آداب و شرایط دعا

دعا رابطه‌ی معنوی میان خالق و مخلوق و رشته‌ی پیوند میان عاشق و معشوق است. «دعا، یاد دوست در دل راندن و نام او بر زبان آوردن و كلید عطا و وسیله‌ی قرب الی الله و مخ عبادت و حیات روح است.»[۱] دعا روی آوردن بنده‌‌ی فقیر محتاج بر درگاه خداوند بی‌نیاز و مشتاق است. چنان مشتاق بندگان خویش است كه فرمود: «اگر به درگاه من نیایید و از من چیزی درخواست نكنید به شما توجهی نمی‌كنم».[۲] پس در این حال كه حق‌تعالی باب دعا و مناجات را به روی بنده‌ی خود گشوده و به او اجازه‌ی حضور در محضر خود داده، بنده نیز باید ادب مقام مقدس ربوبیت را نگه دارد و چنان رفتار كند كه سزاوار مقام حق تعالی است.
در این نوشتار با استفاده از قرآن كریم و احادیث معصومین، اشاره‌ای اجمالی به شرایط و آداب دعا شده است و از آنجایی كه شرط تحقق هرچیزی مهمتر از آداب به جا آوردن آن است اول شرایط دعا را ذكر می‌كنیم سپس به بیان آداب آن می‌پردازیم.
● شرایط دعا
به نظر می‌رسد دعا تنها دو شرط دارد كه با فراهم آمدن آنها دعا محقق می‌شود.
۱) اول: دعا حقیقی باشد؛ همیشه آنچه را انسان از خدا می‌خواهد، خیر و خوبی است و هیچ‌گاه شر و ضرر را طلب نمی‌كند. اگر انسان آنچه را می‌طلبد در واقع به ضرر او باشد مثلاً گناه باشد یا سبب گناه شود، این یك درخواست حقیقی نیست چرا كه اگر حقیقت امر را می‌دانست، هیچ گاه آن را درخواست نمی‌كرد. حضرت علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «ای دعا كننده هیچ گاه امر نشدنی و یا گناه درخواست مكن»[۳] چرا كه اینها خیر نیستند اما تو، آنها را خیر می‌پنداری؛ مثلاً تشنه‌ای برای رفع عطش ظرف مایعی را به خیال اینكه آب است طلب می‌كند و نمی‌داند آن ظرف پر از زهر است در حالیكه اگر می‌دانست هیچ گاه آن را طلب نمی‌كرد، در حقیقت او آب می‌خواهد نه زهر. قرآن كریم در رابطه با این درخواست غیر حقیقی انسان می‌فرماید:
انسان همان گونه كه خیر را طلب می‌كند، همان طور شر را طلب می‌كند (اسراï؛ / ۱۱)
۲) دوم: با اخلاص باشد؛ قرآن كریم می‌فرماید: خداوند را با اخلاص بخوانید (اعراف/ ۲۹)
گاهی دعای انسان حقیقی است، یعنی آنچه را می‌خواهد، در واقع خیر است «لیكن در دعا خدا را نمی‌خواند به این معنا كه به زبان از خدا مسالت می‌كند ولی در دل همه‌ی امیدش به اسباب عادی یا امور وهمی است.»[۴] امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «وقتی كسی از شما چیزی از خداوند درخواست می‌كند و انتظار اجابت دارد باید از همه‌ی مردم مایوس باشد و امیدش فقط به خدا باشد. وقتی خداوند از قلب بنده‌اش این را بداند هر چه درخواست كند به او می‌دهد. خداوند به عیسی فرمود: ای عیسی همچون بنده‌ی محزون در حال غرق شدن كه هیچ یاوری ندارد، مرا بخوان».[۵]
● آداب دعا
آداب دعا به دو قسم باطنی و ظاهری تقسیم می‌شود و آداب ظاهری به چهار قسم.
الف) آداب باطنی دعا
۱) دعا با توجه: دعاكننده باید توجه داشته باشد كه مخاطب او مالك و خالق اوست پس باید با تمام وجود توجهش به دعای خود باشد و معلوم است كه صرف حرف زدن بدون توجه در حقیقت بی اعتنایی به مخاطب است، هر چند خداوند متعال این بی اعتنایی را می‌بخشد اما نباید انتظار اجابت دعا را داشت. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «خداوند متعال دعای دل غافل رامستجاب نمی‌كند پس هنگام دعا با تمام وجود رو به سوی خدا بیاور، پس از آن یقین به اجابت داشته باش»[۶].
۲) دعا با قلب پاك: دلی كه پر از وسوسه‌های شیطانی و هواهای نفسانی است نمی‌تواند با مبدا خیر و كمال مطلق در ارتباط باشد وقتی دل در طلب گناه باشد بر زبان راندن دعا و درخواست خیر، فقط ابراز كردن چند جمله‌ی دروغ است لذا امیرمومنان ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «بهترین دعا آن است كه از سینه‌ای پاك وقلبی پرهیزگار صادر شود.»[۷]
۳) دعا همراه خوف و طمع: اگر دعا با توجه باشد، هم خوف به همراه دارد و هم طمع؛ ترس از گناه كه مبادا انسان را مبغوض حق تعالی كند و در نتیجه مانع اجابت دعا بشود. اما از طرفی فضل و كرم خداوند باعث طمع انسان به استجابت دعا می‌شود. خداوند می‌فرماید: «در حال خوف و طمع دعا كنید.» (اعراف/ ۵۶)
۴) دعا با حال ذلت و گدایی: انسان همه‌ی هستی خود را از خدا دارد و هیچ چیز او از خودش نیست. چه چیزهایی كه مال شخص او، محسوب می‌شود و مخصوص خود اوست همچون روح و بدن. مال، همسر و فرزند؛ و چه نعمتهای عمومی كه همه‌ی بندگان خدا از آن بهره‌مندند و اغلب، این نعمتها مورد غفلت و فراموشی هستند مثل خورشید، دریا، زمین و حتی قوانین طبیعی این جهان. بنابراین انسانها به معنای واقعی، فقیر هستندپس در دعا باید اول توجه به این فقر و ذلت خود داشته باشد و با همان حال دعا كند. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «خداوند متعال به موسی وحی كرد: ای موسی، وقتی در پیشگاه من هستی، همچون بنده‌ی ذلیل و فقیر باش.»[۸]
۵) خوش گمانی به خدا: برآوردن حاجت بندگان به هر اندازه بزرگ باشد برای خداوند، هیچ زحمتی ندارد و از طرفی خداوند كریم و بخشنده است و نعمتهای بی‌شماری را به بندگان خود داده است پس شایسته است انسان وقتی دعا می‌كند به اجابت آن خوش گمان باشد چنانكه امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «وقتی دعا كردی در همان حال فكر كن حاجتت برآورده شده و حاضر است»[۹] همچنین پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند: به درگاه خداوند در حالی دعا كنید كه یقین به اجابت دارید.[۱۰]
۶) اصرار در دعا: امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «قسم به خدا، چون بنده‌ای در حاجت خود اصرار كند خداوند حاجتش را برآورد[۱۱]» و پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند: «هر كس دری را پی در پی بكوبد و اصرار كند عاقبت گشوده شود.»[۱۲] مولوی همین حدیث را به نظم كشیده:
گفت پیغمبر كه چون كوبی دری عاقبت زآن در برون آید سری
ب) آداب ظاهری دعا
این نوع از آداب دعا به چهار قسم تقسیم می‌شود:
اول) آداب قبل از دعا:
۱)گفتن بسم الله: پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند: «خداوند متعال فرموده است هر كار مهمی بدون بسم الله شروع شود، عقیم خواهد ماند.»[۱۳] و عقیم ماندن دعا به معنای اجابت نشدن آن است. در جای دیگر پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند: «دعایی كه با بسم الله الرحمن الرحیم شروع شود هرگز رد نخواهد شد.»[۱۴]
۲) حمد وثنا: امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «هر دعایی كه قبلش حمد خداوند نباشد، آن دعا عقیم است.»[۱۵] و پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند: «اول تمجید خداوند سپس دعا.»[۱۶] این ادب را خود معصومین در دعاها و مناجاتهای خود رعایت می‌كردند. صحیفه سجادیه شاهد این مدعاست.
۳) صدقه دادن: دعا طلب خیر است و دادن صدقه اثبات عملی خیرخواهی است. لذا پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرموده‌اند: «اول صدقه بدهید هر كس دعا را با صدقه شروع كند دعایش رد نمی‌شود.»[۱۷]
۴) صلوات: امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «هر كس حاجتی از خداوند متعال دارد با صلوات بر محمد و آل او شروع كند پس حاجت خود را ذكر كند در آخر دعای خود را با صلوات ختم كند چرا كه خداوند متعال كریم‌تر از آن است كه دو طرف دعا را قبول كند و وسط آن را نپذیرد.»[۱۸]
دوم) آداب همراه دعا:
۱) دستها را بلند كردن: امام حسین ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «رسول خدا هنگام دعا دستانش را بالا می‌برد همچون مسكینی كه غذا طلب می‌كند.»[۱۹] «از حضرت علی ـ علیه السّلام ـ پرسیدند: چرا باید دستها را به سوی آسمان بلند كرد در حالیكه خداوند همه جا هست. حضرت فرمودند: به دلیل آیه‌ی و فی السما رزقكم و ما توعدون (الذاریات/۲۲) چون رزق و روزی انسان از آسمان نازل می‌شود.»[۲۰]
۲) عمومیت دادن به دعا: پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند: «وقتی كسی دعا می‌كند آن را عمومیت دهد (و برای دیگران نیز دعا كند) چرا كه باعث استجابت دعا می‌شود.»[۲۱] خود معصومین ـ صلّی الله علیه و آله ـ این نكته را رعایت می‌كردند. «امام حسن ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: یك شب مادرم به دعا ایستاد و من هر چه گوش كردم نشنیدم برای خودش دعا كند. پرسیدم چرا فقط برای دیگران دعا می‌كنید و خود را فراموش كرده‌اید. مادرم فرمود: الجار ثم الدار اول همسایه بعد اهل خانه.»[۲۲]
۳) پنهانی دعا كردن: خداوند می‌فرمایند: «پروردگارتان را در حال تضرع و مخفیانه بخوانید» (اعراف/ ۵۵) امام رضا ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «یك دعای پنهانی بنده برابر است با هفتاد دعایی كه به صورت آشكارا وعلنی باشد.»[۲۳] چرا كه بهترین راه برای فرار از ریا در عبادات، انجام مخفیانه آن است.
۴) دعای جمعی: به فرموده‌ی حضرت علی ـ علیه السّلام ـ: «دست خدا همیشه همراه جماعت است.»[۲۴]
دعا نیز اگر با جماعت باشد امكان اجابت آن بیشتر است. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «هرگاه چهار نفر یك چیز را با هم از خدا طلب كنند، قبل از متفرغ شدن، دعایشان اجابت می‌شود.»[۲۵] همچنین می‌فرمایند: «وقتی پدرم از پیشامدی ناراحت می‌شد، زنها و بچه‌ها را جمع می‌كرد و دعا می‌فرمود و بقیه، آمین می‌گفتند.»[۲۶]
سوم) آداب بعد از دعا
۱) صلوات: امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «دعا در حجاب می‌ماند و به آسمان نمی‌رود تا اینكه صلوات فرستاده شود بر محمد و آل محمد.»[۲۷]
۲) دست به سر و صورت كشیدن و امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «وقتی كسی دعا می‌كند بعد از آن دستش را بر سر و صورت بكشد.»[۲۸]
چهارم) آداب دعا در همه حال
۱) عمل صالح: پیامبر اسلام می‌فرمایند: «دعا كننده‌ی بدون عمل مثل تیرانداز بدون كمان است.»[۲۹] و روشن است كه این عمل باید به گونه‌ای باشد كه رضای خداوند در آن باشد بر همین اساس از مهمترین آداب دعا، همراه بودن آن با عمل صالح است چنانكه خداوند می‌فرماید: دعای كسانی اجابت می‌شود كه ایمان دارند و عمل صالح انجام می‌دهند. (شوری/ ۲۶) این ادب حتی بعد از دعا نیز باید حفظ شود یعنی اعمال خلاف مانع اجابت آن می‌شود. امام باقر ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «گاهی بنده‌ای از خداوند حاجتی را درخواست می‌كند این درخواست سزاوار اجابت است حال یا با تأخیر یا تعجیل، پس از آن بنده مرتكب گناه می‌شود خداوند به فرشته امر می‌كند حاجات او را برآورده نكن و او را از نعمت اجابت محروم كن چرا كه او باعث غضب من و محرومیت از فضل و كرم من شد.»[۳۰]
۲) امر به معروف و نهی از منكر: امیرمومنان ـ علیه السّلام ـ فرمودند: «تقوای الهی پیشه كنید و عملتان را نیك گردانید. و درون خود را برای خدا خالص كنید و امر به معروف و نهی از منكر كنید تا خداوند دعای شما را اجابت كند.»[۳۱] حضرت علی ـ علیه السّلام ـ در وصیت نامه‌ی خود می‌فرمایند: «امر به معروف و نهی از منكر را ترك نكنید چرا كه خداوند اشرار امت را بر شما مسلط خواهد كرد و آنگاه هر چه دعا كنید اجابت نخواهد شد.»[۳۲] امر به معروف، احساس مسئولیت تك تك مسلمانان در برابر جامعه است و بی تفاوتی نسبت به بندگان خدا باعث قطع ارتباط معنوی با خداوند شده، در نتیجه دعا به اجابت نمی‌رسد.
۳) شكر نعمت: اجابت دعا از جانب خداوند از باب رحمت و كرم خداوند است و این رحمت به كسی تعلق می‌گیرد كه شكرگزار نعمتهای داده شده باشد. وقتی از امیرمومنان دلیل عدم اجابت دعا سوال می‌شود می‌فرمایند: «شما از نعمتهای مولای خود استفاده كردید اما شكرگزار نبودید.»[۳۳]
۴) لقمه‌ی حلال: امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «وقتی كسی از شما می‌خواهد دعایش مستجاب شود باید كسب حلال داشته باشد و حق الناس بر گردنش نباشد دعای بنده‌ای كه در شكمش حرام باشد یا حق الناس بر گردنش باشد به سوی خدا بالا نمی‌رود.»[۳۴]

محمد حسن باقری
[۱]. علامه حسن زاده آملی، نور علی نور، ص ۹.
[۲]. فرقان/ ۷۷.
[۳]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۰، ص ۳۲۴.
[۴]. علامه طباطبایی، المیزان، ج۲، ص ۴۸.
[۵]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۹، ص ۳۱۴.
[۶]. شیخ كلینی، كافی، ج ۲، ص ۴۷۳.
[۷]. ابن ابی جمهور احسائی، عوالی اللآلی، ج ۴، ص ۱۹.
[۸]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۰، ص ۳۱۳.
[۹] علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۰، ص ۳۰۵.
[۱۰] . علامه مجلسی، بحار الانوار، ج ۹۰ ص ۳۰۵.
[۱۱]. شیخ كلینی، كافی،ج ۲، ص ۴۷۵.
[۱۲] غررالحكم، ص ۱۹۳.
[۱۳]. شیح حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۱۷۰.
[۱۴]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۰، ص ۳۱۳.
[۱۵]. شیح كلینی، كافی، ج ۲، ص ۵۰۳.
[۱۶]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۰، ص ۳۱۷.
[۱۷]. شیخ صدوق، عیون الاخبار الرضا، ج ۲، ص ۶۲.
[۱۸]. شیخ كلینی، كافی، ج ۲، ص ۴۹۴.
[۱۹]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۰، ص ۲۹۴.
[۲۰]. همان، ص ۳۰۸.
[۲۱]. شیخ كلینی، ج ۲، ص ۴۸۷.
[۲۲]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۱۱۲.
[۲۳]. شیخ كلینی، كافی، ج ۲، ص ۴۷۶.
[۲۴]. نهج البلاغه، خطبه ۱۲۷.
[۲۵]. شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص ۱۶۰.
[۲۶]. شیخ كلینی، كافی، ج ۲، ص ۴۸۷.
[۲۷]. شیخ طوسی، الامالی، ص ۶۶۲.
[۲۸]. شیخ كلینی، كافی، ج ۲، ص ۴۷۱.
[۲۹]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۰، ص ۳۱۲.
[۳۰]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۱۴۴.
[۳۱]. محمد شانوری، مستدرك الوسائل، ج ۵، ص ۲۶۹.
[۳۲]. نهج البلاغه، نامه‌ی ۴۷.
[۳۳]. ممحد شانوری، مستدرك الوسایل، ج ۵، ص ۲۶۹.
[۸]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۹۰، ص ۳۱۷

منبع : سایت اهل بیت