بادهای۱۲۰ روزه سیستان

در بین بادهای محلی ایران بادهای ۱۲۰روزه سیستان که در بخش شرقی سرزمین ایران برای مدتی از سال حاکمیت می یابند. محدوده وزش این بادها را خراسان جنوبی تا سیستان و زمان آن را فصل تابستان بیان کرده اند.
بنا به نوشته دکتر علیجانی در کتاب آب و هوای ایران ، باد ۱۲۰ روزه سیستان در دوره گرم سال یعنی از ۱۵ خرداد تا ۱۵ مهر به مدت ۱۲۰ روز از ارتفاعات شمال شرقی ایران به سرزمین های جنوب شرقی ایران می وزد. به گفته وی این بادها در دامنه جنوبی البرز بسیار مطبوع و خنک است ، اما پس از عبور از بیابانهای خشک دشت کویر و دشت لوت بسیار گرم و خشک می شود به طوری که در سیستان و بلوچستان پوشش گیاهی را از بین می بردو خسارات جبران ناپذیری را ببار می آورد. با تغییر الگوی فشار در زمستان ،این باد هم ازبین می رود. در سایر منابع هم با اشاره به این که بادهای ۱۲۰ روزه سیستان معروف به بادهای لوار ، دنباله بادهای موسمی هندوستان است و از طریق افغانستان و خصوصاً در بیابان تار این کشور قدرت یافته و با عبور از نواحی کم ارتفاع افغانستان چون دشت نا امید وارد ایران می شود. جهت وزش آنها در زابل به غلط شمالشرق – جنوبغرب ذکر گردیده است .
در این مقاله سعی می شود ضمن ارائه اطلاعاتی دقیق تر از وضعیت بادهای ۱۲۰ روزه سیستان در شرق کشور ،ارتباط آن با الگوهای فشار سطح زمین نیز بررسی و برخی اثرات مثبت و منفی آن بر سطح زمین مورد مطالعه قرار گیرد.
● نامگذاری و محدوده وزش باهای ۱۲۰روزه:
با توجه به وضعیت جغرافیای طبیعی کشور و همچنین پراکندگی الگوهای فشار سطح زمین، به نظر می رسد در بیشتر نواحی ایران بادهای محلی فصل تابستان وجود داشته باشند ولی در هر محل نام مخصوص به خود دارند. تقریباًاکثر ساکنان جنوب خراسان و سیستان و بلوچستان با بادهای معروف ۱۲۰ روزه آشنایی دارند. به گفته آنان این بادها در فصل گرم سال وزیدن گرفته و از دو مشخصه ؛یکی سرعت و دیگری تداوم زیاد برخوردارند. این بادها در خراسان جنوبی به گرم باد یا تف باد معروف بوده و به سمت ناحیه سیستان ،بادهای لوار یا ۱۲۰ روزه خوانده می شود . علت اطلاق نام تف باد به آن در خراسان جنوبی کیفیت حرارتی باد مذکور بدون توجه به جهت یا روزهای خاصی است. در این منطقه در روزهای گرم سال هر بادی و با هر جهتی چون گرم است ،تف باد نامیده می شود . در سیستان و خصوصاًزابل نامگذاری باد مذکور بیشتر از عامل زمان تا هر چیز دیگری نشأت می گیرد. از آن گذشته این بادها واقعاً در زابل دارای جهت مشخص تر و ثابت تر ،سرعت بیشتر و زمان مشخص تری می باشندو. که به طور متوسط هر ساله حدود ۱۲۰ روز تداوم می یابد.
بنابراین وقتی از بادهای ۱۲۰ روزه سیستان صحبت می کنیم طبیعتاً بایستی محدوده مطالعاتی بخشی از جنوب خراسان تا سیستان و بلوچستان شمالی را در بر گیرد .
به منظور پیگیری نحوه تغییرات فصلی و ماهانه جهت ،تعداد و شدت بادها در منطقه مورد مطالعه(ایستگاههای هواشناسی بیرجند – نهبندان – زابل – زاهدان ) و نهایتاً تفکیک بادهای ۱۲۰ روزه از سایر بادها اقدام به تهیه و ترسیم گلبادهای ایستگاهها شده است . بر اساس اطلاعات حاصل از این گلبادها می توان زمان ، جهت و سرعت بادهای ۱۲۰ روزه سیستان را در بخش های مختلف منطقه تعیین کرد. به طور کلی در هر چهار ایستگاه از بهار به بعد ،بادهای غالب در یک یا دو جهت کاملاً مشخص با بیشترین فراوانی و سرعت ظاهر می شوند که این وضعیت در طول فصل تابستان شدت و ثبات بیشتری می یابد. با شروع فصل پاییز تقریباً وضعیت آرامی در ایستگاهها به چشم می خورد. و به جز در ایستگاه زابل ، در سایر ایستگاهها ،بادهای مختلف دارای شرایط مشابهی از نظر فراوانی و سرعت هستند. این وضع در زمستان و تا حدودی در نیمه اول بهار حفظ می گردد.
در ۳ ایستگاه نهبندان ،زابل و زاهدان ماههای تیر، خرداد و شهریور و در ایستگاه بیرجند از تیر ماه به بعد با افزایش فراوانی و سرعت باد در یک یا دو جهت مشخص که منطبق بر جهت غالب بادهای فصل تابستان است ،همراه می باشد. زمان شدید ترین و بیشترین بادها ،دو ماه تیر و مرداد تعیین می شود . که تقریباً ۸۰ درصد از بادهای وزیده شده در این ماهها سرعتی بیش از ۵ متر بر ثانیه دارند.

نوشته : سید رضا حسین زاده
فصلنامه تحقیقات جغرافیایی ، شماره ۱۲۰ ، پاییز ۱۳۷۶

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان