شبکه وندان! قرن ۲۱ قرن شماست

در اوایل دهه ۹۰ میلادی مایکل هابن (Michael Hauben) و راندا هابن (Ronda Hauben)، کار نوشتن تاریخچه و آثار اجتماعی Usenet و اینترنت را آغاز کردند و در سال ۱۹۹۴ نتیجه تحقیقات خود را با عنوان «شبکه‌وندان و دنیای اعجاب‌انگیز شبکه» (Netizens and the Wonderful world of the Net.) به صورت آنلاین منتشر کردند.
گام بعدی آنها انتشار نسخه کاغذی این تحقیقات بود که در سال ۱۹۹۷ با عنوان «شبکه وندان: درباره تاریخچه و اثر یوزنت و اینترنت» (Netizens: On the history and Impact of Usenet and the Internet) در جریان جشنی که به مناسبت ده سالگی اینترنت برگزار شد، به زینت طبع آراسته شد. فصل نخست این کتاب به قلم مایکل هابن چنین آغاز می‌شود: «به قرن بیست و یکم خوش آمدید. شما یک شبکه‌وند (یک شهروند شبکه) هستید و به لطف اتصالی جهانی که به کمک شبکه ممکن شده، به این شبکه وندی نایل آمده‌اید. اینجا، همه هموطن هستند. اگر چه به صورت فیزیکی در کشوری ساکن هستید، اما تک تک شبکه‌وندان جهان همسایه دیوار به دیوار شمایند و فاصله‌های جغرافیایی با حضور در فضای مجازی‌ مشابه، جایگزین شده است».
حالا با تحقق این پیش‌بینی‌ها، قرن بیست و یکم آغاز شده و اینترنت دور دست‌های جهان را زیر پوشش خود قرار داده و مردم قاره‌های مختلف، خواهان دسترسی به آن هستند.
به این ترتیب موضوع شبکه‌وندان و دسترسی، موضوعی آنچنان مهم است که از سال ۱۹۹۸ تاکنون، همواره جزو موارد مطرح در اجتماعات و اجلاس‌های مهم و مرتبط بین‌المللی بوده است. در سال ۱۹۹۸ میلادی و در جریان کنفرانس مقدماتی اتحادیه جهانی مخابرات (ITU)، تونس پیشنهاد برگزاری اجلاس جهانی درباره جامعه اطلاعات را مطرح کرد و در سال ۲۰۰۲ نیز، سازمان ملل با تشخیص و درک چالش‌های دسترسی به اینترنت جهانی و جامعه اطلاعات، برپایی این اجلاس را در دو فاز مورد تاکید قرار داد که اولی به سال ۲۰۰۳ در ژنو و دومی، سال ۲۰۰۵ در تونس برپا شد.
● صدای شبکه‌وندان بلند می‌شود
جهان در سال ۲۰۰۳ ، صدای شبکه‌وندان را رساتر از همیشه شنید؛ وقتی که در جریان فاز اول WSIS در ماه دسامبر آن سال و در حضور نمایندگان ۱۷۵ کشور جهان، کشورهای آفریقایی، آسیایی، آمریکای لاتین و نقاط دیگر، نیاز به دربرگیری در عصر اینترنت را فریاد کردند. رهبران این کشورها خواستار این بودند که مردم‌شان و اقتصاد ملی‌شان در عصر اینترنت، مورد توجه قرار گیرد و حق دسترسی همه مردم به رسمیت شناخته شود؛ حقی که در نهایت در بیانیه اصول اجلاس مورد تاکید قرار گرفت و رسمیت یافت. در این بیانیه، علاوه بر درخواست از دولت‌ها در کشورهای توسعه یافته و شرکت‌های بزرگ برای کمک به در حال توسعه‌ها، اینترنت نیز به عنوان منبعی بین‌المللی و عمومی شنا خته شد که نیازمند راهبری و حفاظت است.
● دعوای راهبری جهانی
نوامبر سال ۲۰۰۵ تونس میزبان فاز دوم WSIS شد تا در حضور ۲۰ هزار شرکت‌کننده از ۱۷۵ کشور، باز هم موضوع دسترسی و ماهیت عمومی اینترنت، بحثی داغ را شکل بدهد؛ بحثی که در نهایت جنجالی‌ترین اتفاقات را در حوزه راهبری اینترنت (Internet Governance) رقم زد.
مباحثه بر سر اینکه اینترنت چگونه باید مدیریت شود، در تمامی طول اجلاس ادامه یافت و در نهایت ایالات متحده آمریکا جایگاه خود را در راهبری نام‌های دامنه، سرورهای نام دامنه و IP از طریق ICANN حفظ کرد.
جامعه جهانی نیز اگر چه نتوانست این انحصار را بشکند، اما از طریق شکل دادن به مجمع راهبری اینترنت (IGF) یک راه گریز برای خود بازگذاشت تا در نخستین گام در سال ۲۰۰۶، آتن میزبان این مجمع باشد و امسال نیز شهر ریودوژانیرو برزیل مجمع راهبری اینترنت را میزبانی کرد.
در کنار همه اینها، کنفرانس‌های حاشیه‌ای متعددی نیز همراه با این دو اجلاس برگزار شد. یکی از این کنفرانس‌های علمی با عنوان «گذشته، حال و آینده تحقیقات درباره جامعه اطلاعات» که در حالشیه فاز دوم برپا شد، در پنلی، موضوع رابطه WSIS و شبکه‌وندان را به بحث می‌گذاشت.
این پنل گوشه چشمی به پیشگامان و اتفاقاتی که به پیدایش اینترنت انجامید، داشت. نخستین سخنران این میزگرد، راندا هابن بود که مطلب خود را با عنوان «ریشه‌های علمی و بین‌المللی اینترنت و پیدایش شبکه‌وندان» ارایه کرد.
به گفته هابن، چشم‌اندازی که الهام‌بخش خلق و توسعه اینترنت در جهت پشتیبانی و حمایت از همکاری‌های علمی شد، می‌تواند عمومیت یابد. او در مطلب دیگری که با همکاری مایکل هابن در نشریه «آماتور کامپیوتر لیست» چاپ کرد، به برخی مطالب جنجالی در تاریخ اینترنت اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد که چگونه با توسعه اینترنت، پیدایش شهروندان شبکه نیز اجتناب‌ناپذیر بوده است.
سخنرانی دومین همین میزگرد نیز توسط فرد دیگری از خانواده هابن، یعنی جی (Jay)، ارایه شد.
سخنان او حول محور کتابخانه‌های آینده، با تمرکز بر تفکرات پیشگامانی همچون وانوار بوش (Vannevar Bush)، و جی.سی.آر لیکلیدر (JCR Licklider) بود. او به این موضوع پرداخت که اینترنت امروز با آنچه پیشگامانش می‌پنداشتند، بسیار متفاوت است. این «پنداشت»،‌ «به ویژه در کارهای وانوار بوش پس از جنگ جهانی دوم و تفکرات و نوشته‌های لیکلیدر در دهه ۶۰ میلادی تبلور می‌یابد.
بوش و لیکلیدر هر دو این سوال را مطرح می‌کردند که: «چگونه حجم عظیم و انباشته دانش را می‌توان به طور سودمند در اختیار همگان گذاشت». هر دو این متفکران عصر اطلاعات نیز مغز انسان را به عنوان مدل اصلی و فناوری را به عنوان ابزار دسترسی به این هدف قلمداد می‌کردند.
این چشم‌انداز اولیه از جهات مختلف تعدیل شده اما هنوز این سوال بی‌پاسخ مانده است که آیا «آنلاین بودن» حق است یا امتیاز؟ و هنوز این چالش باقی است که چگونه می‌توان دانش انباشه بشری را از طریق ترکیب روش‌های جست‌وجوی معنایی (Semantic) و دستوری (Syntactic) در اختیار همگان گذاشت؟
کیل‌نام چون (Kilnam chon)، در مطلبی با عنوان «تاریخچه مختصری از اینترنت در کره» به توسعه شبکه TCP/IP در سال ۱۹۸۲ در این کشور پرداخت. مطالبی که او ارایه کرد، تا آن زمان کمتر بازگو شده بود و مشخص می‌کرد که چگونه توسعه سریع شبکه در کره به تربیت «شبکه وندانی» حرفه‌ای انجامیده است.
اما داستان ورنر زورن (Werner Zorn)، جذابیت‌های تازه‌ای داشت. سخنرانی او با این عنوان که «چگونه چین به شبکه کامپیوتری بین‌المللی متصل شد»، از همکاری چین و آلمان در این جریان سخن به میان می‌آورد؛ یعنی زمانی که بانک جهانی حمایت از صادرات شرکت زیمنس را آغاز کرد و کامپیوترهای این شرکت در چین به دانش‌آموزان و دانشگاهیان عرضه شد. این همکاری از سال ۱۹۸۳ تا ۱۹۸۷ ادامه یافت و به ارسال اولین پیام ایمیل در چین از طریق سیستم CSNET در ۲۰ سپتامبر ۱۹۸۷ انجامید. او همچنین نشان داد که نقش دانشمندان آلمانی و چینی، به ویژه پروفسور یانگ یوئن فونگ، به نفع یک مهندس ناشناخته چینی که در این جریان نقشی اساسی نداشته، نادیده گرفته شده است. در پی این افشاگری کی‌هنگ‌هو، رییس جامعه اینترنتی چین، قول داد موضوع را پیگیری کند. البته پیگیری هم کرد و در ماه مه ۲۰۰۷ نقش پروفسور فونگ رسما تایید شد.
● اینترنت و مدل اقتصاد‌ آزاد
سخنران دیگر این میزگرد، آندرس اکلاند (Anders Ekeland) در مطلبی با عنوان «شبکه‌‌وندان و حفاظت از همکاری عمومی در توسعه و مدیریت اینترنت: یک چشم‌انداز اقتصادی» به لزوم اعمال راهبری بین‌المللی بر اینترنت پرداخت، موضوعی که تلاش برای جا انداختن آن در فاز دوم WSIS با شکست نسبی همراه بود.
اکلاند‌، به مهم‌ترین جنبه اینترنت که همانا «تبادل آزاد اطلاعات و آرا» است، اشاره کرد و گفت: اینترنت یک کالای عمومی یا یک ابزار عمومی است. اما این موضوع معمولا مورد غفلت واقع می‌شود، زیرا مدل اقتصادی که از آن برای راهبری اینترنت استفاده می‌شود، مدل اقتصاد بازار آزاد است.
وی توضیح داد: این مدل اقتصادی، نقشی برای دولت یا نهاد‌های عمومی در نظر گرفته نشده و قانونگذاری فقط در موارد «خطای بازار» اعمال می‌‌شود. اما در مورد اینترنت، قوانین بین‌المللی از آن جهت ضروری است که مردم کشور‌های مختلف که قانونا حق دسترسی به اینترنت را دارند، اما پول کمی دارند، باید بتوانند به این منبع و ابزار عمومی دسترسی بیابند.
اکلاند سپس نتیجه گرفت که یک فرایند جهانی دموکراتیک برای خلق یک سیستم جامع تصمیم‌گیری درباره نام‌های دامنه، بهتر از مدل «بازار» جواب می‌دهد، یعنی مدلی که «شبکه‌‌وندان سرتاسر جهان از طریق دموکراتیک می‌توانند در این راهبری دخیل باشند.
قرن ۲۱، قرن شبکه‌‌وندان است و با وجود چنین مباحث مهمی، نقش این شهروندان مجازی، روز‌به‌روز پررنگ‌تر می‌شود، حتی اگر دولت‌هایی همچون آمریکا به دلایلی نخواهند این نقش را به رسمیت بشناسند.

گزارش : آرین درخشان

منبع : روزنامه فناوران