ژئوتوریسم

●تعریف: ژئوتوریسم، جئوتوریسم، توریسم جغرافیایی (Geo Tourism) یكی از رشته‌های تخصصی اكوتوریسم است كه به معرفی پدیده‌های زمین‌شناسی به گردشگران با حفظ هویت مكانی آنها می‌پردازد.
ژئوتوریسم از علوم ژئومورفولوژی، ژئوتكنیك، ژئوفیزیك زمینی، ژئوشیمیایی و كلیماتولوژی بهره برده و كارشناسان علوم زمین و علاقه‌مندان به طبیعت را برای بازدید از جاذبه‌های زمین دعوت می‌كند. حفظ محیط زیست و چشم‌اندازهای آن، عدم تغییر و خودداری از دخالت انسان در بر هم زدن چهره زمین از اهداف اصلی ژئوتوریسم است.
ژئوتوریسم زیرمجموعه توریسم پایدار بوده و هدف آن حفظ منابع گردشگری در مقاصد است. یعنی هدایت گردشگران به نحوی كه محل مورد بازدید برای نسلهای آینده هم همانطور باقی مانده و قابل استفاده باشد. ژئوتوریسم این امكان را برای محققان و بهره‌برداران به وجود آورده است كه بتوانند محیط را بهتر و كیفیت بازدید را ارتقاء دهند به طوری كه دخالت انسان در زمین منجر به نشان دادن برجستگی ویژه و تازه‌ای از طبیعت گردد. تبدیل كارخانه كنسروسازی خلیج «مونته‌ری» در كالیفرنیا به آكواریوم بزرگ دریایی، ایجاد تاسیسات دفع و تصفیه فاضلاب چشمه‌های آبگرم و معدنی «هاكونه» ژاپن موجب ارتقاء ژئوتوریسم در این مناطق شده است. در ژئوتوریسم تلاش بر این است كه دخالت و تصرفی توسط انسان در محیط صورت نگیرد اما به ناچار اگر اقدامی صورت گرفت این اقدام بایستی منجر به كمال در طبیعت شود. ایجاد تغییر نبایستی ناسازگاری با محیط داشته باشد و چهره منطقه را دگرگون و ناهمگون كند.
در ژئوتوریسم طبیعت دائم توسط فرسایش آبی و بادی در حال تنوع و دگرگونی است. این دگرگونی توسط خود عوامل فرسایش طبیعی شكل می‌گیرد نه انسان.
«جاناتان تور تلات» متخصص و كارشناس جئوتوریسم در مجله نشنال جئوگرافیك واژه ژئوتوریسم را بدین طریق تعریف كرده است: توریسمی كه هویت جغرافیایی یك مكان را حفظ می‌كند و یا آن را بهتر می‌كند. او با این تعریف تسریع می‌نماید كه درآمد توریسم به حفظ محیط‌های طبیعی كمك می كند و به همین منظور او توریسم پایداری كه منجر به رفع فقر از جامعه میزبان نشود را قبول نداشته و از واژه «توریسم پایدار موفق» یاد می‌كند. لذا او ژئوتوریسم را نوعی توریسم پایدار موفق تعریف كرده كه فراتر از توریسم پایدار است. حفظ منابع گردشگری بدون بهره‌برداری و درآمد برای جامعه میزبان و بهره معنوی برای گردشگران بی‌معنی خواهد بود.
عدم استقبال مردم از سفر با تور در كشور جهت دیدار از جاذبه‌های اكوتوریستی و پدیده‌های ژئوتوریسم می‌تواند در درازمدت به دلیل عدم اطلاع كافی از اهمیت و ارزش پدیده‌ها و آثار طبیعی، نوع استفاده و هجوم بدون كنترل و نظارت شهروندان منجر به تخریب منابع گردد.
در همین راستا بود كه در گردهمایی جهانی توریسم در برزیل «لوئیس اینا سیلولولا داسیلوا» رییس‌جمهور برزیل برای اولین بار از واژه «توریسم خوب» یاد كرد. یعنی گردشگری كه منجر به رفاه بیشتر اهالی محلی شود و به صورت محسوس و مستقیم در رفاه اجتماعی آنها نقش داشته باشد تا آنان اثرات توریسم را دریافت كرده و در حفظ هرچه بیشتر و بهتر محیط و منابع گردشگری بكوشند.
ژئوتوریسم تلاش دارد تا از طریق ایجاد و تعریف ژئوپاركها، دیدار از جاذبه‌های زمین را ساماندهی و هدفمند نموده و از تخریب آثار توسط انسان جلوگیری نماید.
●ژئوپارك (Geo Park):
سازمان علمی فرهنگی یونسكو ژئوپارك را یك محدوده معین جغرافیایی تعریف می‌كند كه شامل چند پدیده خاص و زیبای زمین‌شناسی است. در این محدوده ممكن است علاوه بر جاذبه‌های زمین‌شناسی تعدادی جاذبه‌های طبیعی، فرهنگی، هنری و تاریخی هم وجود داشته باشد كه بر روی توسعه اقتصادی منطقه اثرگذار خواهد بود.
در یك نگاه مجموعه جزایر قشم، كیش، البرز مركزی، قله‌های آتشفشانی، تپه‌های مارنی خلیج كواتر منطقه چابهار ایران، كلوتهای كویر شهداد، مجموعه پارك ملی كویر و دریاچه حوض سلطان، الموت قزوین، منطقه طارم سفلی بخش سیردان، دره ایزد خواست و دشت ارژن استان فارس از جمله مناطقی است كه قابلیت تبدیل شدن به ژئوپارك را دارد.
شناسایی ژئوپاركها و پدیده زمین‌شناسی، معرفی و تبلیغ آن برای بازدید، بدون در نظر گرفتن ملاحظات ژئوتوریسم و تمهیدات حفاظتی و آگاه‌سازی عمومی می‌تواند زیانهای جدی و غیرقابل جبرانی را به آن پدیده وارد كند. عدم توجه به موضوع حفاظت و نگهداری از پدیده‌های زمین‌شناسی در كشف و استخراج معادن، ایجاد بندرگاه‌ها، راه‌ها و جاده‌های مواصلاتی، انتقال انرژی از طریق حفر كانال، لوله‌های نفت، گاز، آب و نصب دكل‌های برق و مخابرات، بستن سد و بند و تغییر مسیر رودخانه‌ها باعث نابودی ژئوپاركها و تخریب جاذبه‌های زمین می‌شود كه برای پیدایش و شكل‌گیری آن میلیون‌ها سال وقت صرف شده است.
●ضرورت ثبت ژئوپاركها و پدیده‌های ژئوتوریسم:
گرچه توجه به جاذبه‌های طبیعت و اكوتوریسم در اروپا به دلیل فشارهای روحی و روانی؛ سختی شرایط زندگی شهری و ماشینی و آلودگی‌های محیطی از نیمه دوم قرن بیستم آغاز شد و هر روزه بر تعداد اكوتورها جهت دیدار، تفریح و استراحت در طبیعت افزوده می‌شود. ولی عمر این رشته از صنعت گردشگری در كشور ما بسیار اندك بوده و برگزاری تورهای سازمان یافته تخصصی اكوتوریستی كه توسط دفاتر خدمات مسافرتی و جهانگردی برگزار می‌شود كمتر از انگشتان دست می‌باشد.
عدم استقبال مردم از سفر با تور در كشور جهت دیدار از جاذبه‌های اكوتوریستی و پدیده‌های ژئوتوریسم می‌تواند در درازمدت به دلیل عدم اطلاع كافی از اهمیت و ارزش پدیده‌ها و آثار طبیعی، نوع استفاده و هجوم بدون كنترل و نظارت شهروندان منجر به تخریب منابع گردد. این اتفاق زمانی شدت بیشتری می‌گیرد كه پدیده‌ها و چشم‌انداز طبیعی در نزدیكی قطبهای جمعیتی واقع شده باشد و دسترسی به آنها ساده و سهل و به نوعی دیدار از آنها برای مردم و به ویژه جوانانی كه به دنبال تفریح و گذران اوقات فراغت و تخلیه انرژی خود هستند «مد» شود. چنین وضعیتی نه تنها منابع و درآمدی را نصیب كشور و جوامع محلی همجوار این آثار و پدیده‌ها نخواهد كرد بلكه مزاحمت‌های اجتماعی، آلودگی صوتی، ترافیك، افزایش زباله‌ها و پسماندها را برای جامعه میزبان به ویژه شهركها و روستاهای اطراف به وجود خواهد آورد. آنگاه به جای اینكه جامعه میزبان و ساكنین محلی به داشتن چنین پدیده‌هایی افتخار كنند از همجواری با آن احساس خستگی و نارضایتی كرده كه عامل بسیار خطرناكی برای از بین رفتن و نابودی این آثار و پدید‌ها است.
اگر برنامه‌ریزی به منظور ساماندهی مناطق تنگه واشی فیروزكوه، اخلمد شهرستان چناران خراسان رضوی، دریاچه ولشت مازندران، دریاچه اوان الموت قزوین، گهر لرستان، كندوان آذربایجان شرقی و… در آینده نزدیك صورت نگیرد قطعاً با عكس‌العمل منفی و تقابل جامعه میزبان و ساكنین محلی مواجه خواهیم شد.
با توجه به این شرایط ضروریست تا كلیه منابع ژئوتوریسم كه قابلیت جذب گردشگر داخلی و بین‌المللی را دارند در وهله اول توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و سازمان حفاظت محیط زیست در فهرست میراث آثار طبیعی ملی ثبت و حفاظت و در مرحله دوم جهت ثبت در فهرست میراث جهانی یونسكو به دبیرخانه آن سازمان پیشنهاد گردد.
قطعاً ثبت پدیده‌های ژئوتوریسم در فهرست میراث جهانی نیازمند تدوین برنامه جامع حفاظتی، ساماندهی، بهره‌برداری، نظارت و ارایه طرح‌های مدون در چهارچوب ملاحظات زیست محیطی و در راستای توسعه پایدار خواهد بود كه بتواند توجیه لازم و كافی را برای دفاع در مجمع عمومی داشته باشد. بدون شك ثبت این آثار در فهرست میراث جهانی علاوه بر ارتقاء جایگاه ایران در صنعت گردشگری و میراث طبیعی جهان، نقش قابل توجهی در معرفی جاذبه‌های منحصر به فرد ج. ا. ایران در بازارهای بین‌المللی گردشگری به منظور جذب گردشگر بیشتر و كاهش تهدیدها و تعرضات خارجی خواهد داشت.
این مهم زمانی اتفاق خواهد افتاد و به نتیجه خواهد رسید كه جوامع محلی از ورود گردشگران به منطقه و همچنین توجه دولت به عمران و آبادانی محل زندگی آنها منتفع شوند.●عوامل پیدایش پدیده‌های ژئوتوریسم:
مهمترین عوامل پیدایش رخنمون‌ها، اشكال و جلوه‌های زمین كه موجب جلب گردشگران علاقمندان به پدیده های طبیعی می‌گردد عبارتند از:
۱- فرسایش
۲- آتشفشانها
۳- چین‌خوردگی‌ها و گسله‌ها
۴- گنبدها و بلورهای نمكی
۵- تپه‌های مرجانی
●فرسایش، خالق پدیده‌های ژئوتوریسم:
فرسایش مهمترین عامل ایجاد و شكل‌گیری پدیده‌های زمین‌شناسی محسوب می‌شود. فرسایش آبی، بادی، تغییرات درجه حرارت و تبلور كانی‌ها از عمده‌ترین محركهای عمل فرسایش در سطح زمین است.
بارش برف و باران، رگبارهای فصلی، امواج دریا، پیشروی و پسروی آب دریاها، تغییر مسیر رودخانه‌ها، جریان سیلابها، نفوذ آب در لایه‌های زمین و انحلال سنگها و رسوبات آهكی سیلتی، مارنی و ماسه‌سنگی و شكل‌گیری غارها و حفره‌ها و دریاچه‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی، نفوذ آب در سنگها، انجماد و تخریب آنها از جمله عواملی است كه چهره طبیعت را دایم تغییر داده و رخنمون ها و جلوه‌های رنگارنگ كانی‌ها و لایه‌های مختلف زمین را برای بشر نمایان می سازد.
در یك نگاه مجموعه جزایر قشم، كیش، البرز مركزی، قله‌های آتشفشانی، تپه‌های مارنی خلیج كواتر منطقه چابهار ایران، كلوتهای كویر شهداد، مجموعه پارك ملی كویر و دریاچه حوض سلطان، الموت قزوین، منطقه طارم سفلی بخش سیردان، دره ایزد خواست و دشت ارژن استان فارس از جمله مناطقی است كه قابلیت تبدیل شدن به ژئوپارك را دارد.
جریانات جابجایی توده‌های هوایی كه باد را به وجود می‌آورد، نقش موثری در ایجاد پدیده های ژئوتوریسم دارد. جریانات دایمی بادها و تندبادها كه باعث تغییرات مداوم درجه حرارت، افزایش رطوبت و گاهی خشكی زمین می‌گردد، حمل و جابجایی بذر گیاهان و درختان، ذرات ریز گردوغبار و شنهای روان و افزایش قدرت تخریبی گردبادها و امواج دریا از جمله مواردی است كه اثرات قابل توجهی بر نفوذ و تخریب رسوبات كم مقاومت زمین داشته و مورفولوژی ناهمگنی را به وجود می‌آورد. تخریب سریع لایه‌های غیرمقاوم زیرین سنگها و صخره‌ها بر اثر فرسایش آبی و بادی و افزایش اثر نیروی ثقل آنها موجب ریزش ارتفاعات، رانش و شكل‌گیری اشكال جدید و پیدایش پدیده‌های متنوع و حیرت‌آوری می‌شود كه خارج از اراده و توانایی انسانهاست.
●مهمترین منابع و پدیده‌های ژئوتوریسم:
غارها، دره‌ها، شكستگی‌ها، آبشارها، چشمه‌ها، رودخانه‌ها، ناودیس‌ها و طاقدیس‌ها جهت چین‌خوردگی‌ها، رسوبات دوره‌های مختلف زمین‌شناسی، آتشفشانها، مواد آذرین بیرونی، كف‌های كریستالی، استلاگتیت‌ها و استلاگمیت‌های درون غارها و حفره‌ها، ایوانها و ستونهای غاری و دریایی، گنبدهای نمكی، تپه‌ها و كولنی‌های مرجانی، بریدگی‌های سواحل (فیوردها)، لایه‌ها و دیوارهای سنگی، رشته‌های میكروسكوپی نمكی، توده‌های مواد معدنی، فلاتها، تپه‌های مارنی، تخته سنگها و قطعه سنگهای بزرگ تعادلی، ریپل ماركهای شنهای روان و موجی سواحل، كانالهای آبی جزر و مد، تپه ماسه‌های بادی، تنگه‌ها و تونلهای آبی و بادی، شیارها و امتداد لایه‌ها و بقایای پادگانه‌های رسوبی، فسیلهای برجای مانده، پوشش گیاهی زمینهای بدلندی و اشكال و احجام متعدد از جمله مهمترین آثار و پدیده‌ها ژئوتوریسم برای بازدید گردشگران است.
●ضوابط و حداقل خدمات در ژئوپاركها:
۱- مشخص نمودن محدوده ژئوپارك توسط سازمانهای مرتبط
۲- ثبت محوطه یا پدیده‌های طبیعی موجود ژئوپارك در فهرست میراث طبیعی ملی
۳- حفاظت و نگهبانی دایمی و تامین امنیت گردشگران در محدوده مورد نظر
۴- داشتن راهنمای متخصص دارای مجوز فعالیت از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مسلط به علوم زمین
۵- اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی مناسب مبنی بر معرفی و اهمیت آثار موجود در ژئوپارك و نحوه استفاده و بازدید از آثار در قالب بروشورها و اقلام تبلیغاتی و اطلاع‌رسانی
۶- ایجاد تاسیسات اقامتی و پذیرایی موقت استاندارد شده در قالب كمپینگ و كلبه و سرویس‌های بهداشتی با معماری و مصالح سازگار و همگون با محیط
●راهكار اجرایی:
اگر برنامه‌ریزی به منظور ساماندهی مناطق تنگه واشی فیروزكوه، اخلمد شهرستان چناران خراسان رضوی، دریاچه ولشت مازندران، دریاچه اوان الموت قزوین، گهر لرستان، كندوان آذربایجان شرقی و… در آینده نزدیك صورت نگیرد قطعاً با عكس‌العمل منفی و تقابل جامعه میزبان و ساكنین محلی مواجه خواهیم شد.
۱- با توجه به آیین‌نامه طبیعت‌گردی و شرح وظایف كمیته ملی طبیعت‌گردی موضوع مصوبه شماره ۲۷۳۱۳/ت ۳۳۴۷۲ ه- مورخ ۵/۵/۸۴ هیأت محترم وزیران و همچنین براساس آیین‌نامه اجرایی نحوه تشكیل و اداره مناطق نمونه گردشگری موضوع مصوبه شماره ۶۸۴۳/ت ۳۲۴۰۰ ك مورخ ۱۱/۲/۸۴ شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری این فرصت و امكان وجود دارد تا اقدامات لازم از طریق كمیته مذكور جهت سیاستگذاری و هماهنگی بین دستگاهی، شناسایی و معرفی مناطق و محدوده‌های ژئوتوریسم، حمایت و پشتیبانی، نظارت، تربیت و آموزش راهنمایان متخصص و تشویق و جلب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی صورت پذیرد. (كمیته ملی طبیعت‌گردی در سطح معاون وزیر جهاد كشاورزی، سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بر طبق آیین‌نامه اجرایی تشكیل می‌شود.)
۲- بعد از شناسایی پدیده‌ها و مشخص‌سازی محدوده‌های ژئوپاركها، از طریق حمایت‌های دولتی، امكانات زیربنایی و زیرساختی برای دسترسی و استفاده گردشگران فراهم شود.
۳- ژئوپاركها به بخش‌های غیردولتی ترجیحاً متخصصان، فارغ‌التحصیلان و علاقمندان به طبیعت و علوم زمین جهت بهره‌برداری واگذار شده و تا مرحله سوددهی از حمایتهای دولتی برخوردار شوند.

دكتر علی رحیم‌پور
منابع:
۱- زمین‌شناسی ساختمانی و تكنونیك، دكتر مدنی، جهاد دانشگاهی، تهران ۱۳۶۴
۲- ژئومورفولوژی كاربردی- فرسایش آب- دكتر احمدی، چاپ سوم، تهران ۱۳۸۱
۳- اطلس ژئوتوریسم قشم، علیرضا امری كاظمی. پایگاه ملی داده‌های علوم زمین كشور، سازمان زمین‌شناسی و اكتشافات معدنی كشور، تهران ۱۳۸۳
۴- سالهای آینده، توریسم جهانی، صلح و توسعه پایدار، ترجمه رضا غفاریان طوسی، همشهری ۱۲/۲/۱۳۸۳
۵- تسهیلات جهانگردی ژاپن، علی رحیم‌پور، نقش هستی، رسانه كاج، تهران ۱۳۸۱
۶- قوانین و مقررات سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، آرشیو دفتر تدوین استانداردهای فنی و نظارت
۷- كلیات ژئومورفولوژی ایران، دكتر محمود حریریان، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ۱۳۶۹

منبع : مسافران