سعدالدوله

میرزا جوادخان سعدالدوله در سال ۱۲۱۵ ه ش در خوی دیده به جهان گشود. وی در تبریز به تحصیل علوم حوزوی پرداخت و مقدمات ادبیات فارسی و صرف و نحو عربی را آموخت و در نزد مبلغین مسیحی فرانسوی به فراگیری این زبان پرداخت. در سال ۱۲۴۳ به همراه خانواده اش به تهران آمد و در وزارت امور خارجه مشغول به كار شد. به دلیل رابطه حسنه با مخبرالدوله با دختر وی ازدواج كرد اما این دوستی ها بسیار زودگذر بود و سعدالدوله سرانجام دختر وی را طلاق داد. از این زمان وی به فعالیت های سیاسی مخفی روی آورد. به دلیل پاره ای از موفقیت های اقتصادی اش سفیر ایران در بلژیك شد. در كابینه عین الدوله وزیر تجارت بود و در این زمان زمزمه های انقلاب مشروطیت كم كم شنیده می شد و چون سعدالدوله در زمره مخالفین عین الدوله بود لذا عین الدوله وی را به بهانه تحریك بازرگانان به یزد تبعید كرد. دوران تبعید تا زمان پیروزی انقلاب مشروطیت ادامه یافت. البته دوران تبعید برای وی به ضرر وی تمام نشد بلكه به بركت همین تبعید توانست وجهه ای برای خود كسب كند و در مجلس از طرف اعیان به عنوان نماینده انتخاب شود و نقش مهمی در تدوین قانون اساسی ایفا كند.
وی در دوران تبعید در مكاتبات خود بازرگانان را به مقاومت در برابر عین الدوله و مطالبه عدالتخانه تشویق می كرد و حتی به آنان توصیه می كرد در صورت لزوم در سفارت انگلیس متحصن شوند. وقتی فعالیت های مشروطه خواهان شدت گرفت دو نامه سعدالدوله كه اقدام به تحریك بازرگانان نموده بود به دست مخبرالدوله افتاد و وی آن را در اختیار عین الدوله قرار داد و او دستور داد كه سعدالدوله را زندانی كنند كه البته قبل از این اقدام وی اقامتگاه خود را به قصد كنسولگری انگلیس ترك كرد و با كنسول این كشور ملاقات كرد. كنسول از كنسولگری بوشهر كسب تكلیف كرد و دستور آمد كه از سعدالدوله پذیرایی به عمل آید.
پس از قتل اتابك و یا حتی پس از كناره گیری مشیرالدوله، سعدالدوله كه خود را آماده زمامداری می كرد باز هم انتخاب نشد. در این هنگام نه مشروطه خواهان از او رضایت داشتند و نه درباریان به او اعتماد كردند. در حادثه توپخانه سعدالدوله متهم به تحریك بر ضد مشروطه شد و مجلس مجازات او را خواستار شد. ترس ناشی از این حوادث وی را مجبور به پناهندگی به سفارت هلند كرد كه همین امر با مخالفت افرادی همچون ملك المتكلمین روبه رو شد. در دوره استبداد صغیر كه ناصرالملك از پذیرش رئیس الوزرایی خودداری كرد محمدعلی شاه قاجار وی را مامور كرد تا نسبت به تشكیل كابینه اقدام كند. همزمان با تشكیل كابینه سعدالدوله اوضاع سیاسی كشور دستخوش هرج و مرج شده و رو به وخامت می رفت و نیروهای شمال و جنوب یعنی سپهدار اعظم و سردار اسعد بختیار در جهت تصرف پایتخت در حركت بودند و سعدالدوله هرقدر تلاش كرد ولی كوشش های او سودی نبخشید و تهران به دست مجاهدین مشروطیت فتح شد. سعدالدوله همانند محمدعلی شاه قاجار به یكی از سفارتخانه ها متوسل شد و پس از آن كه از دولت تامین گرفت راهی فرنگستان شد. وی در سال ۱۲۹۱ پس از توقف طولانی در فرنگستان راهی ایران شد، تلاش زیادی را برای كسب مقام صدارت نمود ولی با ناكامی روبه رو شد. سعدالدوله هرچند در ابتدا و در راه استقرار مشروطه كوشا بود اما به مشروطه وفادار نماند و پناهنده شدن به كنسولگری ها و سفارتخانه ها را یك اقدام عادی می دانست. سعدالدوله سرانجام در سال ۱۳۰۸ ه ش در سن ۹۳سالگی درگذشت.
محمود فاضلی

منبع : ایران یکصد سال پس از مشروطیت