه به فتوای حضرت امام خمینی ـ ره ـ در فاصله كمتر از یك ماه به قصد رجاء می توان بجا آورد.۲۰
● بیماران و مجروحان
اگر برای حاجی بر اثر بیماری یا تصادف یا حادثه دیگر، مشكلی پیش آمد ونتوانست اعمال را ادامه دهد، در اولین فرصت روحانی كاروان را مطلع كنید تا با نشان دادن راه صحیح شرعی، بقیه اعمال را به پایان ببرد، چون در احكام شرعی وظیفه تمام افراد مشخص شده است.
● پرسش و پاسخ
▪ كسی كه از كارمندان سازمان حج است و بناچار باید بعد از عمره تمتع و قبل از حج از مكه خارج شود و به عرفات برود، با توجه به این كه حج او نیابتی است، آیا لطمه به حج او نمی زند؟
▪ ضرر به حج و نیابت او نمی زند، ولی در صورت امكان باید محرم شود به احرام حج و از مكه خارج شود علی الاحوط.۲۱
▪ آیا خدمه كاروان ها می توانند قبل از رفتن زائران به مكه، بدون احرام به مكه بروند و برگردند؟
▪ اگر می خواهند به مكه بروند و برگردند، بنابر احتیاط نباید عمره تمتع انجام دهند، بلكه برای دخول مكه باید به یكی از مواقیت معروفه بروند و از آنجا بر عمره مفرده محرم شوند. و اَدْنیَ الحِلّ، میقات این اشخاص نیست، و پس از انجام اعمال عمرده مفرده می توانند از مكه خارج شوند و در صورت خارج شدن از مكه، اگر فقط به جده بیایند برای ورود به مكه در مرتبه دوم و سوم و بعد از آن، احرام واجب نیست، ولی اگر به مدینه بروند و از آنجا بخواهند به مكه بروند باید در مسجد شجره محرم شوند برای عمره مفرده دیگر و چون بین این عمره مفرده و عمره مفرده اول یك ماه فاصله نشده عمره دوم را رجاءاً بجا آورند و در هر صورت این اشخاص آخرین مرتبه ای كه به مكه می روند باید به یكی از مواقیت معروفه، مثل مسجد شجره یا جُحفه، بروند و از آنجا برای عمره تمتع مُحرم شوند.۲۲
▪ توقف ماشین زیر پمپ بنزین و عبور آن زیر پل، آیا برای مردان محرم اشكال ندارد؟
▪ اشكال ندارد.۲۳
▪ آیا كسانی كه شب دوازدهم به مكه آمده اند، لازم است روز دوازدهم قبل از ظهر برای كوچ بعدازظهر به منا بیایند؟
▪ به فتوای حضرت امام خمینی ـ ره ـ لازم نیست ولی اگر قبل از ظهر به منا بیاید نمی تواند قبل از ظهر كوچ كند. ولی به فتوای برخی دیگر از فقها برگشت به منا لازم است.
▪ خدمه ای كه با زن ها قبل از طلوع فجر به منا می روند، ولی خود را قبل از طلوع آفتاب به مَشْعَر می رسانند و وقف ركنی مشعر را درك می كنند، آیا نیابت آنان صحیح است یا نه؟
▪ اگر از ذوی الاعذار نبوده اند كه نیابت آنها صحیح است در فرض مرقوم حجشان نیابتاً صحیح است هر چند مرتكب حرام شده اند.۲۴
▪ اگر سازمان حج و زیارت ـ دست اندركاران حج را موظف به انجام عمره مفرده بنماید ولی پس از انجام عمره مفرده، در مكه اجازه انجام حج می دهد، با توجه به این كه در سال های قبل، حج خود را انجام داده باشند و نیابتی هم نداشته باشند، تكلیف چیست؟
▪ اگر حج واجب بر عهده آنها نباشد می توانند برای انجام حج مستحبی اِفراد محرم شوند و پس از حج، عمره مفرده دیگری انجام دهند و نیز می توانند به یكی از میقات ها رفته و برای عمره تمتع محرم شوند و پس از آن حج تمتع بجا آورند. یادآوری می شود در حج افراد قربانی نیز واجب نیست.

تألیف : محمد حسین فلاح زاده
پی نوشت ها:
۱- آل عمران:۹۷
۲- مناسك، ص۱۸، م۱۳ -یادآوری می شود، تمام مسائل از مناسك محشی، نشر مشعر، چاپ اوّل، ۱۳۷۲ آورده شده است.
۳- مناسك، نیابت در حج، مسأله۱
۴- مناسك، ص۳۹۱، س۴۶
۵- مناسك، ص۳۹۲، س۴۷
۶- مناسك، ص۸۳، س۱۷
۷- مناسك، ص۷۷، م۱
۸- مناسك، ص۸۱، س۱۳
۹- مناسك، ص۱۲۹، م۲
۱۰- مناسك، ص۱۴۲، س۲۸
۱۱- مناسك، ص۱۳۱، م۸ و ص۱۳۷، م۵
۱۲- مناسك، ص۱۰۵، سطر۱۱
۱۳- مناسك، ص۱۱۴، م۲ و ۴
۱۴- مناسك، ص۲۲۴، م۱۷
۱۵- مناسك، ص۲۵۷ و ۲۵۸ و ۲۵۹ - س۱۶ تا ۱۹ و ۲۳ و ۲۴
۱۶- مناسك، ص۳۵۳، م۷
۱۷- مناسك، ص۳۵۲، ص۱۳
۱۸- مناسك، ص۳۳۷، م۱
۱۹- مناسك، ص۳۳۹، م۸
۲۰- مناسك، ص۳۷۶، سطر آخر
۲۱- مناسك، ص۲۵۹، س۲۴
۲۲- مناسك، ص۸۰، م۱۰
۲۳- مناسك، ص۱۳۷، م۲
۲۴- مناسك، ص۲۹۲، س۳
منبع:سایت حج

منبع : خبرگزاری فارس