بارش یا سرمای بهاری

امسال عجب سال غیر قابل پیش‌بینی را حداقل از نظر تغییرات جوی در پیش داریم! به طوری که تغییرات آب و هوایی کاملا گیج‌ات می‌کند. حتما بارش برف هفته گذشته را آن هم در روزهای پایانی اولین فصل بهار و البته پس از گذراندن سالی بسیار خشک و کم آب دیدید. وضعیت به گونه‌ای است که نمی‌شود به خاطر این بارش‌ها که شاید بتواند کمی ما را از خطر خشکسالی و کم‌آبی پیش رو برهاند، خوشحال نبود و از طرف دیگر هم بسیاری از محصولات کشاورزی بخصوص میوه‌های هسته‌دار در معرض خطر سرمازدگی قرار گرفته‌اند.
در این‌که ایران با متوسط بارش حدود ۲۰۰ تا ۲۵۰ میلی‌متر در سال نسبت به متوسط بارش دنیا که ۸۰۰ تا ۸۵۰ میلی‌متر است، ذاتا سرزمینی خشک محسوب می‌شود و نسبت به خشکسالی آسیب‌پذیر است هیچ شکی نیست اما مساله اینجاست که سال پیش رو بسیار بحرانی‌تر نیز خواهد بود، چراکه با وجود نشانه‌هایی از بارش‌های بهاره و بهبود نسبی وضعیت بارش ،بازهم این میانگین کمتر از ۵۰ درصد میانگین ۵۰ ساله اخیر است که به این ترتیب دور از انتظار نخواهد بود اگر ما به مرز بحران کم‌آبی و خشکسالی کشاورزی برسیم.
شاید برایتان جالب باشد که ابتدا نظر یکی از کارشناسان محیط زیست درخصوص ریزش ناگهانی برف در فصل بهار را بدانید. این کارشناس هفته گذشته در گفتگو با خبرگزاری مهر با بی‌ارتباط خواندن این بارش با تغییرات اقلیمی در جهان، می‌گوید: این مسائل شامل استثناهای جوی است و مربوط به توده‌ها و جبهه‌های پرفشار و کم فشار در حوزه هواشناسی است که می‌تواند به محیط زیست نیز آسیب برساند. بعلاوه مهاجرت گسترده برخی گونه‌های حیات وحش به ارتفاعات و مکان‌های بلند، نتیجه تغییر اقلیم در کره زمین است و به عقیده کارشناسان، این جابه‌جایی زیستگاه از طرف حیوانات انسان، منشاء و دارای اثرات زیست محیطی جدی است.
● تغییرات جوی یا دخالت بشر
به عقیده برخی کارشناسان محیط زیست اگرچه تغییرات اقلیمی در جهان پدیده شناخته شده‌ای است؛ اما گرمای هوا و ذوب شدن یخچال‌ها و همین طور نوسانات ناگهانی جوی و ریزش برف و باران و توفان‌های سهمگین نتیجه دخالت‌های انسانی در طبیعت است.
محققان در حوزه تغییرات اقلیمی و تاثیرات آن بر محیط زیست به ۲ دسته تقسیم می‌شوند: برخی معتقدند در طول تاریخ حیات کره زمین، چنین نوساناتی بوده و تغییرات اقلیمی موجب گرم یا سرد شدن زمین در دوره‌ای از تاریخ بوده که امروزه بشر این تغییرات را ثبت می‌کند.
با این حال، گروه دیگری معتقدند این تغییرات کاملا منشاء انسان‌ساز دارند و نظریه همیشگی بودن این نوسانات را غیر علمی می‌دانند و بر این باورند که این تغییرات اقلیمی در یک دوره زمانی طولانی مدت مثلا ۱۰ هزار سال طول می‌کشیده و با آنچه امروزه با سرعت و شدت در حال تخریب کره زمین است، تفاوت‌های زیادی دارد.
کما این‌که گرم شدن کره زمین که ناشی از انتشار گازهای گلخانه‌ای است و تاثیر بسزایی در شکل‌گیری بادها بر سطح دریاها و سپس توفان‌ها دارد، خود از عوارض زیست محیطی جدی ساخت دست بشر محسوب می‌شود که حتی می‌تواند خطراتی را نیز برای سازه‌های کنار آبی به وجود آورد.
● تهدیدی جدی برای کشاورزی
اگر به اقلیم و نوع کشاورزی ایران نگاه کنیم، می‌بینیم بیش از ۳۰ ‌‌درصد اراضی ما کشت دیم است و ۷۰ درصد آن اراضی هم به کشت غلات اختصاص دارد. پس اگر تغییری در الگوی بارش به وجود آید و افزایش دما صورت بگیرد، آسیب‌های ناشی از آن حتی قابل پیش‌بینی نیز نخواهد بود. مسلما در عمده‌ترین شکل آن امنیت غذایی کشور به خطر می‌افتد و این امنیت غذایی تبعات زیادی چون به خطر افتادن امنیت ملی،افزایش مهاجرت به شهرها و حاشیه‌نشینی و بزهکاری‌های اجتماعی، افزایش قاچاق و البته بیکاری دارد.
از طرفی، در اثر بالا رفتن دما میوه‌ها از بین می‌رود یا در اثر سرما میوه‌ها یخ می‌زند. همچنین در سال‌های اخیر خشکسالی باعث شد گندم پیش از آن که به حد و اندازه مناسبی برسد، زرد ‌شود و کشاورزان آن را درو ‌کنند. بعلاوه ممکن است در ۱۰۰ سال آینده دما ۳۲ درجه سانتی‌گراد افزایش یابد. در حال حاضر، ممکن است متوسط دما افزایش نیابد، ولی حداکثر دما بالا برود. مثلا اگر قبلا نهایت دمای تهران در ۲۰ ‌‌روز سال به بالای ۳۵ درجه می‌رسید، الان در ۴۰ روز از سال به بالای ۳۵ درجه می‌رسد و این مساله باعث می‌شود شدت تبخیر بالا برود، و دیگر در پشت سد آبی باقی‌نمی‌ماند. پس مدیریت منابع آب باید از اولویت‌های کشور بخصوص در شرایطی باشد که به بحران آب در کشور بسیار نزدیک شده‌ایم.
مسلما اگر برنامه‌ریزی درستی داشته باشیم، دیگر هر جایی سد نمی‌سازیم و سدها را در مناطق معین و مناسب می‌سازیم و از شیوه‌های جدیدی برای مدیریت منابع آبی‌مان استفاده می‌کنیم. یعنی اگر کانال‌کشی می‌کنیم، دیگر برای انتقال آب از کانال باز استفاده نمی‌کنیم؛ چون تبخیر می‌شود. به این ترتیب باید از آبیاری تحت فشار یا کانال‌های سرپوشیده استفاده کنیم.
● مقابله با سرمازدگی بهاره
مسلما تغییرات جوی ناگهانی در بهار امسال می‌تواند صدماتی را به محصولات کشاورزی وارد کند. میوه‌های هسته‌دار مانند هلو، آلبالو، گیلاس و زردآلو در مقایسه با میوه‌های دانه‌دار مانند سیب و گلابی، بیشتر در معرض خطر سرمازدگی قرار دارند.
آن طور که کارشناسان می‌گویند، باغداران در مقابله با سرمازدگی بهاره کار زیادی نمی‌توانند بکنند و این سرمازدگی آسیب‌های زیادی به میوه‌های بهاره که بیشتر هم نرسیده هستند، می‌زند. با این حال می‌توانند برای کاهش صدمات وارده به محصولات خود، میوه‌های دیرگل را کشت کنند تا به سرمای بهاره برخورد نکنند، هرچند گرمای غیرمنتظره آخرین روزهای سال گذشته به نوعی گیاهان را فریب داد. در مواقعی هم که سرما چندان شدید نیست، باغداران می‌توانند با آبیاری بارانی، دمای محیط را افزایش دهند و تا حدودی از صدمه دیدن میوه‌ها جلوگیری کنند زیرا دمای آب بیشتر از هواست و موجب تعدیل دمای هوا می‌شود.
● اپیدمی آسیب‌پذیری در کشور
متاسفانه سال گذشته فقط شدت سرما در کشور بیشتر بوده که این امر خسارت‌های زیادی را به بخش‌های مختلف کشاورزی در کشور وارد کرده است و هم اکنون بر اثر خشکسالی، کشت‌های دیمی کشور ۲۰ تا ۵۰ درصد دچار خسارت شده است. از سوی دیگر، میزان بارش در سال گذشته کمتر از ۵۰ درصد متوسط ۵۰ سال اخیر بوده است که این رقم معنایی جز خشکسالی ندارد.
در حال حاضر طی مطالعاتی که با همکاری مرکز ملی اقلیم‌شناسی سازمان هواشناسی و دفتر ملی تغییر آب و هوا انجام شده است، استان‌های فارس، یزد،‌ کرمان، سیستان و بلوچستان و قسمتی از اصفهان بیشتر از دیگر استان‌ها درگیر خشکسالی هستند. البته ۸۰ درصد اراضی ما در اقلیم خشک و نیمه‌خشک قرار دارد و مشکل اصلی ما نیز همین مساله است.
تبعات ناشی از خشکسالی مقوله‌ای نیست که نتوان از آن جلوگیری کرد. بارها گفتیم و باز هم می‌گوییم که آنچه نیاز داریم آن که با هدف و برنامه جلو برویم، نه این که یکدفعه ببینیم خشکسالی‌های شدیدی ایجاد شده و هیچ کاری هم نمی‌توانیم بکنیم. اما تمام این برنامه‌ها ظرفیت‌های قانونی، مالی، اداری، نیروی انسانی و برنامه‌های اجرایی می‌خواهد. آموزش و تحقیقات نیز لازم دارد. البته با این همه هنوز برنامه‌های توسعه کشورمان منطبق بر موضوع برنامه‌های تغییرات آب و هوایی آن هم به صورت برنامه‌های دقیق درازمدت نیست. یعنی اصولا همیشه در ایران برنامه‌ها کوتاه‌مدت است و هر وقت اتفاقی می‌افتد، تازه به فکر راه‌حل آن می‌افتیم.

پونه شیرازی

منبع : روزنامه جام‌جم