راه حل مشکل سیمان توزیع و مصرف صحیح

سیمان یكی از مهمترین مصالح ساختمانی است كه نقش بسزایی در پیشبرد اهداف عمرانی و ساخت و سازها و برنامه ریزی های بخش مسكن دارد. با گذشت بیش از ۷۰سال از ورود سیمان به كشور ما، متأسفانه دستگاههای مسؤول نتوانسته اند الگوی مناسبی برای مراحل مختلف تولید، توزیع و مصرف سیمان به وجود آورند تا ضمن حداكثر بهره وری از این مصالح ساختمانی از نوسانات مختلف بازار سیمان در فصل های مختلف كاری بكاهند. طرح جامع سیمان كه در سال ۱۳۸۲ از سوی وزارت بازرگانی و وزارت صنایع تدوین شد، به خاطر بی توجهی به موضوع مصرف صحیح سیمان و پی ریزی فرایند توزیع سیمان بر مبناهای غلط گذشته نتوانست گرهی از مشكلات سیمان را برطرف كند.برنامه ریزی برای ساماندهی توزیع سیمان نیازمند تعریف مجدد این فرآورده ساختمانی در مناسبات ساخت و ساز می باشد كه در این تعریف بایستی نكات زیر مدنظر قرار گیرد:
۱- در فرایند تولید هر تن سیمان، ۱۲۵ لیتر سوخت فسیلی مصرف و یك تن گاز كربن دار وارد محیط زیست می شود و در بین صنایع مختلف، از جمله صنایع آلوده كننده است. لذا بایستی حداكثر بهره وری مناسب از سیمان تولیدی كشور در رأس برنامه ریزی ها برای تولید و توزیع و مصرف سیمان قرار گیرد، زیرا تولید سیمان خسارات زیست محیطی فراوانی به جامعه تحمیل می كند.
۲- ساختار توزیع سیمان، بایستی متناسب با ساختار مصرف صحیح باشد. در حال حاضر سیمان تولیدی كشور، در سه بخش مصارف سازه ای، مصارف بنایی و قطعه سازی مصرف می شود كه از نظر بهره وری مناسب از سیمان این ۳ بخش به ترتیب زیر طبقه بندی می شوند:
۱- قطعه سازی
بهترین روش فرآوری صحیح سیمان در بخش تولید قطعات بتنی اتفاق می افتد. زیرا قطعات بتنی در كارخانجات مجاز و مجهز فرآوری و ساخت بتن و تحت كنترل های لازم برای رعایت استانداردهای تولید بتن ساخته می شوند. قطعات بتنی با اینكه می توانند بخش قابل توجهی ازموارد مصرف سیمان را تأمین كنند، متأسفانه جایگاه مناسبی در بخش ساخت و ساز به دست نیاورده اند. از طرفی با وجود كارخانجات متعدد قطعه سازی، به خاطر كم توجهی دستگاههای دولتی، این كارخانجات با حداقل ظرفیت های تولیدی خود فعالیت می كنند در حالی كه می توان با حمایتهای تعریف شده از این بخش، شرایطی را به وجود آورد كه سرمایه گذاری های جدید در صنعت تولید قطعات بتنی انجام پذیرد. تفاوتهای تأثیرات تولید قطعات بتنی در كارخانجات را می توان با بررسی یك مورد بسیار مشخص (جداول بتنی نهرها) ارزیابی كرد:
(تأثیرات ماشینی كردن تولید جداول بتنی): از جمله مصارف سیمان در پروژه های عمرانی، به شكل جداول بتنی برای نهرسازی و روفوش خیابانها و جداكننده معابر پیاده رو از سواره رو است كه رقم قابل توجهی از سیمان تولیدی كشور را به خود اختصاص داده است - برابر آمارهای رسمی ارائه شده از سوی شهرداری تهران، هر سال بیش از ۴میلیون قالب انواع جداول بتنی در سایزهای مختلف در پروژه های عمرانی شهرداری تهران مصرف می شود كه این رقم در كل كشور، به ۴۰میلیون قالب می رسد.
میانگین حجم بتن مصرفی در تولید انواع جداول بتنی ۰‎/۰۳ متر مكعب است كه با احتساب ۴۰میلیون جدول بتنی در كل كشور، ۱‎/۲ میلیون متر مكعب بتن با عیار حداقل ۳۰۰كیلوگرم سیمان به این مورد اختصاص می یابد. به بیان دیگر، ۴۰۰هزار تن سیمان تولیدی كشور، در تولید جداول بتنی مصرف می شود و البته در عملیات اجرایی جدول بندی و نهرسازی نیز، تقریباً همین مقدار سیمان در بخشهای پشت نیز بتن كف و بندكشی و... سیمان مصرف می شود و تقریباً ۸۰۰ هزار تن از سیمان تولیدی كشور، همه ساله در بخش نهرسازی، جدول بندی انهار و... مصرف می شود. (معادل ۳‎/۵ درصد كل سیمان تولیدی كشور).
فرایند تولید جداول بتنی در كشور ما، به دو صورت دستی و ماشینی انجام می پذیرد كه این دو روش تفاوتهای اساسی با هم دارند.
۱-۱- جداول ماشینی
دراین روش تولید به خاطر رعایت استانداردهای تولید قطعات بتنی با دوام و طول عمر بالا، جداول تولیدشده با این روش دارای طول عمر بالای ۵۰ساله هستند. به نحوی كه اولین جداول تولید شده با این روش (توسط شركت ایران فریمكو در ۲۰سال پیش) تا به امروز صحیح و سالم باقی مانده اند. در تولید جداول با روش ماشینی، امكان رعایت نسبت آب به سیمان مجاز (W‎/C) براساس استانداردهای بین المللی AC۱۲۰۱-۲R و نیز الزامات فصل ششم آیین نامه بتن ایران ودیدگاههای اساتید برجسته دانشگاهی داخلی و خارجی (كه مهمترین آنها پروفسور نویل برجسته ترین دانشمند بتن دنیا می باشند) فراهم می شود. زیرا ماشین آلات تولید و عمل آوری و ساخت بتن این امكان را به وجود می آورد كه جداول بتنی با رعایت استانداردهای موجود تولید شوند. بنیانگذار این روش از تولید جداول بتنی، محصولات خود را به مدت ۱۵سال ضمانت می كند و در سالهای اخیر، به خاطر توجه ویژه ای كه آقای دكتر احمدی نژاد از زمان مدیریت خود به جداول ماشینی داشتند، بستر لازم برای جایگزینی جداول ماشینی در كشور فراهم شده است. لیكن نیازمند رفع موانع و مشكلات موجود است.
۲-۲ جداول دستی
در این روش تولید جدول كه در كل كشور مرسوم بوده و بخش قابل توجهی از جداول مصرفی كشور به این روش تولید می شوند (بیش از ۹۵درصد) معمولاً پیمانكاران نهرسازی با قالب های دستی و كنار خیابانها و یا در محل پروژه ها، با ابتدایی ترین وسایل و با بتن غیراستاندارد جداول مورد نیاز پروژه های خود را در محل تولید می كنند، به خاطر عدم رعایت نسبت آب به سیمان مجاز در تولید جداول دستی، این جدول در برابر تغییرات جوی به شدت آسیب پذیر هستند. (زیرا تولیدكنندگان این جداول به منظور جای دادن بتن در قالبها ناگزیر از افزایش نسبت آب به سیمان بتن می باشند و این خود آغاز خروج از استانداردهای لازم برای تولید قطعات بتنی بادوام است). عمر مفید این جداول بسته به شرایط اقلیمی و تغییرات جوی، بین صفر تا ۵سال است. در بسیاری از پروژه های عمرانی و شهری، جداول دستی نصب شده حتی تا مرحله افتتاح رسمی پروژه داوم نمی آورند كه نمونه بارز آن اتوبان نیایش، اتوبان بابایی، اتوبان آیت الله حكیم و این آخری اتوبان امام علی است كه جداول این پروژه ها قبل از افتتاح رسمی و در همان سال نخست به خاطر یخ زدگی از بین رفتند. براساس آمار رسمی ارائه شده از سوی شهردار سابق تهران و رئیس جمهور فعلی ایران (آقای دكتر احمدی نژاد) در شهر تهران تا سال۸۱ هر سال بیش از ۳۰میلیارد تومان در بخش نهرسازی هزینه شده است كه عمر مفید این نهرها با توجه به استفاده از جداول دستی كمتر از ۳سال بوده است به نحوی كه در بودجه تنظیمی شهرداری تهران، تا سال۸۱ فقط ۱۰۰میلیارد ریال به منظور ترمیم و تعویض جداول منظور شده است، حال آنكه در صورت جایگزینی جداول ماشینی، این خسارات به صفر می رسد و عمر مفید نهرها و جداول را می توان به حداقل ۵۰سال افزایش داد. به بیان دیگر با جایگزینی جداول ماشینی به جای جداول دستی، می توان همه ساله از تعویض میلیون قالب جدول شهری جلوگیری كرد.هرچند از دوره مدیریت آقای دكتر احمدی نژاد در شهرداری تهران به این مسأله توجه شده است ( و البته هنوز شهرداری از این موضوع تمكین نمی كنند) لیكن نیازمند عزم جدی در مقیاس كلان برای جایگزینی جداول ماشینی به جای جداول دستی دركل كشور می باشیم. همان طوری كه تشریح شد مزایای پیش ساختگی و حركت به سمت تولید قطعات بتنی پیش ساخته در كارخانجات معتبر كه به ایجاد واحدهای بزرگ تولید قطعات بتنی منجر می شود، در كنار افزایش دوام و عمر مفید فرآورده های بتنی وایجاد اشتغال، بخش قابل توجهی از سیمان تولیدی كشور نیز كه متأسفانه به خاطر مصرف غلط همه ساله به نخاله های ساختمانی تبدیل می شود، صرفه جویی می شود. برهمین اساس بایستی در كلیه برنامه هایی كه برای نظام توزیع سیمان در نظر گرفته می شود، مسأله پیش ساختگی و تولید قطعات بتنی با شرایط استاندارد در كارخانجات به عنوان اولویت در نظر گرفته شود و كلیه مصارف سیمان در بخشهای مختلف ساخت و ساز و پروژه های عمرانی كه قابلیت پیش ساختگی دارد، به این مسیر هدایت شوند.۲- مصارف سیمان در بخش سازه ای:
بخش قابل توجهی از سیمان تولیدی كشور، در قالب بتن آماده در بخش سازه ای از قبیل فونداسیونها، ستونها، سقفها و یا سازه های صنعتی از قبیل سدها، پلها و ... مورد استفاده قرار می گیرد كه براساس ارزیابی های آماری صورت گرفته در پروژه های عمرانی و ساخت و سازهای كشور، بیش از ۷۰ درصد مصارف سیمان تولیدی در كشور، در این بخش مصرف می شود. البته حساس ترین مصرف سیمان نیز در این بخش می باشد، فونداسیونها، ستونها، سقفها مهمترین بخشهای یك ساختمان را تشكیل می دهند و با توجه به خطرات ناشی از زلزله كه تقریباً همه جای كشور را تهدید می كند، ضرورت رعایت استانداردهای تولید و مصرف بتن سازه ای در همه پروژه های عمرانی و ساخت و سازهای كشور اهمیت فوق العاده ای دارد.
از طرفی مصرف صحیح بتن در این بخشها، تأثیر به سزایی در مقاومت و طول عمر ساخت و سازهای كشور دارد. براساس آمار ارائه شده از سوی وزارت مسكن و شهرسازی عمر مفید ساختمانهای كشور ما ۳۰ سال است، حال آنكه در صورت رعایت استانداردهای ساخت و ساز و مصالح ساختمانی این مدت به راحتی به ۱۰۰ سال افزایش می یابد كه رعایت استاندارد بتن آماده و استاندارد تیرچه به عنوان بخشهای اساسی سازه ای ساختمان مهمترین آنها است. به خاطر اهمیتی كه بتن آماده در ساخت و ساز دارد، استاندارد ملی بتن آماده به شماره ۶۰۴۴ از تاریخ ۸۲‎/۸‎/۱ مشمول مقررات استاندارد اجباری شده است، هر چند آیین نامه بتن ایران (آبا) نیز پیش از آن برای مرحله طراحی بتن مسلح در پروژه های عمرانی مشمول رعایت الزامی بوده اما به خاطر عدم تعریف ساختار مناسب برای رعایت دقیق این آیین نامه، توفیق چندانی حاصل نشده است. لیكن تولید و مصرف بتن آماده پس از ابلاغ اجباری بودن رعایت استاندارد ملی ۶۰۴۴ در حال تكوین مناسبات خود در پروژه های عمرانی است. نظر به اینكه رعایت استاندارد ملی ۶۰۴۴ برای تولید بتن آماده، فقط در صلاحیت كارخانجاتی است كه ماشین آلات موردنیاز، نیروی انسانی متخصص در كنار آزمایشگاه و سازمان كنترل كیفیت را دارند، لذا ضروری است كه به این مسأله به صورت علمی و مهندسی نگاه شود. در حال حاضر به خاطر توجه ویژه ای كه در استان تهران به این مسأله شده است كلیه واحدهای دارای مجوز فعالیت از وزارت صنایع، با ظرفیتی بیش از موردنیاز پروژه های در دست اجرای استان، موفق به اخذ گواهینامه استاندارد برای بتن آماده شده اند. لیكن هنوز علی رغم توانمندی ها و امكانات موجود در استان تهران بخش قابل توجهی از بتن های مصرفی در بخشهای سازه ای یا به صورت دستی در محل كار بدون رعایت الزامات لازم برای تولید بتن استاندارد و به وسیله كارگران غیر ماهر و با ابتدایی ترین امكانات ساخته می شود و یا تعداد قابل توجهی از كارگاه های غیر مجاز بدون داشتن صلاحیت لازم برای تولید بتن استاندارد به عرضه این محصول مشغولند، حال آنكه برابر تبصره ۴ ماده ۶ قانون تأسیس مؤسسه استاندارد و ماده ۱۳ قانون تعزیرات حكومتی، بایستی درباره فرآورده هایی كه مشمول مقررات استاندارد اجباری می باشند سریعاً از هرگونه تولید و مصرف بتن غیر استاندارد جلوگیری شود، واحدهای تولیدكننده بتن و تیرچه استاندارد از هیچگونه حمایتهایی كه مجموعه قوانین برای آنها به رسمیت شناخته بهره مند نیستند. در كنار برخوردهای قانونی لازم با تولید و مصرف بتن غیر استاندارد مسأله نحوه تأمین سیمان در این كارگاه های غیراستاندارد می باشد كه به نظر می رسد، ساختار غلط توزیع سیمان خود مروج این پدیده - یعنی تولید و مصرف بتن غیر استاندارد شده است - زیرا در حال حاضر، ۶۰ درصد سیمان تولیدی كشور در قالب سهمیه مردمی به وسیله توزیع كنندگان مصالح ساختمانی و به دارندگان جواز ساختمانی توزیع می شود كه بخش قابل توجهی از این سیمان برای مصارف سازه ای محاسبه شده است. سیمان تحویلی به دارندگان جواز ساختمانی دو سرنوشت متفاوت پیدا می كند:
۱- به وسیله سازندگان ساختمانها، توسط كارگران غیر ماهر و با ابتدایی ترین روشها، در پای كار به بتن غیر استانداردی برای بخشهای مختلف فونداسیونها، ستونها و سقفها تبدیل می شوند.
۲- در حالت خوش بینانه سازندگان ساختمانها، بتن موردنیاز خود را از طریق كارخانجات تولید بتن آماده تأمین می كنند و سیمان تحویلی را در بازار آزاد می فروشند.
همان طوری كه بیان شد، سیمان تحویلی در قالب سهمیه مردمی، هرگز به بتن استاندارد تبدیل نمی شوند، بلكه یا به بتن دست ساز غیر استاندارد تبدیل می شوند و یا وارد چرخه دلالی شده و سر از كارگاه های غیر مجاز تولید بتن درمی آورند. در طول سالهای اخیر متأسفانه در بحث شناسایی دلالان سیمان به این نكته توجه نشده است كه كارگاه های غیر مجاز تولید بتن كه از سیمان فله ای كارخانجات سیمان استفاده می كنند، از چه طریقی سیمان موردنیاز خود را تأمین می كنند؟ به نظر می رسد پی گیری چگونگی تأمین سیمان این كارگاه های غیر مجاز می تواند ریشه های اصلی مافیای قاچاق سیمان را بشناساند. زیرا كارگاه های غیر مجاز تولید بتن، سیمان خود را نه از طریق وزارت بازرگانی و نه از طریق انجمن صنفی تولیدكنندگان بتن بلكه از بازار آزاد تهیه می كنند. برای حل ریشه های فرآوری صحیح سیمان در بخش سازه ای چون هر گونه تولید و مصرف بتن آماده مشمول مقررات استاندارد اجباری است، لذا سیمان موردنیاز پروژه های مختلف در ساخت و سازها باید از طریق واحدهای دارای گواهینامه استاندارد برای تولید بتن توزیع گردد.
۳- مصارف سیمان در بخش بنایی:
بخش دیگری از مصرف سیمان نیز در حوزه كارهای بنایی اتفاق می افتد كه یكی از بدترین موارد مصرف سیمان در كشور ما است. به خاطر عدم آشنایی كارگران ساختمانی با فرآوری و مصرف صحیح سیمان در حوزه كارهای بنایی - از قبیل آجر كاری - سیمان كاری، كاشی كاری، نصب موزاییك و ... سیمان مصرفی در این بخش، بدون رعایت حداقل استانداردهای لازم در این بخش مصرف می شود. در حالی كه در كشورهای توسعه یافته، انجمنهای علمی با سابقه ای بیش از ۵۰ سال در بخش مصارف بنایی سیمان فعالیت می كنند، این بخش در كشور ما، به كلی فراموش شده است. ارائه آموزشهای لازم به كارگران كه سیمان را در كارهای بنایی مصرف می كنند در كنار راه اندازی واحدهایی كه به فرآوری ملات بنایی به صورت خشك مشغولند پیشنهاد عملی برای این حوزه مصرف است. (در اغلب كشورهای توسعه یافته چنین كارخانجاتی موجودند و ملات موردنیاز كارهای مختلف بنایی را با طرح اختلاط مناسب و محاسبه شده به صورت خشك در بسته بندی های مختلف تولید و با دستور مصرف تعریف شده، عرضه می كنند) این فرایند توزیع سیمان نیز بایستی در دستور كار دولت قرار گیرد تا این بخش از مصارف سیمان قالب علمی به خود بگیرد. بر همین اساس ساختار فعلی توزیع سیمان در كشور ما كه به صورت ۶۰ درصد سهمیه های مردمی، ۲۵ درصد سهمیه های عمرانی و ملی و ۱۵ درصد كارخانجات تولید بتن و قطعات بتنی است، یك تقسیم بندی غیر علمی و بی توجه به محل مصرف سیمان است و بایستی تغییر و در سه حوزه معطوف به محلهای مصرف سیمان به شرح زیر دسته بندی شود:
۱- سیمان مصرفی در بخش قطعه سازی - كه در اختیار كارخانجات مجاز تولید قطعات بتنی كه دارای صلاحیتهای لازم برای ساخت استاندارد قطعات بتنی است قرار گیرد.
۲- سیمان مصرفی - در بخش سازه، كه در اختیار كارخانجات مجاز و دارای گواهینامه استاندارد برای تولید بتن آماده قرار گیرد.
۳- مصرف سیمان بنایی - كه با برنامه ریزی برای آموزش كارگران ساختمانی به سمت ساخت انواع ملات بنایی خشك در كارخانجات مجاز تولید این فرآورده هدایت شود.
تنها با این تغییر اساسی در نظام توزیع سیمان است كه ضمن احراز حداكثر قابلیتهای فنی برای سیمان تولیدی كشور در مرحله مصرف، بازار سیاه سیمان نیز به كلی از بین می رود.

منبع : روزنامه ایران