آستانه حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام

● زمینه تاریخی:
حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام، (د ۲۰۱ق/۸۱۶ م) دختر امام موسی کاظم علیه السلام است. در باب علت و تاریخ شهرت وی به «معصومه» اظهار نظر قطعی دشوار است. بر اساس فرمانی از جهانشاه قره قویونلو (سده ۹ق/۱۵م) فقط می‌توان حدس زد که از همین روزگاران به این نام مشهور شده است. وی در ۲۰۱ق/۸۱۶م، یک سال پس از ورود امام رضا علیه السلام به مرو، عزم خراسان کرد و چون به ساوه رسید، بیمار شد. موسی بن خَزرج اشعری، از اشعریان مقیم قم، به ساوه رفت و وی را به قم آورد و در سرای خویش منزل داد. مطابق روایتی دیگر، خود حضرت فاطمه علیهاالسلام از خادم خواست که او را به قم برد. بیماری او هفده روز ادامه یافت و به فوت انجامید.
پیکر مطهرش را در محلی موسوم به باغ بابلان، که اکنون روضه مطهره اوست، به خاک سپردند. درباره عمر فاطمه علیهاالسلام به هنگام وفات، روایات گوناگون است. برخی او را هجده ساله، و بعضی بیش از این دانسته‌اند، اما با توجه به این که پدر وی امام موسی کاظم علیه السلام در ۱۷۹ق/۷۹۵م به دستور هارون الرشید گرفتار و زندانی شد و چهار سال در زندان ماند و همان جا وفات یافت و وفات فاطمه نیز در ۲۰۱ق/۸۱۶م رخ نمود، وی لااقل می‌بایست در ۲۱ یا ۲۲ سالگی وفات کرده باشد. بر اساس روایتی دیگر فاطمه علیهاالسلام مسموم شد، ولی این روایت ضعیف است و مورخان معتبر، از آن میان، حسن بن محمد حسن قمی از آن یاد نکرده اند.
بابلان، مدفن حضرت معصومه، باغی بود از آنِ موسی اشعری در بیرون شهر قم. حسن قمی از آن به «مقبره بابلان» تعبیر کرده است؛ زیرا موسی بن خزرج آن باغ را پس از دفن حضرت معصومه، برای گورستان عمومی وقف کرد و منزلی را که حضرت معصومه در آن چندی زیست، به مسجد اختصاص داد. این منزل نیز بیرون شهر قم بود و اینک معروف به سرای سِتّیّه، همراه با «بیت النور» که محل عبادت وی بود، معمور و مزار مردم است. نخستین بار میر ابوالفضل عراقی، مسجدی در کنار آن ساخت و از این رو، محوطه وسیع اطراف آن به میدان میر مشهور شد.
باغ بابلان در کنار رودخانه و بیرون شهر قم بود. مسلم است که این باغ حتی در سده‌های هفت و هشت قمری نیز خارج از قم بوده؛ زیرا قاضی احمد قمی از شمس الدین صاحب دیوان یاد می‌کند که «متوجه شهر قم شد و چون به آنجا رسید، در مشهد شریف که بیرون شهر است فرود آمد.»
در پایان روزگار صفویان که افاغنه بر ایران تاختند، حرم حضرت معصومه علیهاالسلام از این حمله بی نصیب نماند و اشرف افغان (د ۱۱۴۲ق/۱۷۲۹م) به هنگام عقب نشینی از برابر نادر، همه نفایس و زر و زیورهای آستانه، حتی طلاهای روی صندوق مرقد شاه عباس را نیز کند و به یغما برد.
همچنین به موجب یک وقفنامه از روزگار صفویان، حرم بیرون از باروی قم بوده است. در ایامی که شاردن از قم دیدار می‌کرده، دیوار پهن و ستبری از آجر میان ساختمان حرم و رودخانه کشیده شده بوده که به هنگام طغیان رودخانه، به حرم آسیبی وارد نیاید. بنابراین در آن روزگار نیز حرم با رودخانه فاصله چندانی نداشته است. گر چه امروز این فاصله به چند صد متر می‌رسد، اما این عقب نشینی را نمی‌توان طبیعی دانست؛ بلکه به گمان قوی مسیر رودخانه را بعداً کمی تغییر داده‌اند تا حرم از آسیب احتمالی مصون بماند.
● حرم
این بنا شامل ساختمان درونی آرامگاه، مرقد مطهر و ضریح اطراف مرقد است.
▪ آغاز بنای حرم و تحولات آن:
پس از دفن حضرت معصومه علیهاالسلام، اشعریان سایبانی از بوریا بر روی مزار او برافراشتند. این سایبان بر جای بود؛ تا آن که زنی زینب نام (قبه بر سر تربت او نهاد. در مورد نسب این زینب اختلاف است. حسن قمی مؤلف تاریخ قم (نوشته ۳۷۸ق/۹۸۸م)، او را دختر محمد بن علی بن موسی الرضا علیه السلام می‌داند. بعضی دیگر و از جمله حسینی قمی می‌گویند: «زینب دختر امام محمد تقی علیه السلام وارد قم شد و قبه بر سر تربت آن حضرت نهاد.» بعضی دیگر او را دختر موسی مبرقع و برخی دختر امام جواد علیه السلام می‌دانند و می‌گویند او گنبدی هم بر روی مرقد حضرت معصومه علیهاالسلام ساخت. گفته اخیر مأخذ معتبری ندارد. به نظر می‌آید گفتار حسن قمی صحیح‌تر باشد؛ به ویژه، نزدیکی زمان مصنف با بنای بقعه مؤیّد این مطلب است.
سایبانی که اشعریان برافراشتند، می‌بایست تا نیمه سده سوم قمری برقرار بوده باشد؛ زیرا به تصریح حسن قمی، برادر زینب یعنی موسی بن محمد بن علی بن موسی الرضا علیه السلام، در ۲۵۶ق/۸۶۹م وارد قم شد و پس از خروج او از قم، زینب در طلب برادرش از کوفه به قم آمد. مسلم است که بنای زینب نیز لااقل تا ۳۷۸ق/۹۸۸م که تاریخ قم تصنیف شده، برپای بوده است. از آن پس، تا ۴۵۷ق/۱۰۶۴م آگاهی چندانی از تجدید بنای خود بقعه در دست نیست، جز آن که در ۳۵۰ق/۹۶۱م ابوالحسن زید بن احمد بن بحر اصفهانی حاکم قم، سر در بقعه را از جانب رودخانه گسترش داد و در بزرگتری برای آن تهیه کرد. در ۴۴۷ق/۱۰۵۵م امیر ابوالفضل عراقی از امیران طغرل سلجوقی (د ۴۵۵ق/۱۰۶۳م) به اشارت شیخ طوسی (۳۸۵ - ۴۶۰ق/۹۹۵ - ۱۰۶۷م) «مشهد و قبه سِتّی فاطمه را بساخت.»
ساختمان این بنا تا ۴۵۷ق/۱۰۶۵م به درازا کشید. این بنا فاقد ایوان و بیوتات و گلدسته بود. در حمله مغولان، قم نیز از آسیب مصون نماند، ولی احتمالاً به حرم آسیبی نرسید؛ زیرا ساختمان عراقی تا روزگار صفویان بر جای بوده است. برخی گفته‌اند که تیمور گورکانی (۷۳۶ - ۸۰۷ق/۱۳۳۵ - ۱۴۰۴م) نیز قم را ویران کرد، ولی برخی منکر هجوم تیمور به قم شده‌اند. حمدالله مستوفی از ویران شدن قم یاد می‌کند، ولی مقصود وی مشخص نیست که ویرانی ناشی از حمله مغولان است یا کسان دیگر؛ نیز معلوم نیست که به خود حرم آسیبی وارد شده است یا نه. پس از آن سلطان محمد الجایتو (د ۷۱۶ق/۱۳۱۶م)، که آثار او در مشهد رضوی مشهور است، به عمران شهر قم و مشاهد آن پرداخت. کاشی‌های موجود در آستانه، که تصویر سواران مغول بر آن نقش شده، از آثار دوران اوست.
در روزگار صفویان، آستانه حصرت معصومه علیهاالسلام شکوه و جلالی یافت. صفویان گنبد و بارگاه حضرت معصومه را مرتفع‌تر ساختند و به کاشی آراستند. اینان، خادمان و حافظان و زائران را میهمان می‌کردند و هزینه می‌دادند و بالجمله «دارالمؤمنین قم در این وقت، کمال معموری و آبادانی به هم رسانید.»
بنای عراقی تا ۹۲۵ق/۱۵۱۹م بر جای بود. در این سال شاه بیگم دختر شاه اسماعیل اول صفوی (د ۹۳۰ق/۱۵۲۳م) به مباشرت عماد بیک، بقعه حضرت معصومه علیهاالسلام را به صورت بنایی هشت پهلو با هشت صُفّه تجدید بنا کرد و دیوارها را با کاشی مُعَرق بیاراست و در جلوی آن ایوانی با دو مناره بنا نهاد و صحنی نیز با چند بقعه و ایوان طرح ریخت. اما قاضی میر احمد منشی، تاریخ بنای مزبور را ۹۴۶ق/۱۵۳۹م و بانی آن را شاه بیگی بیگم دختر مهماد بیک می‌داند که «عمارت رفیعه حضرت معصومه را بکرد و قریب هزار تومان املاک نفیس وقف آن مزار موهبت آثار فرمود.» کجوری و آل بحر العلوم می‌گویند در ۵۲۹ق/۱۱۳۴م شاه بیگم دختر عماد بیک، بر سر مرقد حضرت معصومه علیهاالسلام گنبدی بنا نهاد. این گفته‌ها بی گمان نادرست است؛ زیرا قزوینی رازی، مؤلف النقض (نوشته در ۵۶۰ق/۱۱۶۴م)، از بنای ابوالفضل عراقی سخن می‌گوید. اگر شاه بیگم نامی بر بقعه فاطمیه بنایی ساخته بود، وی آن را یاد می‌کرد. این اشتباه ظاهراً باید از تشابه دو رقم «۹۲۵» و «۵۲۹» و «عماد بیک» و «مهماد بیک» و ریختگی‌های کتیبه‌ای که واعظ کجوری و آل بحرالعلوم آن را نقل کرده‌اند، ناشی شده باشد؛ خاصه آن که فیض در گنجینه آثار قم، اشتباه وی را در ذکر تاریخ بنا، ناشی از آن می‌داند که مطابق رسم آن روزگار، اعداد روی کتیبه‌ها را معکوس می‌نوشتند. خود وی نمونه‌هایی از اینگونه تاریخ نویسی را دیده و شواهدی از آن را آورده است. کتیبه موردِ نظرِ کجوری که در ایام قاجاریان می‌زیست، در آیینه‌کاری حرم و دیوارهای اطراف و محو کاشی‌ها و گچ بری‌های کهن توسط کیکاووس میرزای قاجار از میان رفت.
در پایان روزگار صفویان که افاغنه بر ایران تاختند، حرم حضرت معصومه علیهاالسلام از این حمله بی نصیب نماند و اشرف افغان (د ۱۱۴۲ق/۱۷۲۹م) به هنگام عقب نشینی از برابر نادر، همه نفایس و زر و زیورهای آستانه، حتی طلاهای روی صندوق مرقد شاه عباس را نیز کند و به یغما برد. در دوره نادری (۱۱۴۸ - ۱۱۶۰ق/۱۶۸۸ - ۱۷۴۷م)، و زندی (۱۱۶۲ - ۱۲۰۹ق/۱۷۴۸ - ۱۷۹۴م) از مرمت یا تجدید بنای حرم، اطلاعی در دست نیست، اما در روزگار قاجاریان، حرم مطهر شکوه و عظمت روزگار صفویان را باز یافت. فتحعلی شاه (د ۱۲۵۰ق/۱۸۳۴م) سطح حرم را با سنگ مرمر فرش کرد. به تصریح کتیبه موجود، آیینه‌کاری دیوارهای حرم نیز در ایام او آغاز شد و در روزگار محمد شاه (د ۱۲۶۴ق/۱۸۴۷م) پایان یافت.
▪ مرقد مطهر:
پس از بنای بقعه و تجدید ساختمان آن، در ۶۰۵ق/۱۲۰۸م به اشاره امیر مظفر احمد بن اسماعیل، بزرگ‌ترین کاشی ساز عصر به نام محمد بن ابی طاهر کاشی قمی، یا محمد بن طاهر بن ابی الحسین مدت هشت سال به ساختن کاشی‌هایی برای مرقد شریف مشغول بود و سرانجام در ۶۳۰ق/۱۲۳۲م آن کاشی‌ها را آماده و در جای خود تعبیه کرد. این کاشی‌ها هنوز پابرجاست و از کهن‌ترین و با ارزش‌ترین آثار موجود در آستانه به شمار می‌رود. طول مرقد ۹۰/۲ و عرض و ارتفاع آن ۲۰/۱ متر است و چون کمی از خط قبله انحراف دارد، در روزگار شاه طهماسب به راهنمایی محقق ثانی ضریحی در محاذات قبله بر گرد آن قرار دادند.
▪ ضریح:
نخستین ضریح مرقد، ساخته شاه طهماسب اول است. این ضریح در ۹۵۰ق/۱۵۴۳م به طول ۸۰/۴ و عرض ۴۰/۴ و ارتفاع دو متر از آجر بنا شد. در شمال این ضریح، دری چوبی برای ورود به مرقد قرار داشت که در ۱۲۱۳ق/۱۷۹۸م به جای آن دری نفیس از طلا به دستور فتحعلی شاه ساخته و نصب شد. شاه طهماسب بعداً ضریحی دیگر از فولاد سفید و شفاف در اطراف ضریح پیشین به فاصله نیم متری از زاویه جنوب غربی حرم نصب کرد. این ضریح در ۱۰۰۰ق/۱۵۹۱م توسط شاه عباس اول با ضریح دیگری تعویض شد. فتحعلی شاه این ضریح را در ۱۲۴۵ق/۱۸۲۹م با صفحاتی از نقره پوشاند و آن را بر فراز پایه‌ای از سنگ مرمر به ارتفاع سی سانتیمتر جای داد. ضریح فتحعلی شاه یک بار در ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م و بار دیگر در ۱۳۶۵ق/۱۹۴۵م به علت فرسودگی مرمت شد و سرانجام در ۱۳۴۸ش شکل آن را تغییر دادند و بر ارتفاعش افزودند.
● گنبد و گلدسته ها
▪ گنبد:
نخستین گنبدی که بر فراز تربت فاطمه بنا شد، ساخته ابوالفضل عراقی در ۴۵۷ق/۱۰۶۴م بود. در ق ۹۲۵/۱۵۱۹م شاه بیگم صفوی این گنبد را ویران کرد و گنبدی دیگر ساخت که اکنون باقی است. در ۱۲۱۸ق/۱۸۰۳م به فرمان فتحعلی شاه با دوازده هزار خشت زرین گنبد را بیاراستند. ارتفاع گنبد از سطح بام شانزده متر و از سطح زمین ۳۲ متر است. پیرامون خارجی آن ۶/۳۵ و پیرامون داخلی آن ۶۶/۲۸ و قطرش دوازده متر است.
▪ گلدسته‌ها:
در آستانه حضرت معصومه علیهاالسلام جمعاً شش گلدسته هست. دو گلدسته خود حرم در اوایل روزگار صفویان، توسط شاه بیگم بنا شد. در ۱۱۹۸ق/۱۷۸۳م این دو گلدسته توسط لطفعلی خان زند تجدید بنا شد؛ زیرا از قصیده هاتف اصفهانی، که در پیشانی ایوان طلا کتیبه شده، بر می‌آید که دو گلدسته شاه بیگم پیش از تجدید بنای لطفعلی خان ویران بوده است. در ۱۲۱۸ق/۱۸۰۳م فتحعلی شاه این گلدسته‌ها را طلاکاری کرد. این گلدسته‌ها در ایام ناصرالدین شاه، توسط حسین خان شاهسوند، معروف به شهاب الملک در ۱۲۸۶ق/۱۸۶۹م تجدید بنا شد و سطح آنها با کاشی آراسته گشت. در ۱۲۹۹ق/۱۸۸۱م کامران میرزای قاجار آنها را با خشت‌های زرین بیاراست. ارتفاع این گلدسته‌ها از کف صحن ۲۰/۳۲ و از سطح بام ۴۰/۱۷ و قطر آنها ۵/۱ متر است. دو گلدسته دیگر در ۱۳۰۳ق/۱۸۸۵م توسط علی اصغر خان اتابک در صحن جدید و طرفین ایوان آینه بنیاد شد که به گلدسته اتابکی مشهور است. ارتفاع آنها از کف صحن ۸۰/۴۲ و از سطح بام ۲۸ متر و قطرشان ۳۰/۳ متر است. دو گلدسته دیگر موسوم به گلدسته کوتاه، بر فراز زاویه‌های بخش درونی صحن جدید قرار دارد که همواره از آنها برای اذان گفتن استفاده می‌شده است. این گلدسته‌ها به ارتفاع ۵۰/۱۳ متر از کف صحن و قطر سه متر و پیرامون ۹۰/۹ متر به شکل هشت ضلعی منظم ساخته شده‌اند.
● صحن‌ها و ایوان‌ها
آستانه حضرت معصومه علیهاالسلام دارای دو صحن است: صحن عتیق و صحن جدید.
▪ صحن عتیق:
در ۹۲۵ق/۱۵۱۹م شاه بیگم صفوی برای نخستین بار صحنی به شکل مربع با سه ایوان بنا نهاد. این صحن و ایوان‌ها همچنان بر جای بود تا در روزگار فتحعلی شاه، ظاهر آن را تغییر دادند و به شکل هشت ضلعی نامنظم درآوردند. پس از آن بر ایوان‌های صحن عتیق افزوده شد و اکنون هفت ایوان در آن هست: چهار ایوان در جنوب و سه ایوان در شمال صحن. مشهورترین ایوان صحن عتیق، ایوان طلاست که توسط شاه بیگم ساخته شد و در ۱۲۴۹ق/۱۸۳۳م توسط فتحعلی شاه طلاکاری گشت. در این ایوان‌ها انواع تزیینات هنری اسلامی مانند مقرنس کاری و گچ بری و آینه کاری به کار رفته و کتیبه‌هایی نفیس به خط کوفی و نسخ و ثلث در آن دیده می‌شود. طول ایوان طلا نه متر، عرض آن شش متر و ارتفاعش ۸۰/۱۴ متر است.
▪ صحن جدید:
این صحن از آثار میرزا علی اصغر خان اتابک است و ساختمان آن هشت سال از ۱۲۹۵ق/۱۸۷۸م تا ۱۳۰۳ق/۱۸۸۵م به درازا کشید. در صحن جدید که به شکل چند ضلعی نامنظم است نیز هفت ایوان هست که مشهورتر از همه ایوان آینه است. این ایوان یکی از شاهکارهای معماری و ساخته استاد حسن معمار قمی است. طول ایوان نه متر، عرض آن ۸۷/۷ متر و ارتفاعش ۸۰/۱۴ متر است. ایوان‌های صحن جدید نیز دارای انواع تزیینات کاشی‌کاری، مقرنس‌کاری، گچبری، حجاری و کتیبه‌های گوناگون است.
● رواق‌ها و گنبدها
در اطراف حرم شش رواق هست که اغلب دارای گنبدی کوچکتر از گنبد اصلی حرم است: سه رواق ساخته صفویان، دو رواق ساخته قاجاریان و یک رواق مربوط به روزگار معاصر است. این رواق‌ها دارای انواع هنرهای بدیع اسلامی است و کتیبه‌هایی نفیس به خط خوشنویسانی مشهور مانند محمدرضا امامی در آنها به چشم می‌خورد.
ـ رواق شرقی یا رواق آینه: در شرق روضه قرار دارد و در ۱۳۰۰ق/۱۸۸۲م توسط علی اصغر خان اتابک همراه با ایوان آینه ساخته شد. طول این رواق ۲۳ متر، عرض آن ۵/۳ متر و ارتفاعش پنج متر است.
ـ رواق غربی: شامل سه بخش است و در ۱۲۳۶ق/۱۸۲۰م توسط محمدتقی میرزا حسام السلطنه فرزند فتحعلی شاه به عنوان مسجد بالاسر به جای عمارت مهمانسرایی که شاه طهماسب در ۹۴۵ق/۱۵۳۸م ساخته بود، بنیاد شد.
ـ رواق و گنبد شاه صفی یا حرم زنانه: آرامگاه شاه صفی در آن جای دارد و در ۱۰۵۲ق/۱۶۴۲م به دستور شاه عباس بر فراز آن گنبدی با دو پوشش ساختند. این رواق اکنون به روضه پیوسته است. در این رواق کتیبه‌ای نفیس به خط محمدرضا امامی هست که احادیثی بر آن نوشته شده است.
ـ رواق و گنبد شاه عباس دوم: در ۱۰۷۷ق/۱۶۶۶م توسط شاه سلیمان بر روی مقبره شاه عباس بنا شد. گنبد آن شانزده ضلعی منظم است. در این رواق نیز کتیبه‌ای به خط محمدرضا امامی است که سوره جمعه بر آن نوشته شده است.
ـ رواق و گنبد شاه سلیمان: مرقد شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی در آنجاست. این رواق در سال ۱۱۰۷ق/۱۶۹۵م توسط سلطان حسین ساخته شد. قاعده گنبد آن چهار ضلعی نامنظم است. کتیبه‌ای به خط خطیب قمی در آن هست که سوره حشر بر آن نوشته شده است.
ـ رواق و گنبد طباطبایی: رواقی است به شکل مثلث، ساخته حاج آقا محمد طباطبایی (آیةالله زاده قمی) که ساختمان آن از ۱۳۶۰ق/۱۹۴۱م تا ۱۳۷۰ق/۱۹۵۰م به درازا کشیده است.
● مدارس و مساجد
از آغاز ساختمان حرم، به تدریج مدارس و مساجدی در اطراف آن پدید آمد. در دوره‌های مختلف تعدادی از این مدارس بر اثر مرور زمان ویران شد، سپس مدارس دیگر ساخته شد و همواره بر وسعت و اهمیت آنها افزوده گشت تا امروز که این مدارس از جمله مدرسه فیضیه و دارالشّفاء، از مراکز بسیار مهم و معتبر علوم اسلامی شیعی به شمار می‌آید.
● موزه
در طی دوره‌های مختلف که از آغاز بنای حرم می‌گذرد، اشیای گران‌بهایی در آنجا گرد آمده است که زائران و مجاوران حرم و گاه فرمانروایان دور و نزدیک آنها را هدیه کرده‌اند. پیش از تاسیس موزه، طی سالیان دراز، چون جایی برای نگهداری این اشیاء نبود و اینها به صورت پراکنده در اطراف بقعه و حرم انباشته شده بود، برخی از میان رفت. در ۱۳۱۴ش وزارت معارف وقت محلی را در غرب حرم زنانه در نظر گرفت و پس از نوسازی به موزه آستانه اختصاص داد. بعدها موزه را به محلی در جنب مدرسه فیضیه، در کنار دفتر تولیت آستانه انتقال دادند و در جای ساختمان موزه سابقه، مسجد موزه را بنا کردند. در این موزه اشیای نفیسی چون: مسکوکات کهن و گران‌بهای زرین و سیمین اسلامی از عصر خلفای عباسی تا روزگار معاصر، قالیچه‌های نفیس، درهای زرین و سیمین، قندیل و چلچراغ و شمعدان و بسیاری چیزهای دیگر نگهداری می‌شود.
● کتابخانه
پیش از تأسیس کتابخانه آستانه، مقداری از کتاب‌های نفیس خطی و قرآن‌های مذهّب و گران‌بهایی را که در طی سالیان دراز گرد آمده بود، در حجره‌ای واقع در غرب صحن عتیق روی هم انباشته و جلوی آن را دیوار کشیده بودند. در سال ۱۳۱۴ش که مشغول ساختن موزه بودند، برخی از این کتاب‌ها از میان رفت. بقیه را در دو صفّه بزرگ بر فراز صفه‌های داخلی ایوان آینه جای دادند. در ۱۳۳۰ش، کتابخانه‌ای مرکب از دو سالن مطالعه و یک دفتر، روی حجره‌های شرقی صحن عتیق، و دو مخزن کتاب روی مقبره مستوفی و غرفه مشرق الشمسین ساخته شد و آن کتاب‌ها را به آنجا منتقل کردند.

منبع:
دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر سید کاظم موسوی بجنوردی، مقاله سید صادق سجادی، تهران، ۱۳۶۹ش، ج ۱، ص

منبع : تبیان