زیلو انعکاس آرامش در خانه‌ها

زیلو نخ بافته خنكی است كه سلامتی بافنده و مصرف‌كننده را به مخاطره نمی‌اندازد و با رنگ‌های ملایم و زیبا آرامش را در خانه‌ها منعكس می‌كند.زیلو، فرش دشت‌های كویر، دارای ظاهری ساده و بادوام است كه طراوت شن‌های كویر را در شب‌های تابستان به تن آدمیان شن‌زده نشانده و خستگی روز را از آنها می‌زداید. با توجه به اینكه زیلو در نقش و بافت شباهت زیادی به حصیر دارد، اما در واقع شكل تكامل یافته‌ای از حصیربافی است و بافندگان آن از این صنعت الهام گرفته‌اند.ماده اولیه زیلو رشته نخ‌های پنبه‌ای است كه به آن كلاف گفته می‌شود و در پود زیلو از آن استفاده می‌شود. برای بافت نیز به استاد كاری كه پود را لابه‌لای تار زیلو می‌كشد و شاگردی كه با استفاده از "پنجه" پودها را می‌كوبد نیاز است.
ولی آیا باز هم صدای كوبه‌های زیلوبافی به گوش خواهد رسید یا دست‌های مأنوس با نخ، پشم و كوبه باید آرام‌آرام به خود استراحت دهند؟!
زیلو از قدیمی‌ترین محصولات دستباف است كه به‌عنوان فرش كم‌بهای نخ بافت كه در تابستان ایجاد خنكی می‌كند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. خاستگاه زیلوبافی، بشنیغان در میبد یزد بوده و از آن به دیگر نقاط رواج یافته است.
با ورود فن‌آوری جدید به عرصه جهانی،‌ رونق زیلو از میان رفته است؛ درحالی كه این زیرانداز به‌طور كامل از نخ خالص تهیه شده و كسانی كه حساسیت دارند با استفاده از آن، بی‌اینكه سلامتی خود را به‌مخاطره اندازند از قالی‌های پشمی كه سبب بروز بیماری‌های دستگاه تنفسی می‌شوند، به دور باشند.
"عماد تشكری" معاون صنایع‌دستی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری یزد می‌گوید: زیلو تنها زیراندازی است كه به‌صورت كیلویی به فروش می‌رسد و به‌علت قیمت بالای پنبه، هزینه تمام شده آن گران می‌شود؛ به همین دلیل،‌ بازار اقتصادی آن برای مدت زیادی دچار ركود شد و اكنون نسبت به چند سال گذشته فعال‌تر شده است.وی با اشاره به اینكه زمانی تعاونی زیلو بافان ۱۳۰۰ عضو داشت می‌گوید: امروز این تعاونی تنها ۲۴ عضو فعال دارد كه همگی نابینا هستند و اگر وضعیت زیلوبافی بر همین ترتیب ادامه یابد اینها نیز دست از كار خواهند كشید؛ زیرا ما برای دریافت تسهیلات آنها را به بانك معرفی كرده‌ایم اما به‌دلیل نبود صرفه اقتصادی در كار، بانك‌ها از ارائه وام سرباز می‌زنند. تنها كمك مالی این قشر بیمه صنعتگران است كه اگر اجرا شود مشوقی برای آتیه هنرمندان زیلوباف خواهد بود.
عبدالمجید شریف‌زاده رئیس پژوهشكده هنرهای سنتی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، با بیان اینكه برای رونق دوباره زیلوبافی، كارگاه‌های آن را در كاشان و میبد احیا و راه‌اندازی كرده‌ایم، گفت: شكل خرید و فروش هنرهای سنتی و دستبافت‌ها و صنایع‌دستی ما، هر یك ویژگی‌های خاص خود را دارد و با گذشت زمان این شرایط برای آنها محقق شده است؛‌ بنابراین،‌ كششی بودن برخی آثار یا قیمت‌گذاری براساس وزن آنها بحث تازه‌ای نیست و اهمیت چندانی ندارد، بلكه نوع نگاه به موضوع باید تغییر كند و كاربری‌های تازه‌ای برای آن تعریف شود. اگر گستردگی و تنوع كار افزایش یابد، متقاضی بیشتری پیدا می‌كند؛‌ در نتیجه قیمت تمام شده آن نیز به نفع بافندگان و تولیدكنندگان رشته‌های مختلف خواهد بود.درحال‌حاضر، تنها جایی كه می‌توانی زیلوهای متعددی را كنار هم ببینی، گوشه‌ای از كاروانسرای شاه‌عباسی میبد است كه تنها موزه منحصربه‌فرد در این زمینه محسوب می‌شود و در آن زیلویی با قدمت بیش از ۷۰۰ سال نیز وجود دارد.این اثر را "علی بیدی‌ابن‌حاجی میبدی" به سال ۸۰۸ هجری قمری با طرح محرابی و فنون خاصی و با ۳ رنگ آبی، سفید و قرمز به هم بافته است. در این موزه، زیلوها به دو گروه قدیم و جدید تقسیم شده‌اند و تعداد آنها از ۵۰ عدد تجاوز نمی‌كند،‌ زیلوهای جدید در اندازه‌های كوچكتر و در سال‌های اخیر در كارگاه‌های احیایی ساخته شده است.معاون صنایع‌دستی استان یزد معتقد است، زیلو زیرانداز بسیار مناسبی برای فروش در كشورهای اروپایی است كه استفاده از مواد اولیه طبیعی را پیش گرفته و هنوز جای برنامه‌ریزی و كار دارد.
درحال‌حاضر زیلو بافی در استان یزد از رونق كمی برخوردار است و حتی تا چند دهه پیش، جز در میبد، زیلوبافی رواج عمده‌ای نداشت.امروزه زیلو، بیشتر برای استفاده در مساجد و زیارتگاه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ زیرا آرامشی كه در رنگ زیلوها به چشم می‌خورد، سادگی و آرامش را متبادر می‌كند.
همه رنگ‌هایی كه در زیلو به‌كار می‌رود، از یگان‌های كویری تهیه می‌شود، ماده اولیه ساخت این رنگ‌ها عموماً‌ گیاه روناس(قرمز)،‌ نیل(آبی) و پوست گردو(قهوه‌ای روشن) است و علت استفاده از رنگ‌های گیاهی ثبات آن به‌هنگام شستشو و مقاومت در برابر اشعه خورشید است.از نظر كاربردی، زیلوها به ۳ دسته تقسیم می‌شوند:
۱) نخست زیلوهایی كه با رنگ آبی و سفید بافته می‌شوند و مختص مساجد و اماكن متبركه هستند؛
۲) دوم زیلوهای جوهری كه با رنگ آبی و گلی بافته می‌شوند، برای مصارف خانگی به‌كار می‌روند و نسبتاً‌ ارزان‌قیمت هستند؛
۳) سوم زیلوهای "نفتال" كه با رنگ سبز و گلی بافته شده و مرغوب‌ترین نوع زیلو به شمار می‌رود. ۲ نقش عمده در زیلو به كار می‌رود نقش حاشیه یا Daj و نقش كار یا زمینه.
الف) نقش حاشیه
نقش حاشیه ثابت و یكنواخت است و از نقوش گوناگونی چون "پرت توده"،‌ "زلفك"، "ركنه دونی یا ركن‌‌الدین"، "هشت پركوچك"، "هشت پر بزرگ"، "بندرومی" و "كلید" تشكیل می‌شود.
ب) نقش زمینه
بسته به ذوق بافنده یا مكان مورد استفاده تغییر می‌یابد.نفیس‌ترین زیلوی میبد به قرن ۱۲ هـ.ق تعلق دارد كه بر آن ۲۴ سجاده طراحی شده و در حاشیه آن نام واقف و تاریخ ۱۱۱۸ هجری قمری نقش بسته است. از دیگر زیلوهای قدیمی و بی‌نظیر بافت میبد،‌ می‌‌توان به زیلوی مسجد جامع هفتاد در عقدا مربوط به قرن ۱۱ هجری قمری اشاره كرد؛ زیلوی آویخته در مسجد امیر چخماق مربوط به قرن ۱۳ هجری قمری و زیلوهای كهنه مسجد ركن آباد نیز از آن جمله‌اند.
نگذاریم با رفتن پیشكسوتان و آنها كه با عشق به پودهای زیلو می‌كوبند، این هنر اصیل رخت بربندد و تنها موزه‌ای از آن باقی ماند.

منبع : روزنامه تفاهم