مقدمه ای بر تعیین سن آبزیان

با عنایت به رشد روز افزون جمعیت و مصرف ناگزیر موادغذایی، بشر در تلاش برای ازدیاد منابع مورد بهره برداری جهت رفع نیازهای غذایی خویش می باشند ، این امر انسانها را متوجه ذخایر آبی موجود و بهره برداری از آنها نموده است. انسانها اقدامات خود را در این زمینه شروع کردند اما باید توجه داشت که جمعیت تحت تأثیر عوامل طبیعی و غیرطبیعی دستخوش تغییر می گردد. عواملی مانند مرگ و میر و یا صیادی باعث کاهش ذخایر می گردند و عواملی نظیر زاد و ولد نقش افزایشی در یک جمعیت ایفا می کند.به جهت محدود بودن ذخایر و با توجه به رشد افزایشی جمعیت لازم است تدابیری اتخاذ شود گردد تا در سایه این تدابیر بهره برداری مطلوب و مناسبی از ذخایر صورت گیرد به نحوی که اجازه جایگزین شدن ذخایر مورد مصرف به جمعیتهای مورد بهره برداری داده شود. این امر جز با مدیریت مناسب بر روی منابع آبی ممکن نیست و به عبارتی یک مدیریت شیلاتی را می طلبد. برای رسیدن به این مهم باید اطلاعات پایه ای درمورد ذخایر بدست آورد که تعیین سن یکی از این روشهاست.
در تصمیم گیری های مدیریتی آگاهی از چگونگی تأثیر فعالیتهای صید و صیادی بر روی جمعیت ماهیان، چگونگی رشد ماهی و نسبت فراوانی نوزادان و بالغین حائز اهمیت است که در همه آنها تعیین سن ابزاری مهم به شمار می رود (پرافکنده حقیقی،۱۳۷۶).
مطالعات تعیین سن میتواند بیانگر شرایط محیطی، سن بلوغ و دوره تخمریزی باشد. هر گونه آبزی می تواند سن بلوغ و یا سن تخمریزی مشخصی داشته باشد. حتی در جنسهای مختلف یک گونه هم ممکن است تفاوتهایی وجود داشته باشد. با اطلاع از این موارد می توان نسبت به مدیریت بر روی ذخایر اقدام کرد بطوریکه برای مثال از صید آبزیانی که هنوز به رشد و رسیدگی کامل جهت تولید مثل نرسیده اند اجتناب نمود تا آنها مجبور نباشند قبل از رسیدگی جنسی فشار صید را تحمل کنند و تا قبل از آن بتوانند تولید مثل نمایند. برای تعیین سن آبزیان می توان از اندامهای مختلفی نظیر فلس، اتولیت، خار، شعاع سخت باله و مهره های پشتی در ماهیان، استاتولیت و گلادیوس در اسکوئید و صدف خارجی در دوکفه ای ها استفاده نمود. در تمامی این بخشها که همگی از بخشهای سخت بدن آبزیان به شمار می روند، اساس بررسی تعداد سالعای سن، رسوبهای معدنی می باشد که در طی سالیان ایجاد شده اند و حلقه هایی را ایجاد نموده اند که با شمارش این حلقه های رسوبی، سن هر آبزی تعیین می گردد.
جهت مطالعه فلس و شمارش حلقه های سالیانه آن فلس را مستقیماً زیر میکروسکوپ های نوری و یا الکترونی مورد بررسی قرار می دهند. جهت مطالعه اتولیت پس از استخراج آن با روشهای گوناگون، آنها را بوسیله دستگاههای برش، برش می دهند. برشهای عرضی تهیه شده نازک از اتولیت زیر میکوسکوپ بررسی شده و سن ماهی تعیین می گردد. در این مورد بهترین برش برشی است که از مرکز هسته بگذرد و حاوی تمامی حلقه های رشد باشد. در این زمینه عمل مشابهی را نیز برای آماده سازی خار ، شعاع سخت باله ها و مهره ها نیز انجام می دهند. در دوکفه ایها نیز حلقه های رشد مذکور پس از تمیز نمودن صدفهای خارجی به وضوح قابل بررسی است. در نهایت در کلیه اندامهای یاد شده با مطالعه حلقه های رشد و با توجه به مواردی نظیر تراکم و رنگ حلقه ها و استفاده از روشهای آماری گوناگون شرایط زیستی این موجودات تعبیر و تفسیر می گردد.
کلیاتی در مورد تعیین سن:
بطور کلی سه روش برای تعیین سن ماهی بکار می رود که می توان آنها بصورت زیر بیان کرد:
۱- روش تحربی براساس مشاهدات مستقیم- ماهیانی که در محیطهای بسته تحت کنترل پرورش داده می شوند و سن انها مشخص است، یا اندازه گیری نرخ رشد بعضی از افراد در جمعیت که به عنوان نمونه انتخاب شده، علامتگذاری شده باشند و در محیطهای طبیعی رهاسازی شوند و در فواصل زمانی و رشد (در دوره های طولی و وزنی) مجدداً صید شوند.
۲- روش آماری بر اساس توزیع فراوانی های طولی در طول دوره رشد. این روش از اواخر قرن ۱۹ مورد استفاده قرارگرفت. در سال ۱۸۹۲ زیست شناس دانمارکی C.G.john Peterson نشان داد زمانی که ماهی در یک نمونه بزرگ از روی اندازه جدا می شود، تعداد ماهیان در هر اندازه، سطوحی را تشکیل میدهد که پیکهای مشخص و واضحی پدیدار می شود. تعداد گروههای سنی مختلف بوسیله پیکها تعیین می گردد.
۳- روش آناتومیکی- که برپایه تعیین سن ماهیان از طریق شمارش علائم رشد منظم ایجاد شده در بافتهای سخت بدن نظیر فلس، اتولیت، خارها، سرپوش آبششی، مهره ها و تیغه های پشتی استوار می باشد.
قدیمی ترین و متداولترین روش تعیین سن روش آناتومیکی می باشد که نسبت به روشهای دیگر جهت تعیین سن ارجحیت دارد.
▪ جمع آوری ساختارهای آناتومیکی جهت تعیین سن:
جهت انتخاب بهترین عضو برای تعیین سن باید به گونه ای عمل کرد که انتخاب انجام شده بتواند نیازها و خواسته های محقق را فراهم سازد. دراین زمینه عموماً به مطالعات قبلی رجوع می شود.حال چنانچه در مورد یک گونه خاص بررسی قبلی صورت نگرفته باشد، مجبور خواهیم بود که هر یک از ساختارهای تعیین سن را بطور جداگانه مورد برسی و مطالعه قرار دهیم. از طرفی باید تمام این ساختارها از چند ماهی (۵- ۱۰ عدد ماهی) از هر گروه سنی (لارو- سن صفر- یکساله- نوزادان- بالغین جوان و بالغین مسن انتخاب کرد.راجع به اینکه کدامیک از ساختارهای سخت بالاترین کارایی را دارند بایستی به زمان و مقدار تلاش در ارتباط با جمع آوری و تهیه و تدارک این ساختارها توجه داشت.به دنبال بررسیهایی که تا کنون توسط محققین صورت گرفته برای تعدادی از خانواده ها عضو یا اندام مناسب تعیین شده و به شرح جدول پیوست می باشد.
بطور خلاصه هدف یافتن عضوی است که دو معیار را فراهم سازد:
۱- بتواند الگویی قابل تشخیص را بعد از آماده سازی ارائه نماید.
۲- بایستی یک مقیاس زمانی منظم به الگویی قابل رؤیت اختصاص داده شود.
جهت اطمینان به مقیاس زمانی که در اوایل زندگی تشکیل می شود باید توجه خاص نمود. از آنجایی که اتولیتها و استخوانها از ابتدای زندگی، حتی ۱۴ روز قبل از بیرون آمدن لارو از تخم شکل می گیرند (herten,MC.ceren and lose.۱۹۷۴) مناسب تر از فلس می باشند. بطور متداول در شروع یک بررسی بایستی بیش از یک روش جهت تعیین سن بکار برده شود چون مشخص شده که همیشه نتیجه دو روش همانند نیستند (Mistche & Tibo,۱۹۷۰) که در این مورد اگر مقدور باشد اختلاف موجود توضیح داده می شود در غیر اینصورت روش سومی مورد آزمایش قرار می گیرد (Bagnal,۱۹۷۸) اگر سنهای تعیین شده از عضو مشابه بودند، عضوی که به راحتی تعیین سن می شود و یا یه راحتی قابل دسترس است بکار برده می شود (Chilton & Richard.۱۹۸۲).

تهیه و تنظیم: سارا صحیحی بنیس- کارشناس شیلات استان تهران
منبع: پایان نامه دوره کارشناسی با موضوع روشهای تعیین سن در برخی آبزیان

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران