آثار حضور در مسجد

● موسسه مسجد
مسجد خانه خدا در زمین،۱ مركز وحی،۲ منبع فیوضات معنوی و بركات گوناگون برای نمازگزاران و جامعه اسلامی است. بی‏گمان مكانی كه چنین جایگاهی نزد خداوند دارد، حضور در آن، آثار فراوانی را خواهد داشت و بدون تردید شامل حال مكلفان و حاضران در مسجد اعم از زن و مرد نیز خواهد بود.
آثار حضور در مسجد چنان متنوع است كه به سختی می‏توان پیرامون تمامی آنها سخن گفت؛ چنانكه در یكی از احادیث امام علی علیه‏السلام ، برای حضور در مسجد هشت اثر برشمرده شده است:
«مَنِ اخْتَلَفَ اِلَی الْمَسْجِدِ اَصابَ اِحْدَی الثَّمانِ؛ اَخا مُسْتَفادا فِی اللّه‏ِ، اَوْ عِلْما مُسْتَطْرَفا اَوْ آیَهًٔ مُحْكَمَهًٔ اَوْ یَسْمَعُ كَلِمَهًٔ تَدُلُّ عَلی هُدیً، اَوْ رَحْمَهًٔ مُنْتَظَرَهًٔ، اَوْ كَلِمَهًٔ تَرُدُّهُ عَنْ ردی، اَوْ یَتْرُكَ ذَنْبا خَشْیَهًٔ اَوْ حَیاءً؛۳ كسی كه به مسجد رفت و آمد می‏كند، یكی از منافع هشتگانه نصیب او می‏شود: برادری مفید و با ارزش در راه خدا، یا علم و دانش نو، یا دلیل و برهان محكم [برای تثبیت عقاید]، یا كلماتی كه موجب هدایت شود [می‏شنود]، یا رحمت مورد انتظاری [شامل حال او می‏شود]، یا مواعظی كه او را از فساد و گناه باز دارد، [می‏شنود،] یا به خاطر ترس یا حیا و آبروی خود گناهی راترك می‏كند.»
برخی از آثار حضور در مسجد را می‏توان به شرح زیر مورد مطالعه قرارداد:
۱) آثار عبادی
از مساجد به عنوان خانه‏های خدا در زمین۴ و نیز خانه‏های متقیان۵ و مؤمنان۶ یاد شده است. این عنوان به خوبی ماهیت عبادی مسجد را نشان می‏دهد؛ اینكه مسجدها، اولاً و اساسا برای ایجاد ارتباط بین بنده و معبود او واعلام بندگی و عبودیت برای آفریدگار بنا می‏شوند. بر این اساس نیز اصلی‏ترین اثر حضور در آن در بعد عبادی خواهد بود: «وَاَقیمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وادْعُوهُ مُخْلِصینَ لَهُ الدّینَ كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ»؛۷ «[هنگام عبادت و [در هر مسجدی به سوی او توجّه كنید و او را بخوانید و دین [خود] را برای او خالص كنید. همچنان كه در آغاز شما راآفرید، بار دیگر در رستاخیز باز می‏گردید.»
۲) آثار علمی
كاركرد علمی مسجد در عصر رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و توصیه‏های ائمه علیهم‏السلام در این‏باره، ما را با یكی دیگر از آثار حضور در مسجد آشنا می‏سازد. رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: «كُلُّ جُلُوسٍ فِی الْمَسْجِدِ لَغْوٌ اِلاّ ثَلاثَهًٔ: قِرائَهُٔ مُصَلٍّ اَوْ ذِكْرُ اللّه‏ِ اَوْ سائِلٌ عَنْ عِلْمٍ؛۸ هر نشستنی در مسجد بیهوده است، مگر اینكه برای سه كار باشد؛ خواندن قرآن، ذكر خدا، پرسش از علم.»
۳) آثار اجتماعی
مسجد به عنوان یك مركز دینی برای عموم، نقش اساسی در شكل‏گیری اجتماعات مسلمین دارد. از این جهت بطور طبیعی مسجد می‏تواند كاركرد اجتماعی نیز داشته باشد. حضور زنان و مردان و تبادل اخبار و اطلاعات اجتماعی، جویا شدن از احوال هم و احوال مسلمین، تنها بخشی از این ظرفیت بزرگی است كه مساجد دارند. در این مكانها مؤمنان فرصت می‏یابند با جمعی آشنا شوند كه از نظر دین و عبودیت با آنان همرنگ هستند و توان ایجاد گروههای اجتماعی هماهنگ را دارند. بنابراین آنان می‏توانند از بین اهل مسجد برادران یا خواهران مناسبی، از حیث دینی، برای خود بیابند كه طبعا آثار آن در ابعاد اجتماعی بروز خواهد كرد.
امام صادق علیه‏السلام فرمود: «لا یَرْجِعُ صاحِبُ الْمَسْجِدِ باَقَلّ مِنْ اِحْدی ثَلاثِ خِصالٍ:... وَاِمّا اَخٌ یَسْتَفیدُهُ فِی اللّه‏ِ؛۹ اهل مسجد به كمتر از یكی از سه چیز از مسجد بر نمی‏گردد [كه یكی از آنها [دوستی است كه از او در مسیر خدا استفاده می‏كند.»
زنان و مردان با حضور در مساجد، می‏توانند از یك اجتماع سالم دینی بهره‏مند شوند.
طبق روایتی كه از امام علی علیه‏السلام نقل شد، تأثیرات رفتاری كه حضور در مسجد برجای می‏گذارد، می‏تواند جامعه دینی را از فساد و گناه پاك كرده و مسلمین را به سمت یك جامعه سالم هدایت كند:
«اَوْ كَلِمَهًٔ تَرُدُّهُ عَنْ رِدی اَوْ یَتْرُكُ ذَنْبا خَشْیَهًٔ اَوْ حَیاءً؛ یا كلماتی می‏شنود كه او را از فساد و گناه باز می‏دارد. و یا به خاطر ترس [از خدا] یا حیا و آبرو، گناهی را ترك می‏كند.»
بر این اساس حضور در مسجد، می‏تواند نقش بازدارنده در ارتكاب جرایم و گناهان نیز داشته باشد.
۴) آثار سیاسی
مسجد همواره در كنار كاركرد اجتماعی، عبادی و معنوی خود، كانون سیاسی در جامعه مذهبی نیز بوده است. این موضوع چه در زمان پیامبر و چه در زمان خلفاء و امام علی علیه‏السلام و دیگران قابل پیگیری است و نمونه‏های فراوانی درباره آن می‏توان ذكر كرد.
در این دوران نه تنها آثار سیاسی حضور مردان در مسجد بلكه آثار سیاسی حضور زنان در مسجد نیز مشهود است. كه حضور حضرت حضور زنان و مردان و تبادل اخبار و اطلاعات اجتماعی، جویا شدن از احوال هم و احوال مسلمین، تنها بخشی از این ظرفیت بزرگی است كه مساجد دارند.
فاطمه علیها‏السلام در مسجد و دفاع وی از حق ولایت علی علیه‏السلام ، یكی از آنهاست. همچنین سخنرانی حضرت زینب در مسجد كه از مسلمات تاریخی است.۱۰ این اثر را در انقلاب اسلامی نیز می‏توان به خوبی مشاهده كرد.
تربیت سیاسی كه در مسجد ارائه می‏شود، به دلیل ماهیت مذهبی آن می‏تواند نسلی را پدید آورد كه پشتوانه جامعه دینی باشند و در برابر حوادث سیاسی هوشیاری لازم را داشته باشند. از این رو حضور زنان در كنار مردان در مسجد ضروری می‏باشد، چرا كه اگر زنان از حضور در این مكان محروم شوند، در واقع این تربیت بطور ناقص انجام خواهد شد. در حالی كه بانوان به دلیل تأثیر عمیق‏تر بر فرزندان و نقش تربیتی خود، در صورت برخورداری از تربیت سیاسی مسجد، بلوغ سیاسی را بطور شگفت انگیزی افزایش خواهند داد.
۵) آثار روحی و اخلاقی
فضای مسجد، نورانی و الهی است. چنانچه پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نیز در حدیثی به آن اشاره فرموده است: «ما جَلَسَ قَوْمٌ فی مَسْجِدٍ مِنْ مَساجِدِ اللّه‏ِ تَعالی یَتْلُونَ كِتابَ اللّه‏ِ [و] یَتَدارَسُونَهُ بَیْنَهُمْ اِلاّ تَنَزَّلَتْ عَلَیْهِمُ السَّكینَهُٔ وَغَشِیَتْهُمُ الرَّحْمَهُٔ وَذَكَرَهُمُ اللّه‏ُ فیمَنْ عِنْدَهُ؛۱۱ قومی [با یكدیگر] در مسجدی از مساجد خداوند متعال برای تلاوت و آموختن قرآن ننشینند؛ مگر آن كه آرامش برایشان نازل و رحمت الهی شامل حال آنها شود. و خداوند از آنها در میان كسانی كه نزد او هستند یاد می‏كند.»
در حدیث دیگری از آن حضرت می‏خوانیم كه فرمود: «مَنْ كانَتِ الْمَساجِدُ بَیْتَهُ ضَمِنَ اللّه‏ُ لَهُ بِالرُّوحِ وَالرّاحَهِٔ وَالْجَوازِ عَلَی الصِّراطِ؛۱۲ هر كس كه مسجدها خانه‏اش باشد، خداوند آسایش و آرامش و عبور از صراط را برای او ضمانت می‏كند.» و این گونه است كه مؤمن در مسجد، به مانند ماهی در دریا می‏ماند.
اطمینان و آسایش حاصل از حضور در مسجد، توانایی انجام صحیح وظایف و تكالیف شرعی دیگر را نیز بدست خواهد داد.
در این زمینه این نكته را نیز یادآور می‏شویم كه به دلیل لطافتهای روحی و تأثیر پذیری عاطفی شدید در بانوان، نیاز به حضور برای كسب آرامش الهی و قلبی، درباره آنان بیشتر احساس می‏شود.
از نظر اخلاقی نیز وضع به همین ترتیب است؛ زیرا زنان به دلیل اینكه بیشتر عمر خود را در خانه‏ها صرف خانه داری و تربیت فرزندان می‏كنند و بارها در مشكلات مختلف در تنگنا قرار می‏گیرند، بیشتر از مردان نیازمند آرامش و یافتن محلی برای كسب راحتی روانی هستند. و البته در فضایی به نام مسجد كه اساس آن بر نورانیت، عبودیت و ارتباط خالق و مخلوق است، امكان فراهم شدن آن بیشتر است. ویژگیهایی كه در جماعت هست، در غیر آن نیست.
امام صادق علیه‏السلام فرمود: «كانَ اَبی اِذا حَزَنَهُ اَمْرٌ جَمَعَ النِّساءَ وَالصِّبْیانَ ثُمَّ دَعا وَامَنُوا؛ هرگاه پدرم از چیزی غمگین می‏شد، زنها و بچه‏ها را فرا می‏خواند و دعا می‏كرد و آنها آمین می‏گفتند.»
۶) آثار معنوی و اخروی
در روایات از ثوابها و اجرهای متعدّد برای حاضران در مساجد، فراوان یاد شده است از جمله:
الف) «اِنَّ فِی التَّوْراهِٔ مَكْتُوبا: اِنَّ بُیُوتی فِی الاَْرْضِ الْمَساجِدُ فَطُوبی لِمَنْ تَطَهَّرَ فی بَیْتِهِ ثُمَّ زارَنی فی بَیْتی وَحَقٌّ عَلَی الْمَزُورِ اَنْ یُكْرِمَ الزّائِرَ؛۱۳ در تورات نوشته شده است كه [خداوند می‏فرماید:] مسجدها خانه‏های من در زمین هستند. خوشا به حال كسی كه خود را در خانه‏اش تمیز كند و در خانه من به زیارتم بیاید و حق زائر این است كه میزبان او را محترم شمارد.»
ب) قال رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله : «اَلْمَساجِدُ سُوقٌ مِنْ اَسْواقِ الاْخِرَهِٔ قِراهَا الْمَغْفِرَهُٔ وَتُحْفَتُهَا الْجَنَّهُٔ؛۱۴ مساجد بازاری از بازارهای آخرتند. آمرزش [و بخشش [از وسایل پذیرایی آنها است و هدیه آنها بهشت است.»
ج) قال رسول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله : «سَبْعَهٌٔ یُظِلُّهُمُ اللّه‏ُ فی ظِلِّهِ یَوْمَ لا ظِلَّ اِلاّ ظِلُّهُ:... رَجُلٌ قَلْبُهُ مُتَعَلَّقٌ بِالْمَسْجِدِ اِذا خَرَجَ مِنْهُ حَتّی یَعُودَ اِلَیْهِ؛۱۵ هفت گروه در قیامت مورد توجه خدا قرار می‏گیرند... [كه از جمله آنهاست،] شخصی كه وقتی از مسجد خارج می‏شود تا زمان برگشت، توجه‏اش به مسجد باشد.»
د) قال الصادق علیه‏السلام : «لا یَرْجِعُ صاحِبُ الْمَسْجِدِ بِاَقَلّ مِنْ اِحْدی ثَلاثِ خِصالٍ: اِمّا دُعاءٌ یَدْعُو بِهِ یُدْخِلُهُ اللّه‏ُ بِهِ الْجَنَّهَٔ وَاِمّا دُعاءٌ یَدْعُوا بِهِ فَیَصْرِفُ اللّه‏ُ عَنْهُ بِهِ بَلاءَ الدُّنْیا...؛ اهل مسجد به كمتر از یكی از سه ویژگی باز نمی‏گردد: یا دعایی می‏كند كه خداوند به بركت آن، او را به بهشت می‏برد، یا دعایی می‏كند كه به سبب آن بلای دنیا را از او دور می‏كند و یا...»
این همه نشان می‏دهد، حضور در مسجد، علاوه بر آثار دنیوی، از جنبه اخروی و كمالات معنوی نیز ـ به عنوان عاملی تأثیرگذار ـ مورد توجّه است. نقل است كه شیخ الرئیس ابوعلی سینا برای ابو سعید ابوالخیر نوشت: چه لزومی دارد، مردم همه در مسجد اجتماع كنند، با اینكه خداوند از رگ گردن به انسان نزدیكتر است. هرجا كه باشی اگر رابطه‏ات با خدا برقرار باشد، نتیجه خواهی گرفت. وی در پاسخ نوشت: اگر چند چراغ در یك‏جا روشن باشد، اگر یكی از آنها خاموش شد، چراغهای دیگر روشن است، ولی اگر همان چراغها هر كدام در یك اطاق باشد، اگر یكی از آنها خاموش شد، آن اتاق در تاریكی فرو خواهد رفت. انسانها نیز این‏گونه‏اند؛ تربیت سیاسی كه در مسجد ارائه می‏شود، به دلیل ماهیت مذهبی آن می‏تواند نسلی را پدید آورد كه پشتوانه جامعه دینی باشند و در برابر حوادث سیاسی هوشیاری لازم را داشته باشند.
بعضی گناهكارند، اگر تنها باشند، شاید موفق به كسب فیوضات الهی نشوند، ولی اگر در جمع باشند، شاید خداوند به بركت افراد دیگر، آنها را هم مشمول بركات خود سازد.۱۶
▪ نكته:
هرچند در تمام ثمرات حضور در مسجد، زنان و مردان مشترك‏اند و تبعیض بین آنها به چشم نمی‏خورد، اما نكته‏ای وجود دارد كه اطلاع از آن، موجب درك مطلوب بودن حضور بانوان است. حقیقت این است كه بانوان فرصت بیشتری در اختیار دارند بر خلاف مردان كه اغلب عمر آنان را موضوع تأمین معاش اشغال می‏كند. همچنین، همبستگی و دلبستگی بین زنان بیشتر از مردان است و آنان قدرت انتقال و سرعت انتقال بیشتری نسبت به مردان دارند و در تبادل اطلاعات دینی، سیاسی، اخلاقی و اجتماعی موفقتر هستند. و نیز به دلیل لطافت روحی و صافی قلب و عاطفه مادری و همسری توان تأثیرگذاری بیشتری در خانواده دارند. از این جهت است كه حضور آنان در مسجد، می‏تواند كل فضای خانواده و به دنبال آن جامعه را دگرگون كند. از سوی دیگر، ویژگیهای اخلاقی و سلیقه‏ای بانوان به گونه‏ای است كه آنان می‏توانند خدمات بیشتر و بهتری برای مسجد ارائه كنند.

پاورقیها:
۱. مستدرك الوسایل، ج۳، ص۲۱۳ و ۳۵۹.
۲. كنزالعمال، ج۷، ص۴۴۸.
۳. وسایل الشیعه، ج۳، ص۴۸۰.
۴. مستدرك الوسایل، ج۳، ص۳۱۳.
۵. همان، ص۳۵۹.
۶. كنز العمال، ج۷، ص۶۵۰.
۷. اعراف/۲۹.
۸. بحارالانوار، ج۷۷، ص۸۶؛ وسایل الشیعه، ج۳، ص۸۶.
۹. وسایل الشیعه، ج۳، ص۴۷۷.
۱۰. برای مطالعه بیشتر پیرامون حضور سیاسی زنان در مساجد رجوع كنید به بلاغات النساء، بانوانی مثل سوده همدان و... .
۱۱. مستدرك الوسایل، ج۳، ص۳۶۳.
۱۲. همان، ج۳، ص۵۵۴.
۱۳. وسایل الشیعهٔ، ج۳، ص۴۸۲.
۱۴. مستدرك، ج۳، ص۳۶۱؛ بحارالانوار، ج۸۱، ص۴؛ امالی طوسی، ص۱۳۹.
۱۵. وسایل الشیعهٔ، ج۳، ص۴۸۱.
۱۶. داستانها و پندها، ج۹، ص۵۸.

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان