و تهران، شد پایتخت معماری ایران!

دکتر حمید ماجدی دارای دکترای شهرسازی از دانشگاه لندن انگلستان، استادیار و رئیس دانشکده هنر و معماری واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلا‌می هستند. دکتر ماجدی در حال حاضر مشغول به تدریس در رشته دکترای معماری و دکترای شهرسازی می‌باشند. درگذشته هم سابقه کار در دفتر فنی وزارت کشور، ۱۰ سال مدیریت دفتر طرح‌ریزی شهری و ناحیه وزارت مسکن و شهرسازی و معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران، دو دوره رئیس هیأت مدیره جامعه مهندسان شهرساز، سه دوره عضو هیأت مدیره سازمان نظام مهندسی ساختمان استان تهران داشته‌اند. به همین منظور مجالی دست داد تا درخصوص وضعیت معماری و شهرسازی شهر تهران با ایشان مصاحبه‌ای انجام دهیم.
▪ وضعیت شهرسازی از دوران مشروطه تا به حال به چه صورت بوده است؟
ـ زمانی که پایتخت به تهران منتقل شد، یعنی آغاز سلطنت سلسله قاجار، تهران که روستای کوچکی در نزدیکی ری بود رفته رفته رشد و توسعه نمود و در چند مرحله باروی شهر تهران شکسته شد و با ازدیاد جمعیت بارو و دروازه‌های جدیدی ایجاد شد. در دوره قاجار مرکزیت شهر تهران که شامل ارگ سلطنتی، دوایر دولتی، بازار تهران و چند میدان مثل میدان ارگ و بعضی مؤسسات آموزشی مثل دارالفنون شکل گرفت و ساخت‌وسازهایی که طی سلطنت قاجار پیرامون این هسته مرکزی شکل گرفت از هماهنگی خاص و ویژه‌ای برخوردار بودند و مجموعه دلپذیری در شهر تهران ایجاد شد. چه ساختمان‌های حکومتی و دولتی، چه ساختمان‌های مسکونی و خصوصی. به‌طوری که بعضی از متخصصین امر شهرسازی معتقدند در این دوره سبک خاصی به نام سبک تهران در معماری و شهرسازی کشور ایجاد شد.
دوره‌ای که پس از دوره رشد و شکوفایی اصفهان به عنوان پایتخت به‌وجود آمد چرا که اصفهان نیز در دوره صفویه دارای مکتب خاصی در معماری ‌و شهرسازی کشور بود به نام مکتب اصفهان که مبتنی‌ بر فلسفه خاص شیعی بود و توسط عالمان و اندیشمندان دوره صفوی پایه‌گذاری شده بود.
از سال ۱۲۸۶ که انقلا‌ب مشروطه صورت گرفت تا ۱۳۰۰ حدود ۱۴ سال سلسله قاجار ادامه پیدا کرد. در اوایل دوره مشروطیت و تشکیل مجلس شورای ملی، قانونی به نام قانون بلدیه به تصویب مجلس رسید که آغاز یک تحول جدید در نظام مدیریت شهری بود. هر شهری صاحب یک بلدیه شد که امروزه به آن شهرداری می‌گویند و جالب این است که ساختمان بلدیه‌ها که در آن زمان ساخته شدند یک عنصر شاخص معماری در هر شهری شد. مثلا‌ً بلدیه تهران که در ضلع شمالی توپخانه قرار گرفته بود و متأسفانه بعدها تخریب شد یکی از باارزش‌ترین آثار معماری شهر تهران محسوب می‌شد. همین‌طور در شهر تبریز، بلدیه شهر تبریز به گفته یکی از اندیشمندان علم مهندسی ایران، اولین بنای بتنی ایران بوده است.
با شروع قرن ۱۴ که آغاز دوره مدرنیته به کشور ایران بود تحولا‌تی در معماری و شهرسازی صورت گرفت، که کاملا‌ً با دوران گذشته با عصر قاجار متفاوت بود. حکومت یعنی دوران پهلوی اول تصمیم گرفت که ایران را همانند کشورهای غربی به سوی صنعتی شدن سوق بدهد، در آن زمان اروپا به شدت به سمت مدرنیته پیش می‌رفت و آثارش در کشور ایران مخصوصاً در شهرسازی و معماری به صورت بارزی مشهود است. اولا‌ً جمعیت شهر به‌خصوص شهر تهران به شدت رو به افزایش گذاشت. بهبود وضع بهداشت به صورت نسبی باعث کاهش مرگ و میر شده بود و به علت صنعتی شدن کشور، که بیشترین صنایع در چند شهر کشور مثل تهران، اصفهان و تبریز به‌وجود آمد باعث مهاجرت بسیاری از روستاییان به اینگونه شهرها شد. به‌طوری که دفعتاً باروی شهر تهران دیگر تکاپوی این جمعیت زیاد را نمی‌داد و گسترش شهر به خارج از دروازه‌های شهر تهران مثل دروازه شمیران، خراسان و قزوین و ... صورت گرفت. از این دروازه‌ها ساخت‌وساز و توسعه شهر شروع شد اما نه به نحو گذشته، خیابان‌های عریض کشیده شد چون اتومبیل وارد کشور شده بود و اراضی این محدوده که اکثراً هم باغات بودند، تبدیل به مراکز نظامی ‌و حکومتی شد و به دنبال آن مردم مسکن خود را شروع به ساختن کردند. در دوران پهلوی اول محدوده شهر از شمال به خیابان انقلا‌ب که آن زمان اسمش شاه‌رضا بود کشیده شد، از غرب به خیابان سی‌متری که کارگر فعلی است، از شرق به خیابان شهباز که خیابان شهدای فعلی است، از جنوب هم تا مولوی و شوش، شهر تهران گسترش پیدا کرد و ساخت‌وسازهایی که عمدتاً شکل می‌گرفت، از دید شهرسازی، براساس یک شبکه شطرنجی با همان مرکزیت بازار و میدان توپخانه و بهارستان و ارگ حکومتی آن زمان کاخ گلستان و مجلس شورای ملی آن زمان و پادگان‌های متعددی هم مثل باغ شاه و عشرت‌آباد شکل گرفتند. ‌
▪ این ساخت‌وسازها توسط چه کسانی انجام می‌شد؟
ـ یکسری مهندس خارجی برای این ساخت‌وسازها به ایران دعوت شدند که بعضاً مهندسان آلمانی بودند و ساختمان‌های مهم مثل راه‌آهن و تعدادی از بانک‌ها و ساختمان‌هایی که در باغ ملی قرار گرفته شده بود، ساختند. تعدادی از مهندسان همسایه‌های ایران مثلا‌ً آذربایجان نیز به ایران آمدند که ساخت‌وسازهای نسبتاً برگرفته از معماری مدرنی که در غرب رایج بود ایجاد کردند. گروهی دیگر نیز ایرانیان تحصیل کرده رشته معماری در خارج بودند که به ایران برگشته بودند و با همکاری تعدادی از مهندسان خارجی، دانشکده هنرهای زیبا در دانشکده تهران تأسیس کردند و به فعالیت و ساخت‌وساز مشغول شدند که آثار این گروه معماران، هرچند متأسفانه تعداد زیادی از آن از بین رفته اما بعضاً در بعضی خیابان‌های مرکزی مثل انقلا‌ب، حافظ، فردوسی، سعدی و خیام هنوز باقی مانده و مشهود است.
هرچند که ایده‌های غربی که وارد معماری و شهرسازی ایران شد با آنچه سبک تهران نامیده می‌شود و در دوره قاجار شکل گرفته بود مغایر بود و شاید در تداوم آن معماری و شهرسازی نیست، ولیکن باز شهر تهران در مجموع هماهنگی خاصی در عناصر معماریش وجود داشت. مصالح عمدتاً یکنواخت بود، ارتفاع ساختمان‌ها در حد دو یا حداکثر سه طبقه بود و رعایت اصولی که توسط این گروه از معماران چه معماران خارجی و چه تحصیلکردگان داخلی صورت می‌گرفت کارها با نظم خاصی انجام می‌شد، ضمن اینکه فضای سبز و باغهای اطراف شهر هم، آنچنان دستخوش تعرض قرار نگرفته بود و محیط شهری در مجموع مطلوب بود.
▪ معماران تجربی در این میان چه نقشی داشتند؟
ـ در حاشیه محدوده آن زمان گروه سومی به نام معماران تجربی بودند که عمدتاً برای قشرهای متوسط و کم‌درآمد جامعه ساخت‌وساز می‌کردند و آن هم یک نوع معماری ارزان قیمت در قطعات کوچک بود که دارای هویت خاصی بود و مجموعه آنچه شهر تهران شناخته می‌شد ویژگی‌ها و هویت خاصی داشت.
▪ چه عواملی باعث از بین رفتن این هویت شد؟‌
ـ زمانی که جنگ جهانی دوم صورت گرفت با اینکه کشور مستقیماً درگیر جنگ نبود اما از سمت شمال و جنوب اشغال شده بود و دوره‌ای بود که تا پایان جنگ که حدود سال ۱۳۲۴ بود، اقدامات عمرانی چندانی صورت نگرفت. بعد از پایان جنگ جهانی دوم، دوران سلطنت پهلوی دوم آغاز شده بود که پس از تحولا‌ت سیاسی پی‌درپی، دوره آرام‌تری برقرار شد و سرمایه‌های خارجی کم و بیش وارد مملکت شدند. اصل ۴ ترومن در ایران فعال شده بود و از محل کمک‌های مالی آمریکا و اصل ۴، هسته‌های فنی در سازمان برنامه و بودجه وزارت کشور شکل گرفتند و تفکر شهرسازی و معماری که لا‌زمه آن عصر بود ایجاد شد. مثلا‌ً در همین دوران بود که طرح جامع همدان ]که یک شهر استثنایی در ایران است و به صورت شعاعی است، یک میدان مرکزی دارد که شش خیابان از آن منشعب می‌شوند[ توسط یک مهندس آلمانی طراحی شد و بعد هم طرح‌های ‌هادی برای بسیاری از شهرهای کشور مدنظر قرار گرفت.
اتفاق دیگری که در دوران بعد از جنگ جهانی دوم صورت گرفت این بود که صنایعی در شهر تهران تا حد زیادی شروع به رشد و توسعه و گسترش کردند و باعث شد تعدادی از ثروتمندان و ملا‌کان بزرگ روستاهای مختلف به تهران مهاجرت کنند و در کنار آن متمولا‌ن شهر تهران از آنجایی که از دارایی برخوردار بودند، متوجه نیاز مسکن مردم تازه مهاجرت کرده به تهران شدند و به ارزش زمین در شهر پی بردند و مقادیر زیادی از زمین‌های پیرامون شهر را خریداری کردند. مثلا‌ دفعتا‌ً یک روستا را با کل اراضی کشاورزی و اراضی موادی که پیرامونش جزو سند روستا بود می‌خریدند. با این اقدام اطراف شهر تهران یکسری بزرگ مالک شکل گرفت. تا اینکه به دهه ۴۰ می‌رسیم، زمانی که جمعیت شهر تهران افزایش سرسام‌آوری پیدا کرد. این زمان مقطعی است که بین آنچه قبل از این زمان رخ داد از نظر معماری وشهرسازی و آنچه بعد به وجود آمد یک انقطاع پیش می‌آید، به‌طوری که این بزرگ مالکین اراضی را که داشتند با نقشه‌های نسبتاً ابتدایی تفکیک کردند و زمین را با قیمت چند ده برابر خریداری شده فروختند و قشر دیگری به نام بساز و به‌فروش در شهر شکل گرفت که این زمین‌ها را از مالکان می‌خریدند و می‌ساختند و به مردم می‌فروختند.
این انقطاع به این صورت بود که معماری ایران از معماری گذشته خود در کل کشور و به‌خصوص در شهر تهران فاصله گرفت و ساخت‌وساز به سبک و سیاق جدید برگرفته از ایده‌های مدرنیستی غرب منتها به بدترین نحو خود توسعه پیدا کرد و بعضی از دستگاه‌ها هم مثل بانک رهنی ایجاد شد که مثل همان مالکان بزرگ زمین‌های دولتی و اراضی خالصه را با یک مقدار نقشه‌بهتر تفکیک می‌کرد و در معرض فروش قرار می‌داد. از جمله کارهایی که بانک رهنی انجام داد محله نارمک و یوسف‌آباد است. در بخش خصوصی هم تهرانپارس در شرق، شهرآرا و آریا شهر در غرب را می‌توان نام برد.
▪ در این زمان دولت چه کاره بود آیا هیچ نظارتی بر ساخت‌وسازها و این تقسیم اراضی انجام نمی‌داد؟
ـ هنوز دولت آنچنان فکر رفع این معضل نیفتاده بود تا اینکه در دهه پنجاه دولت تصمیم گرفت اقداماتی صورت دهد و شهرها را به نظم در بیاورد. در سال ۱۳۳۴ قانون بلدیه مورد تجدیدنظر قرار گرفت و تبدیل به قانون شهرداری شد و در سال ۱۳۴۵ این قانون بازنگری شد و در این دوران بود که پنج ماده که خاص مسائل شهرسازی و کنترل ساخت‌وسازهای شهری است به قانون شهرداری الحاق شد. این پنج ماده، مواد ۹۷، ۹۸، ۹۹، ۱۰۰ و ۱۰۱ قانون شهرداری است. به موجب ماده ۹۷ قانون شهرداری پیش‌بینی شد؛ برای سروسامان دادن به وضعیت توسعه شهرها برای هر شهری توسط شهرداری طرح جامع تهیه شود. در ماده ۹۸ شورایی به نام شورای عالی شهرسازی برای تصویب این طرح‌های جامع تهیه شد که متشکل از تعدادی از وزرا بود. در ماده ۹۹ به حریم شهر پرداخته شد و نحوه تهیه نقشه حریم شهر و تهیه نقشه جامع شهرسازی در حریم شهر مشخص شد. در ماده ۱۰۰ پیش‌بینی شد هر مالکی موظف است در محدوده قانونی و حریم شهرها، برای هرگونه ساخت‌وسازی از شهرداری پروانه ساختمان بگیرد و می‌توان گفت نظارت و کنترل ساخت‌وسازهای شهری قانونمند شد. در ماده ۱۰۱ هم مقرر شد نقشه‌های تفکیک اراضی که به وفور توسط مالکان نقشه تهیه می‌شد قبل از ثبت در ادارات ثبت به تصویب شهرداری برسد. شهرداری با این ۵ ماده قانونی ارگانی تلقی شد که باید برای شهر طرح جامع تهیه کند و نسبت به حریم شهر نظارت و کنترل داشته باشد، برای ساخت‌وسازها پروانه بدهد و در عمل تفکیک هم بررسی شهرسازی روی نقشه‌ها داشته باشد.
در اوایل دهه پنجاه، دو قانون دیگر به تصویب رسید که قانون شورای عالی شهرسازی و معماری ایران بود و قانون تغییرنام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی که همه اقدامات قبلی را کن‌لم یکن کرد و آن دیدگاه عدم تمرکز را از بین برد و تهیه طرح‌های توسعه شهری به صورت متمرکز به وزارت مسکن و شهرسازی و وزارت کشور محول شد. ‌
▪ در واقع این دوران را می‌توان آغاز ایجاد شهرسازی مدرن یعنی شهرسازی به سبک غربی و مدرن از نظر قانونی در ایران دانست اما در عمل چه اتفاقی افتاد؟ ‌
ـ افزایش جمعیت و گسترش شهر تهران دیگر هیچ دستگاهی را قادر به کنترل دقیق نمی‌کرد. شهرداری قادر به کنترل نبود. شهر در همه جهات رو به گسترش بود. بعضی مناطق را ملا‌حظه بفرمایید در نامشان یک آباد هست. یعنی تمام روستاها یکی پس از دیگری در عرصه ساخت‌وساز شهری قرار گرفتند و تهران به شمیرانات وصل شد. از شرق به ارتفاعات و کوه‌های شرق متصل شد و از غرب هم رو به کرج گسترش یافت و در جنوب هم توسعه داشت و تا اراضی کشاورزی جنوب تهران دستخوش ساخت‌وساز قرار گرفتند و تهران امروزی به وجود آمد.
از دهه ۴۰ به بعد دورانی است که شهر تهران لجام‌گسیخته روبه گسترش نهاده است ولی شهرسازی آن تابع ضوابط و مقررات خاصی نیست هرچند تهران صاحب طرح جامع شده بود اما در عمل آنچنان موردتوجه قرار نگرفت. بعضی از پیشنهادات طرح جامع در سال‌های ۴۷ و ۴۹ پیشنهادات خوبی بود که اگر آن طرح تهیه نشده بود مشکلا‌ت تهران چندده برابر بود. مثلا‌ً شبکه بزرگراهی شهر تهران هنوز براساس آن طرح اجرا می‌شود، اراضی‌ای که رزرو و ذخیره شده بود کمک شایانی کرد که در آن مناطق ساخت‌وساز صورت نگیرد و شهرداری در چند سال اخیر قادر به اجرای این شبکه بزرگراهی بشود. ولی همانطور که عرض کردم، در مجموع از دهه ۴۰ به بعد ساخت‌وسازهای شهری ناهماهنگ و به‌طور غیرقابل اغماض می‌توان گفت از یک درهم ریختگی و بی‌نظمی‌ برخوردار است ضمن اینکه از ایمنی لا‌زم هم برخوردار نبوده است.
در سال ۱۳۵۳ تحولی جدید هم صورت گرفت و آن افزایش قیمت نفت بود که یکباره از بشکه‌ای دو، سه دلا‌ر به ۳۰ دلا‌ر افزایش یافت و پول سرشاری از محل فروش نفت وارد کشور شد و طبیعی است که چون زیرساخت‌های مملکت گنجایش سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی و صنعت را نداشت این پول سرازیر شد به بخش مسکن و ساخت‌وسازهای زیادی در آن سال‌ها انجام شد و این ساخت‌وسازها چون خیلی سریع انجام شد و روز به روز هم ارزش زمین و ساختمان بالا‌ می‌رفت، آن قشری که دست‌اندرکاران فروش این ساختمان‌ها بودند قیمت زمین و مسکن را به یکباره افزایش دادند.
▪ بعد از انقلا‌ب وضعیت ساخت‌وساز به چه صورت ادامه یافت؟
ـ در سال‌های اولیه بعد از انقلا‌ب کشور در حال جنگ بود و دولت در این دوران اقدام مثبتی برای جلوگیری از افزایش قیمت زمین و مسکن انجام داد و سه قانون پی‌درپی در فاصله زمانی چند سال گذراند که قانون لغو مالکیت به اراضی مواد، قانون اراضی شهری و بعد قانون زمین شهری هستند که تاحدودی مداخله دولت را در کنترل بازار زمین و قیمت مسکن افزایش داد و دولت تا حد زیادی در این زمینه موفق شد. منتها از دیدگاه معماری و شهرسازی، دولت زمین ارزان به قشر متوسط و کم‌درآمد جامعه می‌داد و آنها هم از توانایی مالی زیادی برخوردار نبودند بنابراین گسترش حاشیه شهرها بدون رعایت اصول شهرسازی و معماری شکل گرفت و در اطراف تهران، شاهد آماده‌سازی‌های زیاد زمین توسط دولت هستیم. مثل دارآباد و کوی‌های مختلف که اینها یک ناهماهنگی جدید بر پیکر شهر وارد کرد. ‌
‌ از طرفی در سال‌های ۶۷ و ۶۸ دولت کمک‌هایش را به شهرداری‌ها تقلیل داد و بعضاً قطع کرد و مسأله خودکفایی شهرداری‌ها مطرح شد. آسان‌ترین راهی که در مقابل شهرداری‌ها قرار گرفت فروش تراکم یا به عبارتی فروش فضای بالا‌ی قطعات زمینی که مالک داشتند به خود مالکین و ایجاد ساختمان‌های مرتفع و بلندمرتبه در شمال شهر تهران و ساختمان‌های ۴ و ۵ طبقه در کوچه پس‌کوچه‌های مرکز و جنوب شهر بود. در آن سال‌ها دوران بعد از جنگ بود و جمعیت نیز در شهر تهران رو به افزایش بود.
این مسائل و بعضی از بی‌انضباطی‌هایی که در دوران قبل از آن به‌وجود آمده بود و تغییرات مداوم در تراکم‌ها توسط شهرداری و ایجاد ساختمان‌های ناهماهنگ در مقاطع‌های زمانی گوناگون با تغییر تراکم‌ها و عدم کنترل از نظر ایجاد هماهنگی‌های لا‌زم و مسأله بلندمرتبه‌سازی هم به آن اضافه شد و گسترش شهر از آن زمان تا به حال به حدود دو برابر افزایش یافت. با از بین بردن میراث طبیعی که در شمال شهر تهران دامنه‌های البرز و باغات شمیرانات وجود داشت، با از بین بردن سکون و آرامش نسبی که در بافت‌های مرکزی شهر وجود داشت و با گسترش شهر در نقاط پیرامون جنوب و شرق و غرب شهر، تهران امروزی شکل گرفته است، تهرانی که نه دارای هویت است؛ هویتی که در دوران گذشته تا اوایل قرن جدید از آن برخوردار بوده، نه از نظر زیبایی‌شناسی واجد ارزش است. تهرانی که از نظر بصری با آلودگی‌های زیادی مواجه است، نه از نظر مسأله زیست‌محیطی از استانداردهای لا‌زم برخوردار است، نه فضای سبز کافی دارد. با اینکه شبکه بزرگراهی با استفاده از فروش تراکم به سرعت توسعه پیدا کرده و دو خط مترو هم ساخته شده از ترافیک مناسبی برخوردار نیست و مهم‌تر اینکه مردم شهر از مسکن مطلوب برخوردار نیستند. مخصوصاً در یکی دوسال اخیر آنچنان قیمت مسکن افزایش یافته که بسیاری از گروه‌های متوسط و کم درآمد جامعه را از بازار زمین و مسکن خارج کرده و تهرانی که از نظر شغل و اشتغال با اینکه حدود ۳۰درصد از تسهیلا‌ت زیربنایی و صنایع کشور در پیرامونش وجود دارد در مشکل به سر می‌برد. بیکاری در آن بسیار زیاد است و با تهرانی مواجه هستیم که امنیت و آرامش برای ساکنین آن به حداقل خود رسیده است. از دیدگاه معماری و شهرسازی هم آن ویژگی‌های خاصی که در گذشته داشته را از دست داده و شهری است که به سختی می‌توان بسیاری از مناطقش را از هم تمیز داد و هویت خاصی برای محلا‌تش تصور کرد.

پروانه ارمش

منبع : روزنامه اعتماد ملی