در جستجوی شجره‌نامه‌ای برای زبان‌ها

زمانی انسان‌ها زبان‌هایی معدود یا شاید یک زبان داشتند، و با این فرض می‌توان نتیجه گرفت که تمام ۶ هزار زبانی که امروزه در جهان مورد استفاده است از این یک زبان ریشه گرفته‌اند. اگر بتوانیم شجره‌نامه زبان انسان را بازسازی و شاخه‌های مختلف آن را تاریخ‌گذاری کنیم، در واقع پنجره‌ای تازه به روی گذشته انسان گشوده خواهد شد.
با این حال از دید بسیاری از زبان‌شناسان تاریخی احتمال تعیین این شجره‌نامه تقریباً صفر است و آنها که به این کار امیدوارند در واقع به دنبال توهم‌اند. این زبان‌شناسان اشاره می‌کنند که زبان‌ها آن قدر سریع تغییر می‌کنند که در بهترین حالت تبارشناسی آنها را فقط می‌توان تا چند هزار سال به عقب برد و پیش از آن هر چه هست سروصداست. برای اثبات این امر کافی است به آثار چاسر، نویسنده انگلیسی، توجه کنید که با وجود آن که فقط ۶۰۰ سال از ما فاصله داشته است نوشته‌هایش را به دشواری می‌توان خواند.
اما این مشکل زبان‌شناسان اخیراً گروه جدیدی از پژوهشگران را به سوی خود جلب کرده است که با امیدی بیشتر به این امر می‌نگرند. این گروه که همه زیست‌شناس‌اند ابزار ریاضی بسیار پیچیده‌ای برای رسم کردن شجره‌نامه ژن‌ها و گونه‌ها ابداع کرده‌اند. از آنجا که در ترسیم شجره‌نامه ژن‌ها و زبان‌ها مسائلی واحد مطرح است، زیست‌شناسان اطمینان دارند که ابزار آنها در مورد زبان نیز کارکرد دارد.
زیست‌شناسان در جدیدترین حمله خود به قلمروی زبان‌شناسی توسط دکتر راسل دی. گرِی، زیست‌شناس تکاملی در دانشگاه اوکلند نیوزیلند، خانواده هندواروپایی زبان‌ها را بازسازی کرده‌اند. این خانواده از زبان‌ها شامل زبان‌هایی منقرض‌شده است مانند هاتیتی متعلق به ترکیه باستان و توخاریان که زمانی در آسیای مرکزی استفاده می‌شده است و همین طور زبان‌های هندی و ایرانی در یک شاخه اصلی و تمامی زبان‌های اروپایی به جز زبان باسک (اسپانیا) در شاخه‌ای دیگر.
نتایجی که دکتر گری به همراه همکارش کوئنتین اتکینسن گرفته و آنها را در ماه نوامبر در نشریه «نیچر» به چاپ رسانده است در صورت صحت هم برای باستان‌شناسی و هم برای زبان‌شناسی اهمیتی بسیار دارند. شکل درختی که او برای زبان‌ها کشیده است جدید نیست، او هم زبان‌های هندواروپایی را به همان شکلی چیده است که زبان‌شناس‌ها با استفاده از شیوه‌های متعارف قیاس و استنتاج چیده‌اند. اما تاریخ‌هایی که دکترگری برای شاخه‌های این درخت تعیین کرده بسیار قدیمی‌ترند.
محاسبات دکتر گری نشان می‌دهند که زبانی که به عنوان زبان هندواروپایی نمونه شناخته می‌شود در حدود ۸۷۰۰ سال پیش وجود داشته است و این از زمانی که زبان‌شناسان محتمل می‌پنداشتند بسیار قدیمی‌تر است.
سن زبان هندواروپایی نمونه مدت‌ها در میان باستان‌شناسان محل اختلاف بوده است. برخی از پژوهشگران به پیروی از دکتر ماریا گیمبوتاس که در سال ۱۹۹۴ درگذشت معتقدند که زبان‌های هندواروپایی را جنگجویانی ترویج کردند که در حدود ۶ هزار سال پیش از سرزمین خود در استپ‌های روسیه در شمال دریاهای سیاه و خزر به راه افتادند.
اما بنا بر نظریه‌ای دیگر که دکتر کالین رِنفرو از دانشگاه کمبریج ارائه کرده است، هندواروپایی‌ها اولین کشاورزانی بودند که در ترکیه باستان اقامت گزیدند و زبان‌شان نه به واسطه فتح سرزمین‌های دیگر، بلکه از طریق گسترش کشاورزی در ۱۰ تا ۸ هزار سال پیش ترویج پیدا کرد. تاریخ‌گذاری دکتر گری در صورت پذیرفته شدن مهر تأییدی خواهد بود بر دیدگاه رنفرو.
تاکنون تعدادی زبان‌شناس اعلام کرده‌اند که درخت دکتر گری شکل درستی دارد، اما افزوده‌اند که او چیز جدیدی نگفته است و تاریخ‌هایش زیاده از حد قدیمی‌اند. دکتر جِی جیسونوف، کارشناس زبان‌های هندواروپایی از دانشگاه هاروارد، می‌گوید: «این شیوه چیز جدیدی به ما نمی‌دهد و تاریخ‌ها هم به نظرم غلط می‌آیند.»اما زیست‌شناسان بر این عقیده‌اند که زبان‌شناسان متوجه نیستند که در شیوه‌های جدید آنها از مشکلات شیوه قدیمی‌تر اجتناب شده است. آنها می‌گویند فقدان نوآوری در شجره‌نامه‌ای که دکتر گری رسم کرده است بهترین ویژگی آن است، چرا که این ویژگی به شیوه او اعتبار می‌بخشد.
دکتر مایک پیگل، زیست‌شناس تکاملی از دانشگاه ردینگ، می‌گوید اغلب زبان‌شناسان تاریخی تنها زبان‌های معدودی را بسیار خوب می‌دانند، اما کمتر پیش می‌آید که الگوی تغییری را در نظر بگیرند که عده زیادی از زبان‌ها را تحت تأثیر قرار داده است. او می‌گوید: «این رشته از علم در دست کسانی است که با تکامل زبان از منظری کلی و گسترده روبه‌رو نمی‌شوند.»
تاریخ‌هایی که دکتر گری برای قدیمی‌ترین شاخه‌های درخت خود تعیین کرده است حدود ۲ هزار سال از تاریخ‌هایی که در دیرین‌شناسی زبانی تعیین شده قدیمی‌ترند. بیل داردن، کارشناس تاریخ زبان‌های هندواروپایی از دانشگاه شیکاگو، می‌گوید: «از آنجا که کلمه wheel در زبان‌های توخاریان، یونانی، سانسکریت، و ژرمانی مشترک است و از طرف دیگر پیش از هزاره چهارم پیش از میلاد نشانه‌ای بر استفاده از این کلمه نیست، بنابراین نمی‌توان گفت که توخاریان ۷۹۰۰ سال قبل و زبان بالتیک-اسلاو ۶۵۰۰ سال قبل از دیگر زبان‌ها جدا شده است.»
اما دکتر گری ضمن دفاع از تاریخ‌هایی که تعیین کرده است به یک کاستی در استدلال مربوط به کلمه wheel اشاره می‌کند. او می‌گوید زبان‌های دخترِ هندواروپایی الزاماً نه این کلمه، بلکه کلمه k;el را به معنای «چرخیدن» به ارث برده‌اند و هر زبان به طور مستقل کلمه‌ای را از آن مشتق کرده است که معنای wheel را داشته باشد. به این ترتیب کسانی که به زبان نمونه هندواروپایی حرف می‌زده‌اند به احتمال زیاد مدت‌ها پیش از ابداع این کلمه زندگی می‌کرده‌اند.
ژن‌ها هم مانند زبان‌ها در روندی مداوم و ثابت جهش پیدا نمی‌کنند. و ارگانیسم‌ها و به ویژه باکتری‌ها به جای به ارث بردن ژن‌ها از جدی مشترک آنها را از ارگانیسم‌های دیگر قرض می‌گیرند. زیست‌شناسان همچنین دریافته‌اند که شجره‌نامه‌های بسیار پیچیده را نمی‌توان با شیوه‌های ذهنی ترسیم کرد. برای این کار شیوه‌های ریاضی لازم است، مثل استفاده از کامپیوتر برای ایجاد هر تعداد درخت- تعدادی که ممکن است سر به تریلیون‌ها بزند- و بعد تصمیم گرفتن با استفاده از آمار که کدام دسته از درختان از بقیه محتمل‌تر است.
دکتر گری درخت خود را بر اساس فهرست «دایِن»، مجموعه‌ای از کلمات هندواروپایی که زبان‌شناسان آنها را هم‌ریشه می‌دانند، ترسیم کرده و سپس آنها را بر اساس ۱۴ تاریخ شناخته‌شده برای انشقاق زبان‌های هندواروپایی مرتب کرده است. بسیاری از کلمات هم‌ریشه در فهرست داین قطعیت ندارند، بنابراین دکتر گری توانست این نکته را آزمایش کند که آیا حذف هم‌ریشه‌های مشکوک تفاوتی ایجاد می‌کند یا خیر. او همچنین بسیاری از دیگر فرضیات محتمل را آزمایش کرد، اما هیچ یک از آنها سنی برای زبان نمونه هندواروپایی به دست ندادند که نزدیک به تاریخ ۶ هزار سال پیش که مورد نظر زبان‌شناسان است باشد. گری در مقاله خود نوشته است: «به همین دلیل است که نتایج ما را هم زبان‌شناسان باید جدی بگیرند و هم دیگر کسانی که به شناختن خاستگاه زبان‌های هندواروپایی علاقه دارند.»
گری می‌گوید با زبان‌شناسان همکاری‌هایی را آغاز کرده و امیدوار است پس از آن که منتقدانش دریافتند او اشتباهات مورد اشاره آنها را مرتکب نشده است شجره‌نامه‌اش مورد پذیرش قرار گیرد.

منبع: نیویورک‌تایمز
نیکلاس وِید

منبع : خبرگزاری میراث فرهنگی