وقتی رایانه‌ها خوش‌خط شدند

خوشنویسی در ایام گذشته و دنیای سنتی، پیوسته با نوعی تحول آرام و نوآوری در قالب رعایت قواعد همراه بوده است اما در جهان مدرن به دلیل نیاز نداشتن عامه مردم به‌طور مستمر و روزمره به خط و فقدان نیازهای تجاری و انتشاراتی و تبلیغاتی، اهداف خوشنویسی ترکیبی بوده است.
زیبایی خط از زیبایی بصری تا سرعت و سهولت نگارش و خوانایی، می‌تواند روند مراسلات و مکاتبات و امور دیوانی و تا حدودی نیز انتقال دانش و اطلاعات را سرعت و سهولت بخشد. از طرف دیگر، هم در نظام سنتی و هم در دنیای معاصر و مدرن، انگیزه‌های کارکردی عاملی مهم و درجه اول ‌در تحولات خط محسوب می‌شود. اگرچه زیبایی بصری نیز بدون شک موردنظر خطاطان قرار گرفته، اما امروز، صنعت چاپ و یک‌دستی و متحدالشکلی مکاتبات، این بعد عملکردی خطاطی را به حداقل رسانده و در کنار آن جنبه‌های دیگر خطاطی اهمیت یافته است. تحولات فرهنگی- هنری و سیاسی - اجتماعی و فن‌آوری زمینه‌ساز نوآوری متفاوتی در خط شده‌اند و در ایران با همه‌گیر شدن رایانه‌ها و بعد از آن هم ورود نرم‌افزارهای خطاطی، وجوه کارکردی و کاربردی خوشنویسی تقلیل یافت تا آنجا که امروز دیگر خوشنویسی بیشتر تبدیل به یک هنر شده است؛ البته هنری که در سده‌های پیش جزو هنرهای کاملاً کاربردی بوده است. آنچه بر خوشنویسی ایران گذشته است خوشنویسی معاصر ایران با مشکل اساسی رو در روست و با چندتایی مشکل خرده‌ریز. قرن‌هاست عادت داریم با انکار هر آنچه که باورداشت‌های همیشگی‌مان را می‌تواند نقض کند، مخالفت کرده تا لحظه‌ای امن و امان و گذرا را حراست کنیم. مشکل اول خوشنویسی معاصر ایران میراث تحولی است که در صد سال گذشته، به‌ناچار کاربرد آن را تقریباً از میان برد و موقعیت محکم و بی‌خدشه‌‌اش را متزلزل کرد.
روشن است که خوشنویسی عربی، که در طول این هزاره به دست خوشنویسان بزرگ ایرانی، از ابن‌مقله بیضاوی تا میرعماد و درویش عبدالمجید طالقانی و میرزا غلامرضا اصفهانی، براساس کتابت و انتقال مضامین علمی و ادبی به مردم استوار بود، در کار کتابت کتاب خدا تا دیگر متون مورد نیاز، واسطه نقل معانی شد. خطاطان نیاز اصلی مردم متمدنی را برآورده کردند که باید می‌خواندند و خوشنویسان این وظیفه را، با خط خوش و سلامت همراه کردند و احترام عمده‌ای که داشتند، بابت همین لطف و وسواسی بود که در راه انتقال معرفت به خرج می‌دادند. بنابراین کاربرد خوشنویسی، کاربردی بسیار وسیع، گسترده و ضروری بود که اهمیتش را تا زمان اختراع چاپ و ورود آن به سرزمین‌های شرقی حفظ کرد و می‌دانیم که آخرین نسل خوشنویسان بزرگ ما، همچنان به کتابت مشغول بودند و آن را بخش عمده‌ای از اعتبار خود می‌دانستند. از این رو تقریباً هیچ‌یک از خوشنویسان بزرگ ما، در طول این هزار سال، از کار کتابت دور نبوده‌اند و مثلاً از میرزارضا کلهر،‌ خوشنویس معتبر عصر ناصری تنها نمونه‌های مهمی که به جا مانده، همان چاپ‌نویسی‌هایی بوده است که برای سفرنامه‌ها و روزنامه‌ها می‌نوشت. خوشنویسان گذشته ایران، می‌دانستند که کتابت متون، کاربرد اصلی خوشنویسی است و خطاطانی چون میرزا ابراهیم قمی، تنها از همین راه گذران می‌کرده‌اند و قطعه‌نویسی برای مرقع‌ها، که وجه شخصی‌تر و هنری‌تر خوشنویسی بود، در کنار و همراه کتابت انجام می‌شد. با گسترش صنعت چاپ، جنبه کاربردی خوشنویسی تقلیل بسیار پیدا کرد و خوشنویسان ناچار شدند به جنبه‌های دیگر آن توجه کنند و این توجه، در حفظ جایگاه سنتی خوشنویسی چندان موثر نیفتاد. خوشنویسی نظیر هر هنری که کاربرد اصلی‌اش را از دست بدهد، به بحران اساسی دچار شد و ناچار شد آفاق تازه‌ای را جست‌وجو کند و اگر در نظر داشته باشیم که هنر‌های ایرانی ‌به استثنای شعر و موسیقی تقریباً همیشه کاربردی بوده‌اند، به اهمیت این مساله بیشتر توجه خواهیم کرد.
در کنار این مشکل، امروزه خوشنویسی با مشکل بزرگ دیگری دست و پنجه نرم می‌کند و آن هم ورود فن‌آوری و رایانه‌ها به این عرصه است. چندین سال پیش بود که نرم‌افزارهای خوشنویسی مانند چلیپا، کلک و زرین‌قلم پا به عرصه گذاشتند و بیش از پیش کارکردهای خوشنویسی را کم کردند، هر چند که بسیاری از هنرمندان خطاطی معاصر معتقدند که این روند جا را برای تنفس بیشتر خوشنویسی هنری باز کرده است، ولی این را هم باید در نظر داشت که عرصه را برای درآمدهای خوشنویسان تنگ کردند. خوشنویسی با وجود رایانه‌ها هم راه خود را می‌رود اسفندیار ستارپور، هنرمند خوشنویس در این رابطه می‌گوید: خوشنویسی یک هنر است و هنر اصولاً راه حیات خود را در شرایط مختلف پیدا می‌کند و مسیری را که باید برود، می‌پیماید. نرم‌افزارهای خوشنویسی را نمی‌توان به‌عنوان سدی برای پیشرفت خوشنویسی حساب کرد، زیرا خطاطی در کنار رایانه‌ها هم به راه خود ادامه می‌دهد. وی می‌افزاید: به‌طور حتم نمی‌توان تاثیری را که نرم‌افزارهای خوشنویسی بر خوشنویسی می‌گذارند، نادیده گرفت ولی باید به این نکته توجه داشت که راه این نرم‌افزارها و کارهایی که با آنها می‌شود، از خطاطی هنری جداست. خوشنویسی و خطاطی دستی و هنری، ریشه در تاریخ و فرهنگ این کشور دارد و نمی‌توان آن را با آثاری که نرم‌افزارهایی چون چلیپا، کلک یا زرین‌قلم ارایه می‌دهند، مقایسه کرد. ستارپور کارهای کامپیوتری را آثاری بازاری که برای رفع نیازمندی‌های روزانه استفاده می‌شوند، برمی‌شمرد و اظهار می‌کند: به عقیده من، همین که برگه‌های ساده پرینتی که از کامپیوترها و برای کاربردهای روزمره استفاده می‌شوند هم با خط زیبا چاپ شود، خوب است. وی به تاثیر این جریان بر روند زیباشناسی و زیبابینی مردم جامعه اشاره می‌کند: پس از روی کار آمدن این نرم‌افزارها مردم خطوط زیبای بیشتری دیدند و به همین دلیل قدرت ادراک بصری آنها بالاتر رفته است.
وقتی مردم خط و خوشنویسی را بفهمند، به‌راحتی می‌توانند به ارزش بالای کارهایی که با دست‌ نوشته می‌شود، پی ببرند. این برای خوشنویسان حرفه‌ای که از این راه ارتزاق می‌کنند هم بسیار مفید است. نرم‌افزارهای خوشنویسی را نمی‌توان به‌عنوان سدی برای پیشرفت خوشنویسی حساب کرد، زیرا خطاطی در کنار رایانه‌ها هم به راه خود ادامه می‌دهد. وی می‌افزاید: خوشنویسی نیز مانند دیگر هنرها تکامل‌پذیر بوده و این سیر تکاملی هرگز متوقف نشده است. برای تکامل هنر نمی‌توان انتهایی فرض کرد. حتا در روزگار حاضر هم که شاهد پیشرفت فن‌آوری و ظهور نرم‌افزارهای خوشنویسی هستیم، نمی‌توان برای تکامل هنر خوشنویسی پایانی در نظر گرفت. ستارپور در توضیح ادعای خود می‌گوید: هیچ‌کس نمی‌تواند با نرم‌افزارهایی مانند چلیپا و زرین‌کلک‌ کاری را که یک هنرمند خوشنویس ارایه می‌کند، بیافریند، زیرا به هر حال یک خطاط هنرمندی واقعی است و برای این‌که بتواند چند سطری کتابت کند، سال‌ها زحمت کشیده است. خط زیبا عمق دارد محمد سلحشور، از استادان برجسته هنر خوشنویسی و از اعضای هیات‌مدیره انجمن خوشنویسان ایران می‌گوید: هنر دارای رابطه‌ها و ضابطه‌های خاص خود است که در این روابط زیباپسندی یک اصل است. خوشنویس باید در هر کار خود از کار قبلی بهتر و زیباتر عمل کند. وقتی مردم یک جامعه به جای دیدن خطوط زشت و نازیبا، خط‌های زیبا ببینند که چشم‌‌هایشان را نوازش دهد، از روحیه‌هایی لطیف‌تر برخوردار خواهند شد.
وی خطی را زیبا می‌داند که دارای عمق باشد: وقتی یک خوشنویس برای نوشتن و نگارش از قرآن، کتاب بزرگان عرفان و شعرای ایرانی که مضامین عرفانی دارند، استفاده کند، خود به خود به سمت آنها کشش پیدا می‌کند و این عمق و جاذبه را به مخاطب خود هم القا می‌کند، به این شرط که هنر خود را نیز درست ارایه بدهد. این استاد پیشکسوت خوشنویسی اظهار می‌کند: قدمای هنر و به‌خصوص خوشنویسی به زیبایی رفتار در کنار زیبایی خط بسیار توجه می‌کردند. آنها برای شروع هنر ابتدا کسب فیض می‌کردند، سپس به هنر روی می‌آوردند. این رفتار و منش آنها باعث جاودانگی‌شان شده است. وی توجه به این رفتار قدما را برای خوشنویسان امروزی بسیار لازم می‌داند: تعالی فکر هنرمند به زیبایی حرکت هنری و بر جاذبه‌های کاری او می‌افزاید. خوشنویسی هنری است که می‌تواند ذوق و استعداد و انرژی افزوده هنرمند را در راستای زیبایی قرار دهد و بدین ترتیب با به کمال رساندن پیام‌های هنری و جنبه‌های اجتماعی، معنویت را در جامعه گسترش دهد.سلحشور اظهار می‌کند: هرچند که زندگی امروزه بسیار پیچیده شده و به تبع آن انسان‌ها و هنرمندان آن هم آدم‌هایی با روحیات پیچیده و با استرس هستند، ولی هنرمندان خوشنویس به خاطر ارتباطات روحی هنر آنها، آدم‌هایی متفاوت و با خلوص هستند. شکی نیست که صنعت و فن‌آوری تاثیر زیادی بر خوشنویسی گذاشته ولی نباید فراموش کرد که این تاثیر کاربردی بوده و سرعت و سهولت استفاده و دسترسی عموم مردم به این هنر فراهم است. وی اعتقاد دارد برخلاف برخی که معتقدند رایانه بر خوشنویسی تاثیر منفی داشته است، باید گفت که این جریان حتا از بعد هنری هم تاثیرات مثبتی بر خوشنویسی داشته و به نفع این هنر بوده است.
در خلق آثار هنری روح هنرمند در کنار جسم او قرار گرفته و به یاری هم یک اثر هنری خلق می‌کنند. رایانه قایل به درک این جریان روحی نیست، پس اهمیت هنر و خلق آثار هنری دوچندان می‌شود. سلحشور با ذکر این‌که استفاده درست از نرم‌افزارهای خوشنویسی کار هر کسی نیست، بیان می‌کند: در استفاده از این نرم‌افزارها وجود یک هنرمند خوشنویس، آگاه به قواعد و تکنیک‌های خوشنویسی، آگاه به حسن ترکیب کلمات و سطور، واقف به فضاسازی مناسب و اصول دوازده‌گانه خوشنویسی لازم است. رایانه‌ها تاثیر منفی بر خوشنویسی ندارند جواد بختیاری، هنرمند خوشنویس معتقد است که در عالم آموزش خوشنویسی بی‌شک حرف اول را تکنیک‌های خوشنویسی می‌زند، پس آنچنان که برخی می‌گویند، نمی‌توان تاثیرات ورود رایانه‌ها به این هنر را منفی دانست. وی در خصوص ورود رایانه به عالم خوشنویسی می‌گوید: ورود صنعت، رایانه و نرم‌افزارهای خوشنویسی به عالم خوشنویسی را باید به فال نیک گرفت. ورود خطوط کامپیوتری کمک بسیار زیادی به ارتقای ذوق و زیبایی‌شناسی عموم مردم می‌کند، زیرا الان هر اعلامیه ساده‌ای را به کمک این نرم‌افزارها با خط زیبا می‌نویسند، در حالی که همین اعلامیه‌ها را در گذشته حتا اگر خوشنویسان می‌نوشتند، تندتند نگارش می‌کردند که کار خوبی از آب در نمی‌آمد. بختیاری به گذشته هنر خطاطی اشاره می‌کند: در گذشته خوشنویسی بیشتر از آن‌که هنر باشد، وجه کاربردی داشت و بر بستر ادبیات و مکتب کلام سوار شده و به صورت عمومی مورد استفاده قرار می‌گرفت، ولی با ورود صنعت چاپ از این وجه کاسته شد و بر وجه هنری خطاطی افزوده شد. وی نگاه به خوشنویسی در ایران را نه به‌عنوان یک هنر بلکه بیشتر به‌عنوان یک مقوله کاربردی رایج می‌داند: عموماً نگاه به خوشنویسی در ایران کاربردی بوده است، در صورتی که با قاطعیت می‌توان گفت، بالاترین جلوه هنر آبستره در تاریخ هنر بشری، خط نستعلیق است. بخش کاربردی خطاطی در سالیان اخیر کمتر شده و از دست خطاطان به صفحه کلید کامپیوتر منتقل شده است ولی باید در نظر داشت خطوط کامپیوتری هم از سوی تعدادی خوشنویس باذوق و در نهایتِ کیفیت و دقت تهیه شده است. وی روند حیات خوشنویسی را حتا با وجود نرم‌افزارهای خوشنویسی روندی رو به رشد و همچنان سرزنده برمی‌شمرد: ذات خطاطی به‌عنوان یک هنر مسیر خود را طی می‌کند و همپا با دوران جدید به حیات خود ادامه داده و می‌دهد و اتفاقاً به نسبت گذشته فضا برای ابراز وجود خطوط دست‌نویس (هنری) بسیار بازتر شده است.
این هنرمند خوشنویس ادامه می‌دهد: خطاطی و خوشنویسی برای رشد خود بسترهای لازم را دارد و به‌عنوان هنری که ذات هنر ایرانی را منعکس می‌کند، جایگاهش محفوظ است که اتفاقاً با انفصال آن از وجود کاربردی‌اش، جایگاه و ارج و قرب هنری آن بالاتر می‌رود. وی در پاسخ به سوالی مبنی بر این‌که به نظر شما اگر خوشنویسی به میان مردم بیاید، جایگاهش ارتقای بیشتری نمی‌یابد؟! می‌گوید: ذایقه عمومی مردم نسبت به خط با اتفاقی که با خط کامپیوتری افتاد، بیشتر شده است، زیرا مردم هر روز در زندگی‌شان خط خوب می‌بینند و می‌توانند بیشتر و بهتر خط خوب و هنری را از خطوط دیگر تشخیص بدهند.

منبع : روزنامه تحلیل روز