بی مایه فطیر است

۱) زبان شناسی سوسوری رابطه آدمی با الفاظ و تعابیر صرفاً دال و مدلولی نیست، بلکه عنصر سومی دخالت دارد و آن جنبه حسی، پیشینی، تاویلی و گاه تداعی کننده واژگان است.شاید از این منظر بتوان احساس غیرخوشایندی که گاه تعبیر چانه زنی (که معمولاً تداعی کننده فشار از پایین و چانه زنی از بالاست) ایجاد می کند، را توضیح داد. این احساس ناشی از
الف) صورت بندی واژگان این تعبیر است که ناخودآگاه تداعی کننده نوع خاصی از رویکرد به سیاست و رفتار سیاسی در شنونده و مخاطب است
ب) رفتار عملی و نمونه های عینی است که از برخی رفتارهای سیاسی دهه اخیر در ذهن داریم.
به نظر می رسد این تعبیر صورت بندی نامناسب (یا ناخوشایندی) از یک اصل بدیهی در عالم سیاست و رفتار سیاسی است. این تز می خواهد ضرورت و کارکرد اصل مذاکره و گفت وگو و توافق در حد مقدورات، برای پیشبرد اهداف (صحیح و برحق) را بیان کند. اما هر نوع گفت وگوی موثر و هر گونه توافق طرفینی، در ابتدا، مستلزم یک اعتماد و احترام حداقلی متقابل است. ولی این صورت بندی از ابتدا به شکل برخورنده یی اعلان می کند که قصد برداشت محصولی را دارد که قبلاً با «فشار» (که معمولاً بار روانی مثبتی را متصاعد نمی کند) آن را ایجاد کرده است. از اینجاست که از ابتدا نوعی بدبینی و سوءظن را، اگر نگوییم احساس برخورد و توهین، مخصوصاً در فضای احساسی و رمانتیک ایرانی؛ در طرف مقابل ایجاد می کند و حتی می توان گفت از ابتدا نوزاد این ارتباط و گفت وگو مرده به دنیا می آید. از صورت بندی این تز، ناخودآگاه نوعی برخورد تاکتیکی و تاکتیک زنی به طور عام و در برخورد با طرف مقابل به طور خاص، و نوعی رویکرد غیرشفاف به سیاست و رفتار سیاسی متبادر می شود. پایین تر دوباره به این مساله برخواهیم گشت تا ببینیم چرا یک اصل بدیهی چنین صورت بندی شده است.
۲) گفت وگو و چانه زنی برای چیست و برای چه هدفی؟ مذاکره، گفت وگو و توافق می تواند اهداف گوناگونی داشته باشد. در عمل و در دنیای سیاست نیز در حوزه های مختلفی کاربرد داشته است. و البته هر یک از این اهداف و کاربردها، ادبیات و صورت بندی خاص خود را داشته و دارد. گاه دو کشور یا دو ملت متخاصم در حال جنگ با یکدیگر گفت وگو کرده اند (مانند ایران و عراق، امریکا و ویتنام و بسیاری از جنگ های نظامی دوطرفه یا چندطرفه). وضعیت طرفین در مرحله گفت وگو نیز می تواند متنوع باشد، از برتری یک طرف بر دیگری که نوعی تسلیم طرف مقابل تلقی می شود تا توازن قوای نسبی که آن نیز می تواند گفت وگو بر سر صلحی پایدار باشد یا برای ترک مخاصمه و در واقع برقراری حالت نه جنگ، نه صلح.
همچنین گفت وگو و مذاکره می تواند از سوی افراد و نیروهای درگیر یک انقلاب یا یک جنبش فراگیر انقلابی با برخی مسوولان یا بعضی افراد موثر در قدرت مقابل باشد. (مانند گفت وگو و مذاکره هندی ها با انگلیسی ها در دوران انقلاب هند یا مذاکره اعضای شورای انقلاب با برخی امریکایی ها یا مذاکره آنها با برخی مسوولان نظامی در دوره حکومت نظامی و...) گفت وگو و مذاکره می تواند معطوف به روندهای اصلاحی نیز باشد، گفت وگویی بین رهبران و مسوولان اصلاحگر با رهبران و افراد موثر در طرف مقابل (مانند ارتباط جنبش همبستگی لهستان با دولت وقت یا گفت وگوی مصدق و شاه و دربار و...).
هر کدام از انواع گفت وگوها و مذاکرات و چانه زنی های بالا، به رغم وحدت مضمون و گاه اشتراک در ادبیات، ویژگی های خاص خود را دارند.
۳) در تز «فشار از پایین و چانه زنی از بالا»، جدا از احساسی که در بالا ذکر شد که به شنونده و مخاطب متبادر می کند، نوعی نوسان، سرگردانی و درونمایه یی پارادوکسیکال نیز مشاهده می شود؛ سرگردانی بین اصلاح و انقلاب. نیمه فشار از پایین واژگانی را در خود دارد که به وضوح بیانگر رویکردی انقلابی است. و نیمه دیگر گفت وگو و توافق را در روزمره ترین نوع بازاری و اقتصادی آن بیان می کند.
حال بر اساس مطالب فوق و با رویکرد سوسوری، بهتر می توان با این تعبیر مواجه شد. در یک رویکرد انقلابی معمولاً یا جای زیادی برای چانه زنی نیست یا چانه زنی تعبیری دلچسب برای انقلابیون نخواهد بود. و در رویکرد اصلاحی حمل پرچم فشار از پایین تا پشت در اتاق گفت وگو کاملاً نامتناسب به نظر می رسد.
نکته مهم تر آنکه این صورت بندی غیرمستقیم چنین خود می نمایاند که این مذاکره کننده یا مذاکره کنندگانند که فشار از پایین را برای پیشبرد اهداف خود ایجاد کرده اند، نه آنکه آنها صرفاً رابط و واسطی اند که مطالبات برحق برآمده از پایین را به بالا و بالایی ها «منتقل» می کنند و دلسوزانه و مشفقانه در پی راه حلی به نفع کل جامعه (منافع ملی) و نیز طرفین ماجرایند (بازی برد- برد، نه برد-باخت). گویی سرنخ ماجرا دست مذاکره کنندگان است و آنها صاحب و مالک آن جنبش پایینی هستند و نه رابط و حداکثر سخنگوی آن، بدین ترتیب از ابتدا در طرف مقابل به جای نوعی ادراک و احساس مذاکره اصلاحی و حل مشفقانه و طرفینی معضلات و پاسخ دهی به «مطالبات برحق پایینی ها» نوعی حالت تهدیدشدگی، سهم خواهی و تاکتیک زنی از سوی عده یی از بالایی ها که برای چانه زنی آمده اند با عده دیگری از بالایی ها که طرف چانه زنی قرار گرفته اند؛ به وجود می آید.
۴) اما چرا در فضای اصلاحاتی نوعی فرمول بندی پارادوکسیکال، آن هم به طور ناخودآگاه با ادبیات و درونمایه یی ناخوشایند مطرح می شود؟ جدا از اشاراتی که در بالا آمد، بخشی از این امر به فضای احساساتی و رمانتیک ایرانی به طور عام و به غلبه این رویکرد و روحیه در جهان سیاست و رفتار سیاسی به طور خاص برمی گردد. در این فضا گفت وگو و توافق کلمه ملعونه یی است؛ سازش و سازشکاری. چرا انسان ایرانی در حالی که در تاریخ دینی و ملی اش نمونه های فراوانی از مذاکره و حتی توافق با عقب نشینی دارد (نمونه شاخص اش صلح حدیبیه پیامبر دین اش که از توحید و نبوت - به نام خدا و اشاره به رسول الله بودن خود - در توافقنامه اش با مشرکان مکه صرف نظر می کند)، این همه دست بالا و سخت گیر برخورد می کند؟ آیا مبنای این امر تفکر و روحیه ثنوی (اهورایی - اهریمنی) ریشه دار و دیرپا در ذهن و روان ایرانی نیست که از یک سو روحیه سازگاری افراطی ایرانی را، در برخی مراحل، می سازد و از سوی دیگر سخت گیری احساساتی و افراطی او را در مراحلی دیگر؟ (نمونه اش برخی دانشجویان که در دانشگاه به کمتر از چه گوارا رضایت نمی دهند اما بلافاصله پس از فارغ التحصیلی و استخدام در یک اداره و شرکت از آوردن نام شان در پای اطلاعیه های بی خطر رایج نیز ابا می کنند،) آیا این امر گاه به تضاد در فکر و عمل، و ذهن و حس با عین و رفتار منجر نمی شود که انسان ایرانی گاه ذهنی به شدت رادیکال دارد و رفتاری به غایت محافظه کار؟، آیا این امر بیشتر به نیم قرن اخیر و غلبه ادبیات چپ (آن هم گونه های عقب مانده چپ) بازنمی گردد؟ و آیا این امر به جو احساسی و خطابه زده عامیانه دهه های اخیر جامعه و حاکمیت برخوردار از نفت ما برنمی گردد که نوعی شعارزدگی و عوام گرایی سیاسی را به ارمغان آورده است و به هر نوع گفت وگو و مذاکره و ارتباط به چشم سازشکاری می نگرد و در برخورد امنیتی اش گفت وگو با هر خارجی، و گاه حتی زندگی در خارج از کشور را نوعی اتهام می انگارد؟ البته با یک تبصره و توجه دقیق و عمیق که شریعتی قبلاً بدان متذکر شده بود؛ وعظ های ما همیشه به نفع مستضعفین است و کتاب های ما به ضرر مستضعفین، و نمونه امروزی اش اینکه سخنرانی ها و شعارها همه به نفع زنان است و قوانین به ضرر آنها. گفت وگو و مذاکره (و حتی معامله) نیز در همین راستا قرار دارد. چند سال پیش «پیشنهاد» گفت وگو در مطبوعات مورد سنگسار قرار گرفت. اما امروزه گفت وگو آن هم از نوع «بدون پیش شرط اش»، ضروری و واجب شرعی و ملی تلقی می شود؟،
۵- اما بر هر نوع گفت وگو و به اصطلاح چانه زنی، در هر کدام از حوزه های گوناگونی که مثال زده شد، یک اصل و قاعده مشترک حاکم است؛ توازن قوا. هر نوع گفت وگو و چانه زنی مستلزم یک پیش نیاز جدی است؛ بهره مندی از قدرت اجتماعی و وجود تعادل در موازنه قوا. وگرنه بین یک (یا چند) کشور شکست خورده در یک جنگ و کشور (یا کشورهای) پیروز در آن جنگ چانه زنی جدی چندانی وجود ندارد. در اینجا قرار است تنها «تسلیم نامه»یی منعقد شود و چانه زنی در حد و اندازه امتیازاتی است که باید واگذار گردد، نه اخذ شود. در یک معادله انقلابی نیز چانه زنی بیشتر برای سرعت دهی در کناره گیری و برکناری طرف شکست خورده بر اثر قدرت و توان انقلاب و کم هزینه کردن رویداد انقلاب برای انقلابیون است.
اما در یک حرکت اصلاحی چه چیزی توازن قوا ایجاد می کند؟ پیش زمینه ذهنی (البته منفی و ناامیدکننده) دهه اخیر ایران این توازن را در «حقانیت» شعارها و خواسته ها و گاه «قانونی» بودن آنها می دید (و گاه هنوز می بیند). اما واقعیت امور این درس تلخ را به همگان داد که این توازن نه در شعارهای برحق و استنادات قانونی دقیق و... که نهایتاً در نوعی حرکت ژورنالیستی خود را می نمایاند؛ بلکه در احزاب، نهادهای مدنی، قدرت اقتصادی، نهادها و مراکز مذهبی، رسانه های عمومی و بالاخره پول نفت و قوه قهریه و قضائیه و... متبلور می شود. بدون بهره مندی از توازن قوا، گفت وگو و چانه زنی بیشتر به استفاده از ابزار عاطفی و دوستی برای ایجاد رودربایستی و موعظه و نصیحت برای رعایت انصاف یا دلسوزی برای حفظ و ماندگاری و بقای طرف مقابل، و در عمل به نوعی خواهش و گاه التماس برای پذیرش خواسته ها تبدیل می شود.
چانه زنی هایی از این گونه در جامعه و جهان قدیم (و جدید) نیز سابقه یی دیرینه دارد، استفاده از نفوذ مادر یا همسر افراد، بهره گیری از ریش سفیدان قوم و قبیله، استفاده از امکان و فرصت یک پیشکار برای به عرض رساندن یک عریضه و... و در ایران کنونی نیز استفاده از هم صنفی گری و بحث های طلبگی که گاه حقیقت محور و جمع محور است و گاه موعظه گرانه و نصیحتی کاملاً پراگماتیستی و مصلحت گرا و فردمحور.
۶) از گفت وگو و چانه زنی «برای چه» و «چگونه» سخن گفتیم، اما می توان به گفت وگو و چانه زنی «تاکجا» نیز پرداخت.
وقتی مذاکره و چانه زنی به «نمایندگی» باشد و «جمع محور»، و نه با «تملک» (و احساس مالکیت و شیخوخیت بر یک جنبش یا مطالبه اجتماعی) و «خودمحور»، به اصول و ارزش ها و به عبارتی چارچوب ها و پرنسیب های آن مطالبات (منظور کاملاً عینی و پراگماتیستی است و نه به هیچ وجه ذهنی و شعاری و رمانتیک)، پایبندی نشان داده خواهد شد. در این نوع گفت وگو و چانه زنی «در صحنه بودن» به هر قیمت و به هر شکل اصل نیست. در رفتار دولت ملی دهه سی و دولت موقت آغاز انقلاب رعایت این پرنسیب ها و مذاکره و چانه زنی و چاره جویی برای پیشبرد روند اصلاح، و در صورت بی نتیجه بودن آن، برخورد شفاف و کناره گیری از مذاکره و چانه زنی بی حاصل و بی سرانجام مشاهده می شود. اما در برخی دولت های اخیر گاه یک روند چند ماهه با طرح «عدم برگزاری انتخابات غیررقابتی» آغاز شد و با انجام همان نوع انتخابات به پایان رسید. اینها دو نمونه از چانه زنی، با رعایت اصول و بی اعتنا به آن را نشان می دهد. (نمونه مثبتی از این نوع را می توان در نحوه رفتار دولت قبل در رابطه با قتل برخی روشنفکران و فعالان سیاسی در سال ۷۸ مثال زد.)
۷) در سال های اخیر نوعی اتکا و دلبستگی مفرط به چانه زنی در فضای سیاسی کشور به وجود آمده است. این امر اگر در موارد جزیی (مثلاً در رابطه با برخی امور مربوط به زندانیان) دستاوردهایی (البته رو به کاهش) داشته است، اما نشان داده شده که در امور کلان و کلی نقش و تاثیری ناچیز (و آن هم رو به کاهش) دارد. ریشه اصلی این امر به همان مساله توازن قوا برمی گردد. درباره توازن قوا نیز بحث های فراوانی، به ویژه در نیم دهه اخیر، صورت گرفته و عوامل فراوان معرفتی، ساختاری، سازمانی و... مطرح شده است. اما در پایان این مقال می توان ضمن صحه گذاشتن و تاکید بر همه عوامل و بحران های فکری و معرفتی، ساختاری و تاریخی و اجتماعی، فقدان نهاد و سازمان، بحران های درونی نهادها و ساختارها و... بر یک عامل یا بحران اصلی تر انگشت گذاشت؛ بحران انگیزه. عدم توازن قوا در شرایط کنونی ریشه در بحران اندیشه، نهاد، ساختار و... دارد، اما همه اینها به صورت بنیادی از یک بحران انگیزه در انسان های گوشت و خون داری که باید صاحب اندیشه و معرفت نو و اصلاح شده شوند، همان هایی که باید نهاد و سازمان بسازند، آنهایی که باید نوع نگاهشان به رابطه نهاد و سازمان شان را با قدرت اصلاح کنند، همان هایی که باید روابط درون سازمانی جدیدی را سامان دهند، همان هایی که باید مناسبات انضمامی اقتصادی و اجتماعی و ساختاری عینی نوینی را (جدا از اغراقی که گویی روی نقش و جایگاه اندیشه و معرفت کرده اند) شکل دهند... نشأت می گیرد. حداقل می توان گفت اگر در ابتدا (و به عنوان یک تقدم زمانی، نه تقدم ارزشی) این بحران چاره نشود، بحران های دیگر معطل آدم هایی می ماند که باید بیایند و راه حل های اندیشیده شده توسط متفکران، جامعه شناسان، استراتژیست ها و... را عملی سازند.
در سال های گذشته، روزی خبرنگار یکی از روزنامه های اصلاح طلب از یکی از متفکران ارجمند مروج آزادی و دموکراسی و... پرسیده بود آیا شما حاضرید برای رشد همین اندیشه هایتان جان تان را بدهید؟ به خوبی به یاد دارم که با اصرار چندباره خبرنگار آن متفکر گرانقدر مرتب طفره رفته بود و نهایتاً هم این جمله کلی را گفته بود که من دوست دارم جامعه یی به وجود آید که کسی به خاطر عقاید و افکارش نمیرد. این جمله البته سخن درستی بود اما پاسخ آن روزنامه نگار نکته سنج و سمج نبود. آنچه آن متفکر نگفته و طفره رفته بود این بود که چگونه می توان به آن جامعه رسید، نه اینکه آن جامعه چگونه جامعه یی است. آنچه مغفول مانده بود و در فضای اندیشه های رایج ضدتعهد، ضدارزش، ضدایدئولوژی و...، آن سال ها و این سال ها به سادگی از کنارش عبور می شود، این است که تحقق آزادی، دموکراسی، لیبرالیسم و... و هر آنچه در منظر هر فرد پسندیده می آید، در جامعه ما (همانند تاریخچه یی که هر یک از این ارزش ها و آرمان ها در جوامع دیگر دارند)، نیازمند تحمل سختی ها و مرارت هایی است (حال نه الزاماً و انحصاراً در حد مردن، که این امر نیز در تاریخ پرفراز و نشیب حتی لیبرالیسم در جهان نمونه های فراوانی دارد). و تا هنگامی که «انگیزه» تحمل این مرارت ها وجود نداشته باشد، طرح ضرورت اصلاح معرفت ها و نهادها و ساختارها در حد «حرف» باقی می ماند. البته واضح است که ایجاد «انگیزه» نیازمند معرفت، نهاد و ساختار متناسب نیز هست. اما باز به همان اندازه واضح است که از هر نوع معرفت و نهاد و ساختاری نیز «انگیزه» تحمل شداید و مرارت ها برای نیل به اهداف برنمی تراود. و برعکس، برخی از انواع معرفت و نهاد و... نیز متناسب با جوامع دیگر و مراحل دیگر از حرکت اجتماعی است نه مرحله یی که در آوردن نشریه دانشجویی با تیراژ چند صد نسخه هزینه بر است.
به هر حال گفت وگو و مذاکره و چانه زنی، جدا از جنبه ها و پیش نیازهای آگاهی بخش و معرفتی که دارد و جدا از لزوم تذکر و روشنگری و اقناع در مورد مصالح ملی و عمومی که دارد و جدا از...؛ که همگی سر جای خود صحیح و ضروری اند اما در تحلیل نهایی نیازمند توازن قواست، قوای فکری و اخلاقی، اجتماعی و نهادی و جمعی و.... خلاصه آنکه «بی مایه فطیر است» و این درس تلخی است که نسیم سموم این روزها بدطوری یادآورمان می شود.

رضا علیجانی

منبع : روزنامه اعتماد