اورامانات پایتخت رؤیا و بیداری

در انتهای جاده آسفالته به جایی می رسی كه پشت بام خانه ای، حیاط خانه ای دیگر است. این جا «اورامان تخت» است. روستایی با قدمت چند صد ساله با فرهنگ و آدابی كه یادگار دوران زرتشت است. سرزمین ایرانیان اصیل، مهمان نواز و مهربان. مردمی كه بكر می زیند و عشیره ای. كوچ هنوز به سبك طبیعت در میان این مردم معنای خود را حفظ كرده؛ از پای كوه به دامنه و ارتفاعات بلندتر و بالعكس.خداوند، نعمت های خود را به تمامی بر مردم این دیار بخشیده است. «طبیعت ما در زندگی ست» و دامداری اورامانی ها در همین جاریشه دارد، هوای معتدل كوهستانی در این دیار ۷۰ هزار نفری شور و شعف به پا می كند و چشمه های فراوان، زایش هر لحظه را، گونه ای به تصویر ذهن می كشاند كه هر چه از دیدن آن حظ ببری و اشباع شوی، هنوز احساس خلأ می كنی و عطش برای سیراب شدن از سراب های آن دارد. درختهای پهن برگ بلوط و پسته وحشی نیز، یكی از گونه های بسیار زیبای طبیعت را بر لوح این سرزمین، حك كرده است. گونه های جانوری متعدد و بسیاری مشاهده می شد و زیباترین آن، سنجاب ایرانی است كه در سكوت متین جنگل، با شیطنت هایش، شور كودكی را یادآور می شود. غار «قوری قلعه» در اورامان شكل و ساختار دگرگون دارد و اغراق نیست اگر بگوییم: یكی از زیباترین غارهای جهان است. اورامان خاستگاه قومی ست كه هنوز به پوشش كردی خود مقید ند. مردمان اصیل، نجیب و استوار كه در مرز ایران از شرق با كرمانشاه، از غرب با عراق، از شمال باكردستان همسایه اند و به ایرانی بودن خود می بالند. در اطراف اورامان كوه خضر، كه به روایتی محل سكونت خضر پیامبر(ع) بوده است، دریچه های اندیشه را درباره این پیامبر بزرگ به تكاپو وا می دارد. وقتی خسته از راه طولانی و شادمان از این همه زیبایی به شهر باز می گردی، با غذاهای محلی چون «خورش خلال بادام» یا انواع كباب های محلی، انرژی دوباره می گیری و از خفتن غافل می شوی كه این جا سرزمین بیداران سبز است. پس با هوشیاری و بیداری می توان از این همه زیبایی لذت برد. اورامانات را «هزار ماسوله» نیز می نامند. این محل اصالت خود را حفظ كرده و در كنار طبیعت زیبای آن، مدنیت و شهر نشینی منطقه، زیبایی خاصی به هزار ماسوله داده است. معنی واژه اورامان یا هورامان از دو بخش اهورا و مان به معنی خانه، جایگاه و سرزمین تشكیل شده است پس اورامان یعنی «سرزمین اهورایی هور»، البته معنای دیگر هم دارد. «اورامان لهون» بخش دیگر اورامان را تشكیل می دهد كه از طریق مشرق و جنوب شرقی به سنندج و كامیاران و از شمال به اورامان تخت ومریوان و از طرف غرب به خاك عراق متصل است. در گذشته مركز آن نوسود بوده و اكنون این مركزیت به شهرستان پاوه منتقل شده است. رود خانه سیروان از ابتدای اورامان لهون جریان می یابد و بعد از عبور از اورامان تخت به خاك عراق می ریزد. كوه زیبای «شاهو» كه سراسر اورامان لهون را زیر چتر خود گرفته در سقط الرس كوه شاهو روستای تاریخی «تنگی ور» و پلنگان یا پالنگان قرار گرفته است كه در گذشته حاكم نشین چند قوم كرد بوده و خاطرات تلخ و شیرین فراوانی را در سینه دارد. «قلعه پلنگان» در دهستان ژاور وود واقع شده كه در قرون ششم هجری به وسیله حاكم اردلان برای مركز حكومت خود ساخته كه كتیبه سنگی بزرگ آن برجای مانده است. البته این كتیبه همراه با نقش برجسته ای كه به ظاهر تصویر یك شاه است، در جبهه شرقی منطقه اورامانات واقع است كه در سال ۱۳۴۷ دكتر «علی اكبر سرافراز» در پژوهشی كه در مورد آن انجام داد، كتیبه را متعلق به اواخر هزاره دوم پیش از میلاد ارزیابی كرد.
پس از دكتر سرافراز، كار پژوهشی خاصی بر این كتیبه صورت نگرفت تا سر انجام «گرانت فریو» انگلیسی موفق به قرائت آن شد. به گفته رئیس اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان كردستان، این كتیبه ۴۷ سطر دارد و به خط میخی و زبان آشوری نوشته شده است. سارگون در این كتیبه از سر زمین پارسواش، ماد، مانا، مصر و تمام سرزمین هایی كه تصرف كرده بود نام می برد. مردم اورامان اوایل بهمن ماه هر سال در روستا جنب و جوش خاصی دارند كه نشان از نزدیك شدن زمان مراسمی دارد كه صدها سال است مردم منطقه با اعتقاد و حساسیت بسیار سعی در برگزاری آن می كنند. به گفته اهالی روستا ۹۵۰ سال پیش، پیری صاحب كرامات در این روستا می زیسته كه از مقربین حضرت حق بوده و از زمان حیات وی تا به حال هر سال مردم روستا سالگرد ازدواج وی را كه آخرین پنجشنبه پیش از پانزدهم بهمن ماه است دقیقاً به همان گونه كه اولین بار برگزار شده، جشن می گیرند. چهارشنبه پس از نماز صبح در آن زمان كه كودكان روستا در كوچه های بسیار باریك و برف گرفته ده با فریاد «كلاروچنه» به در منازل رفته، سهم خود را از گردو، بیسكویت، و غیره طلب می كنند، مردان آبادی در حال آماده كردن حیواناتی هستند كه در طول سال خانواده ها به دلایل خاص نذر كرده اند تا در مراسم قربانی كنند. در مراسم پیر شالیا وظایف تقسیم بندی شده است و هر خانواده ای برای مثال مسؤول نگهداری از احشام نذری و ذبح آنها، خانواده ای مسؤول پخت و پز آش نذری و ... است. در خلال انجام مراحل مختلف مراسم كه از چهارشنبه تا پنجشنبه به طول می انجامد، در خانه پیر به روی مردم باز است و هر كس می تواند برای زیارت تخت گیوه و تسبیح پیر كه از او به یادگار مانده وارد منزل می شود.در این میان سالمندان سر رشته ذكر را به دست دارند. بعد از پایان مراسم ذكر همگی به مسجد روستا می روند و نماز مغرب را به جماعت می خوانند. از بامداد پنج شنبه مراسم از سرگرفته می شود و همه در تكاپو و تلاش اند. دیگهای بزرگ آش در خانه پیر بر آتش اند و جماعت به انتظار. در خانه پیر، درخت اقاقی بزرگی است كه در كنار دیوار های آن سكوهایی برای نشستن ساخته اند و بر ستون های چوبی اتاق نیز تیر های چوبی موازی تكیه داده شده تا مردم بر آن بنشینند. در خانه پیر هر خانواده جای مخصوص خود را دارد و با وجود افزایش جمعیت در این صد سال مساحت خانه هنوز مردم را جا می دهد. هر شخص فقط می تواند در همان جایی بنشیند كه ۹۵۰ سال پیش اجدادش نشسته بودند. شب هنگام پس از نماز عشا هم در جای خود نشسته یا برپا ایستاده اند امام جماعت به ارشاد مردم می پردازد. پس از اتمام مراسم بانگ صلوات بر پاست و مردم متفرق می شوند تا سال بعد كه در همین زمان گردآیند و آیین چند صد ساله را بر پا دارند، اما معماری اورامانات و سرسبزی این منطقه كوهستانی، رؤیای پله هایی به سوی بهشت را متصور می كند. خانه های این روستا با سنگ و اغلب به صورت خشكه و به صورت پلكانی ساخته شده است. مردم منطقه معتقدند اورامانات تخت، زمانی شهری بزرگ بوده و مركزیتی خاص داشته به همین دلیل از آن به عنوان تخت یا مركز (حكومت) ناحیه ای اورامان یاد می كرده اند. به غیر از وضعیت خاص روستا از نظر معماری، موقعیت چشمه های پرآب، مراسم خاص و آداب و رسوم، وجود مقبره و مسجد پیر شالیار و بویژه جمعیت و تعداد سكنه قابل توجه آن نشانگر اهمیت منطقه از زمان ساسانی ست. از تولیدات هنرهای سنتی مثل گلیم، سجاده، نمد، سبد، گیوه یا گالش، به عنوان سوغات این محل می توان نام برد.

علیرضا جلائیان

منبع : روزنامه ایران