انقلاب اسلامی و تجدید حیات جنبش‏های اسلامی معاصر

بسیاری از صاحب‏نظران و پژوهشگران، معتقدند که انقلاب اسلامی ایران یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار در پیشبرد روند بیداری و آگاهی مسلمانان و افزایش فعالیت‏های مؤثر اسلامی در جوامع مسلمانان بوده است. از این رو، در مقاله حاضر به برخی از این آثار می‏پردازیم. در آغاز مقاله به وجوه مشترکی که زمینه تاثیرگذاری متقابل انقلاب اسلامی و جنبش‏های سیاسی اسلامی معاصر را فراهم می‏آورد، اشاره شده است. این در حالی است که وجوه افتراقی نیز که بین آنها وجود دارد، آثار مثبت تاثیرگذاری متقابل را کاهش می‏دهد. پس از آن، بازتاب انقلاب اسلامی در بعد سیاسی و فرهنگی بر جنبش‏های سیاسی اسلامی معاصر مورد بررسی قرار می‏گیرد. در پایان یک نمونه، از هزاران نمونه‏ای که در این باره وجود دارد، یعنی حزب الله لبنان مورد استناد قرار می‏گیرد. (۱)
● مقدمه
اقبال لاهوری در کتاب «فلسفه خودی‏» پیش‏بینی می‏کند که تهران در آینده قرارگاه مسلمانان خواهد شد. (۲) پس از انقلاب اسلامی نیز... ایران به صورت ام‏القرای دارالاسلام درآمد. (۳) حتی ایران می‏تواند به علت موقعیت منحصر به فرد و منابع عظیم و بی‏پایان انرژی، ابزار فرهنگی و اعتقادی نیرومند (۴) به مرکز سامان‏دهی تمدن نوین اسلامی درآید; زیرا انقلاب اسلامی ایران، «در پیدایش، در کیفیت مبارزه و در انگیزه... از سایر انقلاب‏ها جداست. (۵) و می‏تواند در پیامدها و دستاوردها نیز، متمایز و پیشروتر از سایر انقلاب‏ها باشد. این ویژگی‏ها، ریشه در دین و باورهای برخاسته از مذهب دارد. این انقلاب برآمده از مذهب، به احیای دین و تجدید حیات اسلام در ایران و جهان مدد رساند که یکی از ابعاد آن، تولد و تداوم جنبش‏های سیاسی اسلامی معاصر در دو دهه اخیر است. به این دلیل، چند پرسش در این باره وجود دارد، از جمله:
۱) چرا انقلاب اسلامی ایران بر جنبش‏های سیاسی اسلامی معاصر تاثیر گذاشت؟
۲) انقلاب اسلامی ایران، چه تاثیراتی بر حرکت‏های سیاسی اسلامی معاصر گذاشت؟
۳) میزان تاثیرگذاری انقلاب اسلامی بر نهضت‏های سیاسی اسلامی چقدر است؟
این مقاله درصدد است، به این سؤالات سه‏گانه پاسخ گوید.
● زمینه‏های تاثیرپذیری جنبش‏های اسلامی از انقلاب اسلامی ایران
در پاسخ به این سؤال که چرا انقلاب اسلامی ایران بر جنبش‏های سیاسی اسلامی معاصر تاثیر گذاشت، می‏توان به موارد مشترک فراوان موجود بین انقلاب اسلامی ایران و جنبش‏های سیاسی اسلامی معاصر اشاره کرد. این وجوه مشترک، تاثیر متقابل انقلاب اسلامی معاصر را فراهم آورد. این زمینه‏ها که از آنها به عنوان عامل همگرایی یا عناصر همسویی و همرنگی نیز می‏توان یاد کرد، عبارتند از:
۱) عقیده مشترک:
انقلاب اسلامی ایران، گرچه یک انقلاب شیعی است، ولی همانند هر مسلمان و هر جنبش اسلامی دیگری، به وحدانیت‏خدا و رسالت پیامبر اکرم (ص) معتقد است; کعبه را قبله آمال و آرزوهای معنوی خود می‏داند; قرآن را کلام خداوند سبحان و منجی بشر گمراه تلقی می‏کند، و به دنیای پس از مرگ و قبل از آن، و به صلح و برادری و برابری ایمان دارد. (۶) همان‏گونه که امام خمینی (ره) فرمود: «در کلمه توحید که مشترک بین همه است، در مصالح اسلامی که مشترک بین همه است، با هم توحید کلمه کنید.» (۷) البته ویژگی کاریزمایی امام خمینی (ره) و مواضع ضداستعماری وی که بیشتر مسلمانان جهان بر آن اتفاق نظر دارند، بر تاثیر متقابل انقلاب اسلامی و جنبش‏های اسلامی افزود. (۸)
۲) دشمن مشترک:
انقلاب اسلامی و جنبش‏های اسلامی دارای دشمن مشترکند. این دشمن مشترک که همان استکبار جهانی به سرکردگی امریکا (شیطان بزرگ) و اسرائیل (غده سرطانی) است، همانند کفار قریش، مغولان وحشی، صلیبیون مسیحی، استعمارگران اروپایی و صرب‏های نژادپرست و... کیان اسلام را تهدید می‏کند; در حالی که انقلاب اسلامی با طرح شعار «نه شرقی و نه غربی‏» علم مبارزه علیه دشمن مشترک جهان اسلام رابه دوش گرفته است. (۹) امام خمینی (ره) در این باره فرمود: «دشمن مشترک ما که امروز اسرائیل و امریکا و امثال اینهاست که می‏خواهند حیثیت ما را از بین ببرند، و ما را تحت‏ستم دوباره قرار بدهند، این دشمن مشترک را دفع کنید.» (۱۰)
۳) هدف مشترک:
انقلاب اسلامی ایران و جنبش‏های اسلامی معاصر، خواهان برچیده شدن ظلم و فساد و اجرای قوانین اسلام و استقرار حکومت اسلامی در جامعه مسلمانان و به اهتزاز درآوردن پرچم لااله الا الله در سراسر جهان از طریق نفی قدرت‏ها و تکیه بر قدرت لایزال الهی و توده‏های مردم‏اند. به سخن امام خمینی (ره)، در این مورد توجه کنید: «همه در میدان باشند، با هم باشند، ما می‏خواهیم اسلام را حفظ کنیم، با کناره‏گیری نمی‏شود حفظ کرد، خیال نکنید که با کناره‏گیری تکلیف از شما سلب می‏شود.» (۱۱) البته برخی از جنبش‏های سیاسی اسلامی، تنها خواستار عمل به احکام اسلام در کشورهای خود و برخی نیز در پی تشکیل یک حکومت مستقل، بدون تاکید بر شکل اسلامی حکومت هستند. (۱۲) از این رو، می‏توان گفت، جنبش‏های اسلامی معاصر حیات خود را مدیون انقلاب اسلامی‏اند; زیرا انقلاب اسلامی به اسلام و مسلمانان حیاتی تازه بخشید; آنان را از عزلت و حقارت نجات داد; بر ناتوانی مارکسیسم، لیبرالیسم و ناسیونالیسم در اداره و هدایت مسلمانان مهر تایید زد، و اسلام را به عنوان تنها راه‏حل برای زندگی سیاسی مسلمین مطرح ساخت. شیخ عبدالعزیز عوده، روحانی برجسته فلسطین گفته است: «انقلاب خمینی (ره)، مهم‏ترین و جدی‏ترین تلاش در بیدارسازی اسلامی ملت‏های مسلمان بود.» بنابراین، موجودیت و هستی سیاسی جنبش‏های سیاسی اسلامی به انقلاب اسلامی وابسته است. این امر زمینه‏های لازم برای تاثیرپذیری جنبش‏های اسلامی از انقلاب اسلامی را فراهم آورده است. (۱۳)
۴) وحدت‏طلبی:
تکیه و تاکید انقلاب اسلامی و رهبری آن بر لزوم وحدت همه قشرها و همه مذهب‏های اسلامی در نیل به پیروزی در صحنه داخلی و خارجی، زمینه دیگر گرایش جنبش‏های سیاسی اسلامی معاصر به سوی انقلاب اسلامی است. چون، انقلاب اسلامی به تاسی از اسلام ناب محمدی (ص) هیچ تفاوتی بین مسلمانان سیاه و سفید، اروپایی و غیراروپایی قائل نیست، بر جنبه‏های اختلاف‏برانگیز در بین مسلمین پای نمی‏فشارد، بلکه با ایجاد دارالتقریب فرق اسلامی، برپایی روز قدس، صدور فتوای امام خمینی (ره) علیه سلمان رشدی و برگزاری هفته وحدت و... در جهت اتحاد مسلمانان گام برداشته است. به همین دلیل، طیف گسترده‏ای از گروه‏های غیرشیعی و حتی جنبش‏های آزادی‏بخش غیراسلامی، انقلاب اسلامی ایران را الگو و اسوه خود قرار داده‏اند. (۱۴) بنابراین، جای شگفتی نیست که مسلمانان سنی فلسطینی به نام و یاد امام خمینی (ره) به عملیات شهادت‏طلبانه دست می‏زنند. مجیب‏الرحمان شامی، روزنامه‏نگار پاکستانی در این‏باره می‏گوید: «تاثیر بزرگ دیگر امام این است که گرچه ایشان یک رهبر شیعه بودند... با این وجود مبلغ جدایی نبودند، فریاد او برای اسلام بود.» (۱۵)
۵) مردم‏گرایی:
مردم‏گرایی انقلاب اسلامی، عاملی در گسترش انقلاب و پذیرش آن از سوی ملت‏های مسلمان بوده است. انقلاب ۵۷ و رهبری آن، بر این باور بودند که باید به ملت‏ها بها داد، نه به دولت‏ها. به عنوان مثال، حج و اهمیت و ارزشی که ایران اسلامی به آن می‏داد، یکی از مقولاتی است که نشان‏دهنده مردم‏گرایی انقلاب ایران است; زیرا امام خمینی (ره)، حج را از یک مراسم عبادی صرف خارج کرد، آن هم از طریق زنده کردن برائت از مشرکین که آن نشانی از برائت از مشرکین توسط پیامبر (ص) در صدر اسلام است. اگرچه تاوان مردمی کردن حج، کشتار حدود ۴۰۰ زائر ایرانی در حج ۱۳۶۶ بود، ولی سه سال بعد که بار دیگر، پای ایرانیان به مکه باز گردید، فریاد برائت از مشرکین حجاج همچنان باقی ماند; البته در مقیاسی محدودتر. (۱۶)
همه آنچه را که بین ایران انقلابی و جهان اسلام وجود دارد، وجوه مشترک نیست. بلکه اختلاف‏ها و دشواری‏هایی نیز در این‏باره به چشم می‏خورد. ازجمله:
الف. مسئله تشیع: نسبت‏شیعیان به کل مسلمانان جهان، ده درصد است. آنها به‏جز ایران و سوریه، حاکم بر قدرت سیاسی نیستند، با این که در کشورهایی چون عراق و بحرین و احتمالا در لبنان، اکثریت‏با شیعیان است. نوعی معارضه تاریخی بین شیعه و سنی وجود داشته و دارد. البته تضاد تسنن وهابی و نزدیکی تسنن سوری با انقلاب اسلامی بیشتر است، و حتی تسنن متاثر از تصوف نیز، تضاد کمتری با شیعه دارد. سپاه صحابه در پاکستان، طالبان در افغانستان از مصادیق بارز مخالفین تشیع در جهان اسلام‏اند. به هر روی علی‏رغم وحدت‏خواهی و وحدت‏طلبی انقلاب ایران، تضاد اهل سنت‏با شیعه، به‏کلی از بین نرفته است. (۱۷)
ب) عرب و عجم:
تعارض بین عرب و عجم، از آغاز ورود اسلام به ایران پدید آمد. جریان شعوبیه، نمونه‏ای از این تعارض قومی است. عباسیان و امویان و نیز عثمانیان و صفویان، به نوعی دیگر این معارضه را دامن زدند، و جنگ عراق علیه ایران به عنوان جنگ قادسیه یا مهم‏ترین جنگ بین مسلمانان و ساسانیان و درواقع بین ایرانیان و عرب‏ها توجیه می‏شد. به‏هرروی، آنان ایرانیان را مجوس می‏دانستند، و بر این اساس، اعراب را برابر با اسلام و ایرانیان را مخالف با آن می‏دیدند. (۱۸)
ج) صدور انقلاب اسلامی:
برخی از شعارها و پیام‏های انقلاب اسلامی، مثل این سخن امام (ره) «نهضت ما دارد توسعه پیدا می‏کند و می‏رود توی ملت‏ها...» (۱۹) از سوی برخی به منزله قصد ایران برای مداخله در سایر کشورها و براندازی نظام‏های سیاسی آنها تلقی شد. در حالی که، یک سال بعد از سخن فوق، امام فرمود: «صدور با سرنیزه، صدور نیست. صدور آن وقتی است که اسلام، حقایق اسلام، اخلاق اسلامی، اخلاق انسانی، اینها رشد پیدا کند.» (۲۰) معظم‏له در جای دیگر فرمود: «معنای صدور انقلاب ما، این است که همه ملت‏ها بیدار شوند، و همه دولت‏ها بیدار بشوند، و خودشان را از این گرفتاری‏هایی که دارند... نجات بدهند.» (۲۱)
در مجموع علی‏رغم همه دشواری‏هایی که برای برقراری روابط ایران انقلابی و جهان اسلام و تاثیرپذیری متقابل آن‏دو وجود دارد، ولی وجوه مشترک آن‏دو بسیار بیشتر است.
● تاثیرات انقلاب اسلامی ایران بر جنبش‏های سیاسی اسلامی معاصر
در پاسخ به این سؤال که انقلاب اسلامی ایران، چه تاثیراتی بر حرکت‏های سیاسی اسلامی معاصر گذاشت، به آثار متعدد و متنوع می‏توان اشاره کرد. پرداختن به همه این آثار، از حوصله این مقاله خارج است. بنابراین، تنها به بخشی از این بازتاب، در دو سمت‏سیاسی و فرهنگی اشاره می‏کنیم:
الف) بازتاب سیاسی
در این قسمت‏به پاره‏ای از بازتاب‏های سیاسی سه مقوله «انتخاب اسلام به عنوان ایدئولوژی مبارزه‏» ، «تلاش برای دست‏یابی به حکومت اسلامی‏» و «نقش انقلاب اسلامی بر حیات سیاسی جنبش‏های اسلامی‏» می‏پردازیم:
یکی از مهم‏ترین دستاوردهای انقلاب اسلامی ایران، تجدید حیات اسلام در جهان است. آیت‏الله خامنه‏ای در این باره فرمود: «علی‏رغم گذشت‏بیش از یکصدوپنجاه سال از برنامه‏ریزی مدرن و همه‏جانبه علیه اسلام، امروز در سراسر دنیا یک حرکت عظیم اسلامی به‏وجود آمده است که به موجب آن اسلام در افریقا، آسیا و حتی در قلب اروپا، حیات جدیدی را بازیافته و مسلمانان به شخصیت و هویت واقعی خود پی برده‏اند.» (۲۲) به بیان دیگر، عمر دوره‏ای که اعتماد به نفس در میان مسلمانان، به‏ویژه در قشر تحصیل‏کرده آن از بین رفته و شمار فراوانی از آنان، خواهان هضم شدن در هویت جهانی بوده و گذشته خود را به فراموشی سپرده و اگر توجهی به گذشته می‏کردند از باب تفنن و سرگرمی بود، به پایان رسید، و انقلاب اسلامی آن اعتماد به نفسی که روزگاری پشتوانه تمدن بزرگ اسلامی بود، احیا و بارور کرد. (۲۳)
این تجدید حیات اسلام، آثار مختلفی را برای جنبش‏های اسلامی به ارمغان آورد. یکی از این آثار، انتخاب اسلام به عنوان بهترین و کامل‏ترین شیوه مبارزه است. سخن‏گوی جهاد اسلامی فلسطین در ملاقات با امام خمینی (ره) در این‏باره گفت: «انتفاضه بارقه‏ای از نور و بازتابی از پیروزی‏های بزرگ انقلاب شماست; انقلابی که بزرگ‏ترین تحول را در عصر ما به‏وجود آورد.» (۲۴) در حالی که قبل از آن، اسلام در صحنه مبارزه علیه اسرائیل نقش چندانی نداشت. (۲۵) چنین رویکردی به معنای کنار گذاشتن اندیشه‏های غیرمذهبی به‏ویژه ناسیونالیسم، لیبرالیسم و کمونیسم و دور ریختن اندیشه جبری بودن سرنوشت انسان بود که همگی در نجات ملل اسلامی از چنگال استبداد داخلی و خارجی ناتوان بودند. به عقیده شیخ عبدالله شامی، یکی از رهبران مبارز فلسطینی «پس از انقلاب اسلامی ایران، مردم فلسطین دریافتند که برای آزادی، به قرآن و تفنگ نیاز دارند.» این در حالی است که برای چند دهه حرکت‏های انقلابی، اغلب در اختیار گروه‏های مارکسیستی بود. به‏هرروی، انقلاب اسلامی، تاکیدی بر بعد سیاسی اسلام بود، و از آن پس، در برخی از کشورها، سازمان‏های مخفی شکل گرفت و مبارزه مسلحانه بر پایه اسلام، سامان‏دهی شد. (۲۶)
روی آوردن به مبارزه بر اساس اسلام، تنها نتیجه تجدید حیات اسلام که آن را برخی اصول‏گرایی یا بنیادگرایی اسلامی می‏نامند، نیست. بلکه در گرایش جدید برداشت نوین و تازه‏ای از اسلام صورت گرفت که در آن مسلمین به ایستادگی، مقاومت پافشاری برای نیل به حقوق خویش تشویق شده‏اند. روزگاری این کار، از سوی حسن البناء و سیدقطب در جنبش اخوان‏المسلمین انجام می‏شد، ولی انقلاب اسلامی، اسلام انقلابی را به صورت جدی‏تر درآورد و مطرح ساخت. البته این ستیزه‏جویی انقلابی، تنها به معنای روی آوردن به اسلحه نخواهد بود; چون در آن شیوه‏های مسالمت‏آمیز، مشابه آنچه حزب اسلام‏گرای رفاه در ترکیه برگزید، نیز دیده می‏شود. (۲۷)
نظام اسلامی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران شکل گرفت، به صورت بهترین الگو و مهم‏ترین خواسته سیاسی مبارزان مسلمان درآمد. یکی از رهبران مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق در این‏باره گفت: «ما در آن موقع می‏گفتیم، اسلام در ایران پیروز شده است، و به‏زودی به دنبال آن در عراق نیز پیروز خواهد شد. بنابراین، باید از آن درس بگیریم و آن را سرمشق خود قرار دهیم.» (۲۸) به بیان دیگر، انقلاب اسلامی، حدود ۵/۱ میلیارد مسلمان را برانگیخته و آنان را برای تشکیل حکومت الله در کره زمین به حرکت درآورد. (۲۹) این رویکرد، در اساس‏نامه، گفتار و عمل سیاسی جنبش‏های اسلامی سیاسی معاصر به شکل‏های مختلفی بروز و ظهور یافته است.
علاقه جنبش‏گران مسلمان به ایجاد حکومت اسلامی به سه صورت زیر ابراز شده است:
▪ اول:
برخی از گروه‏های اسلامی در جهان تسنن به صورت آشکار هراسی از مخالفت‏با دولت‏های نامشروع ندارند، و به احادیثی که اطاعت از حاکم اسلامی را در هر شرایط لازم دانسته، چندان توجهی نمی‏کنند، بلکه خواهان استقرار حکومت اسلامی و یا نظام محمدی (ص) در کشورشان شده‏اند، و آن را برخی از گروه‏ها در اساس‏نامه (مانند مجلس اعلای انقلاب عراق) و یا در اعلامیه‏های خود (مانند جزب‏الدعوه) و... مطرح کرده‏اند. البته برخی از جنبش‏های اسلامی (مانند کشمیر و افغانستان) دست‏یابی به استقلال سیاسی را اولین هدف سیاسی خود، قبل از تاسیس حکومت اسلامی قرار داده‏اند. (۳۰)
▪ دوم:
بعضی از گروه‏های اسلامی دیگر با طرح لزوم اجرای شریعت اسلامی (مانند نهضت جمعیت ارشاد اسلامی مصر) و یا با ترجمه کتاب حکومت اسلامی امام خمینی (ره) (مانند الیسار الاسلامی مصر) و یا با تاکید بر جمهوری اسلامی ایران به عنوان تنها راه‏حل (مانند جبهه نجات اسلامی الجزایر) (۳۱) و... علاقه‏مندی خود را برای برپا کردن یک حکومت اسلامی ابراز کرده‏اند. آیت‏الله محمدباقر صدر هم قبل از شروع جنگ تحمیلی در تلاش بود، رژیم عراق را سرنگون و یک حکومت اسلامی به شیوه حکومت ایران یعنی جمهوری اسلامی برپایه ولایت فقیه به‏وجود آورد. در قیام ۱۳۷۰ ش. /۱۹۹۱ م. شیعیان عراق، میل به تاسیس حکومت اسلامی، در رادیو صدای انقلاب عراق به گوش می‏رسید. (۳۲)
▪ سوم:
برخی از حرکت‏های دیگر اسلامی، خویش را از دایره تنگ ناسیونالیسم خارج کرده و خواهان برپایی یک نظام اسلامی بر پایه امت واحد مسلمان از خلیج فارس تا اقیانوس اطلس شده‏اند (مانند رابط الدعوه الاسلامیه در الجزایر) و یا این که بر اساس اصل ولایت فقیه و قبول آن، از رهبری انقلاب اسلامی ایران پیروی می‏کنند. این دسته از گروه‏ها، دو گونه‏اند: دسته‏ای که از لحاظ عقیدتی و مذهبی خود را مقلد رهبری انقلاب اسلامی ایران می‏دانند (مانند جنبش امل در لبنان)، و دسته‏ای که هم از لحاظ سیاسی و هم مذهبی از رهبری انقلاب اسلامی ایران تبعیت می‏کنند (مانند جنبش حزب‏الله لبنان). (۳۳)
گروه‏ها و سازمان‏های اسلامی مذکور، برای نیل به یک نظام مبتنی بر اسلام، شیوه و روش‏های مختلفی را در پیش گرفته‏اند. برخی تنها از طریق اقدام قهرآمیز و مسلحانه (مانند حزب‏الله حجاز) و کودتا (مانند جنبش آزادی‏بخش بحرین) درصدد نابود کردن رژیم حاکم هستند. در نقطه مقابل، گروه‏هایی قرار دارند که شرایط فعلی را برای دست زدن به اقدامات مسلحانه مساعد نمی‏دانند، و با توسل به شیوه‏های مسالمت‏آمیز از قبیل شرکت در انتخابات پارلمانی در پی تغییر نظام موجود هستند (مانند حزب اسلام‏گرای رفاه). اما گروه‏های دیگری هم وجود دارند که به هردو روش پایبندند; جنبش حزب‏الله نمونه‏ای از این گروه است که در مصاف با اسرائیل و حکومت مارونی لبنان و به منظور استقرار حکومت اسلامی به دو روش متمایز و در عین حال مکمل هم، یعنی جنگ با اسرائیل و شرکت در انتخابات مجلس، روی آورده است. (۳۴)
انقلاب اسلامی ایران در تولد و تحرک سیاسی بسیاری از جنبش‏های اسلامی سیاسی نیز نقش داشته است. چنین تاثیری با مروری بر پرونده سیاسی جنبش‏های اسلامی دهه‏های اخیر به‏روشنی دیده می‏شود.
برخی از گروه‏های اسلامی سیاسی، تولد و موجودیت‏خود را مدیون انقلاب اسلامی‏اند. این گروه‏ها دو دسته‏اند:
۱) دسته‏ای که از یک جنبش اسلامی غیرفعال پیشین منشعب شده‏اند; مانند امل اسلامی از جنبش امل و جنبش جهاد اسلامی از اخوان‏المسلمین فلسطین، که بلافاصله پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نخستین مرکز جهاد اسلامی فلسطین در نوار غزه فعال شد. (۳۵)
۲) دسته دیگر که وابسته به جنبشی و گروهی نبوده‏اند، بلکه موجود و پدیده‏ای جدیدند; مانند نهضت اجرای فقه جعفری پاکستان. اگرچه دسته اخیر بیش از دسته نخست، مدافع و متاثر از انقلاب اسلامی است، اما همه این گروه‏ها در دفاع از انقلاب اسلامی ایران، پیروی از رهبری آن و نیز الگو قرار دادن آن، اتفاق نظر دارند.بعضی دیگر از گروه‏ها و جنبش‏های سیاسی اسلامی به تاثیر از تجدید حیات اسلام که از ثمرات انقلاب اسلامی ایران در قرن اخیر است، از حالت رکود، رخوت و انفعال خارج شده‏اند، و با نیرو و سازمان‏دهی جدیدی به مبارزه نظامی و سیاسی خود علیه حکومت و دولت‏های حاکم پرداخته‏اند. مثلا حرکت اسلامی در دانشگاه‏های النجاعع، بیرزیت، غزه، بیت‏المقدس و الخلیل، به نحو چشمگیری پس از انقلاب اسلامی، گسترش یافت (۳۶) و یا فعالیت گروه جامعهٔ‏المسلمین که حضوری محدود در نوار غزه داشت، اما در پی انقلاب اسلامی ایران و نیز به دنبال احکام صادره از سوی دادگاه نظامی رامله علیه اعضای آن، افزایش پیدا کردند. (۳۷) بخشی از این گروه‏ها، تنها به افزایش حجم فعالیت‏های خود اقدام کرده‏اند و در روند مبارزه به شیوه‏های مسالمت‏آمیز توجه دارند. بخشی دیگر بر شدت و حجم تلاش‏های ضددولتی خود افزوده‏اند، و با تکیه بر روش‏های مسلحانه درصدد نابودی رژیم‏های حاکم هستند. سازمان انقلاب اسلامی جزیرهٔ‏العرب از گروه نخست و از جبهه اسلامی سوریه از گروه دوم محسوب می‏شوند.
انقلاب اسلامی ایران در تحرک سیاسی آن دسته از جنبش‏های به‏ظاهر اسلامی که هیچ‏گونه و یا کمترین علقه‏ای به انقلاب اسلامی ندارند، هم به شکل دیگری مؤثر بوده است.
این گروه‏ها که با تولد انقلاب اسلامی و به منظور مقابله با آن متولد و یا گسترش یافته‏اند، با کمک دولت‏ها و اشخاص مخالف انقلاب اسلامی و به‏ویژه با پشتیبانی و حمایت مالی دولت‏هایی چون دولت پادشاهی عربستان سعودی شکل گرفته‏اند. وهابیت در پاکستان، ساف در فلسطین اشغالی و سازمان پیکار اسلامی در عراق، نمونه‏هایی از این گروه‏ها به‏شمار می‏روند. به همین جهت، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، صف اسلام سازش‏کار (اسلام امریکایی) از صف اسلام ناب محمدی (ص) کاملا جدا شده است. از این رو، کشورهای عربی مسلمان برای جلوگیری از ظهور قیام مردمی متاثر از انقلاب اسلامی، تلاش فراوانی را برای بهبود بخشیدن به وضع اقتصادی و تظاهر به اسلام آغاز کرده‏اند. (۳۸)
ب) بازتاب فرهنگی
امور فرهنگی از آن حیث مهم هستند که پایه و اساس امور سیاسی، حرکت‏های سیاسی را فراهم می‏آورند. به دیگر سخن، امور فرهنگی زمینه‏ساز امور سیاسی‏اند. به این دلیل، رنگ و بوی سیاسی به خود می‏گیرند، و در مقوله سیاسی، شایستگی مطرح شدن را می‏یابند. از این رو، در این بخش، صرفا چند مقوله فرهنگی بازگشت‏به ارزش‏های مبارزه اسلامی، پیروی شعائر و شعارهای انقلابی ایران و... مطرح می‏شود. البته ذکر این چند مورد، به معنای آن نیست که سایر امور فرهنگی بی‏اهمیت‏اند.
انقلاب اسلامی ایران ارزش‏های فرهنگی نویی را در مبارزه سیاسی جنبش‏های اسلامی مطرح کرد. یکی از این ارزش‏ها، گرایش به جهاد است. جنبش‏های اسلامی پس از انقلاب اسلامی ایران، جهاد، شهادت و ایثار جان را به عنوان اصول اساسی پذیرفته‏اند. به بیان دیگر، اصولی چون جهاد، شهادت و فداکاری که سمبل حرکت‏های انقلابی شیعیان و شعار انقلاب اسلامی بود، به عنوان اصول اساسی مبارزه پذیرفته شد، و اکنون به آن، به دیده تکلیف و فریضه دینی می‏نگرند. سخنگوی جنبش جهاد اسلامی فلسطین در دیدار با امام (ره) و در خطاب به ایشان گفت: «با ظهور انقلاب شما، ملت مسلمان و بزرگ ما فهمید که راهش، راه جهاد و مبارزه است.» شیخ اسعد تمیمی یکی از رهبران فلسطینی در این‏باره گفت: «تا زمان انقلاب ایران، اسلام از عرصه نبرد غایب بود، حتی در عرصه واژگان، مثلا به جای جهاد از کلماتی چون نضال و کفاح استفاده می‏شد.» (۳۹) البته جنبش‏های سیاسی اسلامی معاصر، این کلمات را به شکل‏های مختلفی چون عملیات شهادت‏طلبانه (مثل فلسطین) و یا مبارزه مسلحانه و جنگ (مانند افغانستان) به‏کار گرفته‏اند. (۴۰)
مردمی بودن که یکی از ویژگی‏های انقلاب اسلامی ایران است، در جنبش‏های سیاسی اسلامی راه یافته است. به عبارت دیگر، این جنبش‏ها دریافته‏اند که اسلام، توانایی بسیج توده‏های مردم را دارد. بر این اساس، آنها از اتکا به قشر روشنفکر به سوی اتکا به مردم گرایش یافته‏اند، و در نتیجه پایگاه مردمی خود را گسترش داده‏اند. مثلا هسته اصلی مبارزه در فلسطین را روحانیون، دانشجویان، جوانان و نوجوانان تشکیل می‏دهند.
به‏هرروی، پس از انقلاب اسلامی ایران، جنبش‏ها مبارزات خود را به صورت مردمی پی می‏گیرند. به عقیده دکتر حسن الترابی رهبر جبهه اسلامی سودان، انقلاب اسلامی اندیشه کار مردمی و استفاده از توده‏های مردم را به عنوان هدیه‏ای گرانبها به تجارب دعوت اسلامی در جهان اسلام عطا کرد. گرایش به اندیشه کار مردمی، جنبش‏های اسلامی را به سوی وحدت‏طلبی مذهبی و قومی سوق داد. به عنوان مثال، یکی از مواد بیانیه شش‏ماده‏ای مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق، بر وحدت اسلامی تکیه دارد. در مجموع، این امر، جنبش‏های اسلامی سیاسی را از اختلاف و تفرقه دور ساخته، آنها را از تشکیلات قوی‏تر، امکانات وسیع‏تر، حمایت گسترده‏تر و پایداری بیشتر برخوردار ساخت. (۴۱)
شکل دیگر تاثیرات انقلاب اسلامی ایران بر جنبش‏های سیاسی اسلامی معاصر، به تقلید شعارهای انقلاب اسلامی از سوی جنبش‏گران مسلمان برمی‏گردد. مثلا، شعار مردم مسلمان معترض ترکیه، قبل از کودتای ۱۳۵۹ آن کشور، استقلال، آزادی و جمهوری اسلامی بود. شهروندان کابل بر فراز بام منازل خود فریاد الله‏اکبر سرمی‏دادند، در پلاکاردهای مسلمانان مصر شعار لاشرقیه و لاغربیه دیده شده است. مردم کشمیر در راهپیمایی دویست‏هزار نفری ۱۳۶۹ شعار «الله‏اکبر» و «خمینی رهبر» را مطرح کردند. جهاد اسلامی فلسطین بر آن است که فلسطینی‏ها همان شعارهایی را سرمی‏دهند که انقلاب اسلامی منادی آن بود. آنان با صدای بلند فریاد می‏زنند: لااله الا الله، الله‏اکبر، پیروزی از آن اسلام است. درواقع، آنها شعارهای قوم‏گرایی و الحادی را به یک‏سو انداختند، و شعارهای انقلاب اسلامی را برگزیدند. در سال‏های ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۹ در خیابان‏های کیپ‏تاون افریقای جنوبی شعار و ندای الله‏اکبر، بسیار شنیده شد. این یادآور و مؤید این کلام رهبری انقلاب است که فریاد الله‏اکبر مردم الجزایر بر شت‏بام‏ها درس گرفته از ملت انقلابی ایران است. (۴۲)
جنبش سیاسی اسلامی معاصر به تاثیر از انقلاب اسلامی ایران از مسجد سرچشمه می‏گیرد و به مسجد و اماکن مقدسه ختم می‏شود. حتی دانشجویان انقلابی، حرکت‏های ضددولتی خود را در مسجد دانشگاه‏ها سامان می‏دهند. بدین‏سان مساجد رونق تازه‏ای یافته‏اند، و مرتب بر ساخت مساجد تازه افزوده می‏گردد. به عنوان مثال، تعداد مساجد ساخته‏شده در فلسطین، طی سال‏های ۱۳۷۸ و ۱۳۷۹ سه‏برابر سال‏های قبل از آن بود. برنامه‏های مساجد نیز افزایش یافته; گفت‏وگوهای سیاسی در مساجد زیاد شده; گرایش به مسجد و نمازهای جمعه و جماعت فزونی گرفته و مساجد بیش از گذشته به مرکز مخالفت‏های ضددولتی تبدیل گردیده است. هسته‏های اصلی مبارزه از درون مساجد و با فکر و اندیشه اسلامی شروع و گسترش می‏یابد و مبارزات به شکلی مردمی و همه‏جانبه درآمده است. به همین دلیل، دومین مرحله انتفاضه که در ماه‏های پایانی ۱۳۷۹ شکل گرفت، به انتفاضهٔ‏الاقصی معروف است. قبل از آن نیز، به انتفاضه، انقلاب مساجد می‏گفتند.
شاید به این علت، امام جماعت مسجدالاقصی می‏گوید: مسجد به صورت منبع الهام، ثبات و پیوستگی مبارزان فلسطینی علیه اشغال‏گران درآمده است. (۴۳)
از دیگر مظاهر انقلاب اسلامی ایران که در پیروان جنبش‏های سیاسی اسلامی معاصر دیده می‏شود، حجاب است. با پیروزی انقلاب اسلامی، گرایش به حجاب اسلامی در اقصی‏نقاط جهان اسلام، فزونی گرفت. حتی در برخی از کشورهای اسلامی چون لبنان و الجزایر، چادر که سمبل حجاب ایرانی است، مورد استفاده قرار گرفت. در ترکیه، علی‏رغم مخالفت‏های دولتی، عایت‏حجاب رو به گسترش است. زنان فلسطینی گرایش بیشتری به حجاب پیدا کرده‏اند. در کنار آن، گرایش به نماز بیشتر شده; انتشار مجلات و نشریات اسلامی افزایش یافته و مشروب‏فروشی‏ها و مراکز فساد و فحشا فراوان مورد حمله قرار می‏گیرند. حجاب اسلامی، حتی تا دل اروپا هم نفوذ کرده است; به گونه‏ای که گرایش به حجاب در مدارس فرانسه و مخالفت مکرر دولت این کشور با حجاب، پدیده‏ای به نام جنگ روسری را پدید آورده است. (۴۴)
یکی دیگر از آثار فرهنگی انقلاب اسلامی ایران بر حرکت‏های اسلامی و سیاسی معاصر، تظاهرات به سبک ایران است که در برخی از کشورهای اسلامی اتفاق افتاد. مثلا مردم شهرهای عراق، چون نجف و کربلا در تایید انقلاب اسلامی ایران و به تاسی از آن، در روز ۲۳ بهمن ۱۳۵۷، تظاهراتی شبیه به ایران برپا نمودند. در پی آن، تظاهراتی به شکل ایران در شهرهای کاظمین، الثوره، بغداد و دیاله به رهبری آیت‏الله سیدمحمدباقر صدر برقرار شد. حتی در آغاز انتفاضه جدید مردم عراق، یعنی در ۱۳۷۰، آنان همانند تظاهرات‏کنندگان ایرانی مخالف شاه در سال‏های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷، شهر حلبچه را خمینی‏شهر نام‏گذاری کردند، و کنترل شهرها را به دست گرفتند. شیعیان عربستان سعودی اندکی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در شهرهای قطیف، صفرا، اباقیق، خنجی و شیهات دست‏به تظاهرات زدند. تظاهرات مشابهی در سال ۱۳۵۷ در شهرهای قونیه، یوزکات و کوجائیلی ترکیه صورت گرفت. این روند، کم و بیش در سال‏های بعد نیز ادامه یافت. (۴۵)
شعارنویسی به شیوه مبارزان انقلابی ایران مورد توجه جنبش‏گران مسلمان است. به عنوان مثال، مردم مصر در مخالفت‏با رژیم مبارک، شعارهای لااله الا الله، محمد رسول‏الله (ص) و آیات قرآن را بر روی شیشه اتومبیل می‏نویسند. در نجف، شعارهایی از قبیل «بله به اسلام و نه به عفلق‏» بر روی دیوارها نوشته می‏شد. در انتفاضه ۱۵ شعبان ۱۳۷۰ عراق، شعار «النجدی یا ایران‏» به چشم می‏خورد. علاوه بر آن، اعلامیه‏ها، سخنرانی‏ها و پوسترها به شکل مشابه آنچه در ایران اتفاق افتاد، در کشورهای اسلامی چاپ و انتشار می‏یابد. هنوز در منطقه شیعه‏نشین بیروت یعنی ضاحیه، شعارهای انقلاب اسلامی و تصاویر رهبری آن وجود دارد. (۴۶)
● بررسی یک نمونه
بهترین پاسخ به این پرسش که انقلاب اسلامی به چه میزان بر جنبش‏های اسلامی معاصر تاثیر گذاشته است، معرفی و توصیف مصادیق آن است. البته مصادیق متعددند، اما برخی از آنها دارای برجستگی بیشتری هستند. در این مورد، لبنان و حزب‏الله برجسته‏ترین نمونه است.
بین ایرانیان و لبنانی‏ها، علقه‏های فراوانی چون پیوندهای تاریخی علما و مردم جبل‏عامل با ایران دوران صفویه، فعالیت‏های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی روحانی بلندآوازه ایرانی، امام موسی صدر به عنوان رهبر شیعیان لبنان، تشکیلات برجای‏مانده از او یعنی جنبش امل، حضور شیعیان بسیار در لبنان، وجود دشمن مشترک (اسرائیل)، حمله اسرائیل به جنوب لبنان، کمک‏های انسان‏دوستانه جمهوری اسلامی ایران به محرومان لبنانی، مهاجرت و سکونت دائم تعدادی از اتباع لبنان در ایران و... وجود دارد. این پیوندها باعث‏شده است که انقلاب اسلامی ایران بیش از هرجا در لبنان مؤثر باشد. این تاثیر در زمینه‏های متعددی مشاهده می‏شود. در زمینه فرهنگی، تعداد زیادی از تصاویر بزرگ امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری در نقاط مختلف لبنان به چشم می‏خورد. بر روی دیوارهای آن عکس شهدایی دیده می‏شود که جان خود را در راه مبارزه علیه امریکا و رژیم صهیونیستی (دشمن شماره یک ایران) از دست داده‏اند. مردان با ظواهر اسلامی در خیابان‏ها رفت‏وآمد می‏کنند. زنان ملبس به حجاب اسلامی‏اند و در اجتماعات عمومی، جایگاه زنان از مردان جداست. مردم لبنان از دولت ایران به عنوان یک دولت انقلابی و اسلامی حمایت می‏کنند. (۴۷)
در لبنان، حزب‏الله بیش از هر گروه سیاسی اسلامی دیگر، تحت تاثیر انقلاب اسلامی ایران قرار دارد. علاوه بر زمینه‏های مشترک موجود بین ایران و لبنان، انگیزه‏های دیگری موجب چنین تاثیر شگرف شده است. این انگیزه‏ها را می‏توان در پذیرش رهبری انقلاب اسلامی به عنوان رهبر دینی و سیاسی از سوی حزب‏الله و کمک‏های تسلیحاتی، مالی و... ایران به حزب‏الله خلاصه کرد. همچنین حزب‏الله از لحاظ اقتصادی و اجتماعی با اعطای کمک‏های تحصیلی به مستضعفان، توزیع داروی رایگان بین بیماران، تقسیم آب بین نیازمندان، ارائه خدمات درمانی به محرومان، البته در پرتو حمایت ایران به‏شدت فعال است. در عین حال از لحاظ نظامی از اسلحه و جنگ جدا نیست. بلکه بر پایه اصل جهاد همواره آماده پاسخگویی به حمله احتمالی دشمن صهیونیستی است، و در این‏باره، اعضای حزب‏الله لبنان بر اساس شعار اسلامی امام خمینی (ره) یعنی اسرائیل باید از بین برود، قسم یاد کرده‏اند که جنگ با اسرائیل را تا آخرین لحظه ادامه دهند. در بعد فرهنگی، حزب‏الله شعارهایی را از انقلاب اسلامی به عاریت گرفته و سمبل‏های انقلاب اسلامی را نماد خود نیز می‏داند. پیروزی حزب‏الله در دو دهه از فعالیتش علیه اسرائیل در مقایسه با فعالیت ۴۰ و ۵۰ساله ساف، نشان از سودمندی استفاده از شعارهای اسلامی و جهاد مقدس علیه اشغال‏گران و عدم اتکا به کشورهای دیگر در مبارزه ضداسرائیلی دارد. (۴۸)
حزب‏الله لبنان در بعد سیاسی هم به‏شدت از انقلاب اسلامی ایران تاثیر پذیرفته است، و برخلاف جنبش امل، رهبری انقلاب ایران را در دو بعد سیاسی و مذهبی و بر پایه اصل ولایت مطلقه فقیه پذیرفته است. به همین جهت از مواضع منطقه‏ای و جهانی جمهوری اسلامی ایران حمایت می‏کند، و در پی تاسیس حکومت اسلامی، مشابه جمهوری اسلامی در لبنان است. حسین موسوی رهبر جنبش امل اسلامی در این‏باره می‏گوید: «ما به جهان اعلام می‏کنیم که جمهوری اسلامی مادر ماست. دین ما، ملکه ما، خون ما و شریان حیات ماست.» (۴۹) در مجموع می‏توان گفت که علت توفیق حزب‏الله دو چیز است:
اولا، به مبارزه رنگ اسلامی زد، شعارهای اسلامی برگزید، علیه اشغال‏گران، اعلام جهاد کرد.
ثانیا، بدون اتکا به کشورهای دیگر، مبارزه خود را اداره کرد و آن را به انجام رسانید. هریک از این دو علت، برگرفته از انقلاب اسلامی ایران است.
● فرجام سخن
انقلاب اسلامی تلاشی برای زنده کردن خدا در محور حیات انسان (۵۰) و نیز، روشی برای زندگی فراتر از همه اختلافات ملی، قومی و مذهبی بود. (۵۱) به بیان دیگر، انقلاب اسلامی از انقلاب‏هایی است که حرکت و آثارش در چهارچوب مرزهای یک کشور خلاصه نمی‏شود، بلکه دیدگاه فراملی دارد. از این رو، بر روی ملت‏ها حساس است و تمایل به فراگیر شدن دارد. بنابراین، بر جنبش‏های اسلامی سیاسی معاصر تاثیر گذاشته، و به آنان جرات و جسارت مبارزه داده است، و به آنان می‏گوید اسلام به ملتی خاص تعلق ندارد و هدف آن، نجات محرومان و مستضعفان است. نتیجه آن که، انقلاب اسلامی چراغ رستگاری و نجات را برافراشته است، البته این که مسلمانان، به‏ویژه جنبش‏های اسلامی بتوانند از نور این چراغ به هدایت و سعادت نایل آیند، به عوامل متعددی بستگی دارد که مهم‏ترین آن، اراده و تلاش آنها در چهارچوب اسلام و با الگوگیری از انقلاب اسلامی است.

نویسنده: مرتضی - شیرودی
پی‏نوشت‏ها:
۱. انورابوطه، «تاثیر امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی در اندیشه و عملکرد جنبش جهاد اسلامی فلسطین‏» ، ترجمه مهدی سرحدی، فصل نامه حضور، شماره ۳۳ (پائیز ۱۳۷۹) ص ۹۸ - ۸۰.
۲. فصل‏نامه راهبرد، شماره ۱۲ (زمستان ۱۳۷۵) ص ۸.
۳. محمد جواد لاریجانی، مقولاتی در استراتژی ملی (تهران: ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۹)، ص ۶.
۴. فصل‏نامه راهبرد، شماره ۱۲ (زمستان ۱۳۷۵) ص ۱۰.
۵. امام خمینی (ره)، وصیت نامه سیاسی - الهی (تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸) ص ۷.
۶. انور جندی، اسلام و جهان معاصر، ترجمه حمید رضا آژیر (مشهد: آستان قدس، ۱۳۷۱) ص ۲۶۰ - ۲۵۷.
۷. امام خمینی (ره)، صحیفه نور، ۲۲ ج، ج ۲ (تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۱) ص ۳۳.
۸. رسول جعفریان، مقالات تاریخی، ۷ ج، ج ۵ (قم: الهادی، ۱۳۷۸) ص ۲۳۸.
۹. جندی، همان.
۱۰. امام خمینی (ره)، صحیفه نور، ج ۱۶، ص ۲۸۹.
۱۱. همان، ج ۲۰، ص ۶.
۱۲. جمیله کدیور، رویارویی انقلاب اسلامی و آمریکا (تهران: اطلاعات، ۱۳۷۲) ص ۹۹.
۱۳. همان، ص ۱۱۴ و ۱۰۰.
۱۴. امام خمینی (ره)، صحیفه نور، ج ۶، ص ۷۶۸.
۱۵. فصل‏نامه حضور، شماره ۳۴ (زمستان ۱۳۷۹) ص ۱۴.
۱۶. جعفریان، همان، ص ۲۴۱.
۱۷. همان، ص ۲۴۳.
۱۸. همان، ص ۲۴۵.
۱۹. امام خمینی (ره)، صحیفه نور، ج ۱۱، ص ۴۵.
۲۰. همان، ج ۱۳، ص ۲۶۳.
۲۱. همان، ص ۱۲۳.
۲۲. کیهان (۲۲ آذر ۱۳۶۹) ص ۱۲.
۲۳. جعفریان، همان، ص ۲۳۶.
۲۴. حسین کرهرودی، «انتفاضه فلسطین مولود اصول‏گرایی اسلامی معاصر» ، فصل‏نامه علوم سیاسی، سال چهارم، شماره ۱۴ (تابستان ۱۳۸۰) ص ۱۹۹.
۲۵. کدیور، همان، ص ۱۰۸.
۲۶. جعفریان، همان، ص ۲۴۷ و ۲۳۷.
۲۷. همان.
۲۸. محمد حسین جمشیدی، «ارتباط متقابل انقلاب اسلامی ایران و جنبش شیعیان عراق‏» ، مجموعه مقالات انقلاب اسلامی و ریشه‏های آن، ۲ ج، ج ۲ (قم: نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه‏ها، ۱۳۷۴) ۳۹۴ - ۳۹۱.
۲۹. جمهوری اسلامی (۴ بهمن ۱۳۷۱)، ص ۸.
۳۰. دستاوردهای عظیم انقلاب شکوهمند اسلامی ایران در گستره جهان، ۲ ج، ج‏۲ (تهران: سازمان ارتباطات فرهنگی، بی‏تا) ص ۴۸ - ۳.
۳۱. جمعی از نویسندگان، انقلاب اسلامی چرایی و چگونگی رخداد آن (قم: نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه‏ها، ۱۳۷۸) ص ۲۱۳.
۳۲. جمشیدی، همان.
۳۳. حمید احمدی، «انقلاب اسلامی ایران و جنبش‏های اسلامی در خاورمیانه عربی‏» ، مجموعه مقالات پیرامون جهان سوم (تهران: سفیر، ۱۳۶۹) ص ۱۵۷ - ۱۱۷.
۳۴. دستاوردهای عظیم انقلاب شکوهمند اسلامی ایران در گستره جهان، همان.
۳۵. کدیور، همان.
۳۶. همان، ص ۱۱۴.
۳۷. هادی خسروشاهی، حرکت‏های اسلامی در فلسطین (تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۰) ص ۱۴۳.
۳۸. کدیور، همان، ص ۱۰۸. جعفریان، همان، ص ۲۴۷.
۳۹. کرهرودی، همان.
۴۰. جعفریان، همان.
۴۱. کرهرودی، همان، ص ۳۰۵.
۴۲. جمشیدی، همان. کرهرودی، همان، ص ۲۹۹. جمهوری اسلامی (۱۳/۷۶۳) ص ۸.
۴۳. کرهرودی، همان. مهدی حسنی، فلسطین و صهیونیسم (قم: مرکز تحقیقات اسلامی سپاه، ۱۳۷۶) ص ۸۱.
۴۴. دستاوردهای عظیم انقلاب شکوهمند اسلامی ایران در گستره جهان، همان.
۴۵. همان.
۴۶. جمشیدی، همان; جعفریان، همان.
۴۷. دستاوردهای عظیم انقلاب شکوهمند اسلامی ایران در گستره جهان، همان.
۴۸. همان.
۴۹. کدیور، همان، ص ۱۱۶.
۵۰. فصل‏نامه حضور، شماره ۲۷ (بهار ۱۳۷۸) ص ۷۰.
۵۱. فصل‏نامه حضور، شماره ۳۴ (زمستان ۱۳۷۹) ص ۱۴.

منبع : باشگاه اندیشه