طبیبان مسلمان

افراد بشر در زمان‌های قدیم همچون زمان حال همواره به زندگی علاقه‌مند بوده و حاضر بودند علی‌رغم شکایت از زندگی، هزینه زیادی صرف نموده تا زمان مرگ را به تأخیر بیندازند. در سرزمین‌های عربی در مورد طب، اطلاعات کمی وجود داشت.
در شام و در ایران گروهی طبیب مجرب و دانشور تربیت شدند و یا از یونان و هند آمدند. معلومات مسلمانان در زمینه تشریح اندک و بیشتر منحصر به اطلاعات جالینوس بود و یا از مطالعه افراد مجروح به دست می‌آمد. بنابراین جراحی از همه علوم اسلامی ضعیف‌تر و طب بالینی و داروشناسی از همه رشته‌ها قوی‌تر بود. عنبر- کافور- میخک- جیوه- سنای گلی- مرکبات طبی تازه- اقسام شربت و گلاب را به صف داروها آوردند.
از بازرگانی‌های مهم بین ایتالیا و خاور نزدیک، واردات داروهای اسلامی بود. نخستین بار داروخانه توسط مسلمانان ایجاد شد. همچنین نخستین مدرسه داروشناسی را مسلمانان بنیاد نهاده و کتاب‌های معتبری نوشتند.
طبیبان مسلمان به شست و شو خصوصاً هنگام تب و به حمام بخار اهمیت فراوان می‌دادند. پزشکی امروزه، به معالجات آنها درباره آبله و سرخک چیز زیادی نیافزوده است. بیهوشی توسط استنشاق را در برخی امور جراحی به کار برده و از حشیش و سایر مخدرات جهت خواب عمیق استفاده می‌نمودند. نام ۳۴ بیمارستان در این دوران در قلمرو اسلام برده شده که همگی به شیوه انجمن علمی و بیمارستان ایرانی جندی شاپور پدید آمده بود.
اولین بیمارستان گویا در بغداد در دوران هارون الرشید تأسیس شد و سپس در قرن ۱۰ میلادی پنج بیمارستان دیگر ایجاد شد. بزرگ‌تر از همه بیمارستان‌های قلمرو اسلام، بیمارستانی بود که در سال ۸۸ هـ.ق در دمشق بنیاد نهاده شد و در سال ۳۶۸ هـ.ق ۲۴ طبیب در آنجا بود. بیمارستان‌ها مهم‌ترین محل تدریس طب بودند. هیچ کس حق طبابت نداشت مگر این که در امتحانی که برای این منظور ترتیب داده می‌شد، شرکت کرده و از دولت اجازه بگیرد.
داروساز، سلمانی و شکسته‌بند تابع نظامی بود که دولت برای مراقبت از اعمال جراحی وضع کرده بود. علی‌بن عیسی، وزیر طبیعی‌دان، گروهی از طبیبان موظف را به کار گمارده بود که در شهرهای مختلف گشته و بیماران را علاج کنند. طبیبانی نیز بودند که هر روزه به زندان‌ها سر می‌کشیدند و زندانیان بیمار را معالجه می‌کردند.
مبتلایان به امراض روحی در معرض مراقبت خاصی بوده و معالجه ایشان با رأفت و انسانیت انجام می‌شد. البته مسائل بهداشت عمومی همه جا، آنچنان که باید، مورد توجه نبود. از این رو در مدت ۴ قرن، ۴۰ بیماری از بیماری‌های همه‌گیر در ممالک اسلامی رخ داد.
حق ویزیت طبیبان بسته به تقربشان به دربار خلفاء افزایش می‌یافت. جبرائیل‌بن بختیشوع، طبیب هارون‌الرشید، مأمون و برمکیان ثروت فراوانی اندوخته بود. پس از او نیز در قلمرو شرقی اسلام، تعدادی طبیب معروف به دنبال هم آمدند که از آن جمله یوحنا پسر ماسویه بود که تشریح را در پیکر میمون مطالعه نمود. همچنین حنین‌بن اسحاق مترجم معروف و مؤلف کتاب «العشر مقالات فی العین» که قدیمی‌ترین کتاب درسی منظم چشم‌پزشکی است و علی‌بن عیسی بزرگ‌ترین چشم‌پزشک اسلام که کتاب «تذکر&#۶۵۱۷۱; الکحالین» وی تا قرن ۱۸ در اروپا تدریس می‌شد.
معروف‌تر از همه اینان ابوبکر محمد رازی (۲۵۱-۳۱۳ هـ.ق) است که در اروپا به نام رازی معروف است. وی مانند اغلب عالمان و شاعران بزرگ دوران خود، ایرانی‌نژاد بود و به عربی مطلب می‌نوشت. زادگاهش شهر ری، نزدیک تهران است. وی کیمیاگری و علم طب را در بغداد آموخت و ۱۳۱ کتاب تألیف کرد که اغلب آنها نابود شده است.
از جمله کتاب‌های معروف او «حاوی» در بیست جلد بود که از همه فروع طب سخن می‌گفت. این کتاب با عنوان «لیبرکونتیننس» به لاتین ترجمه شد و تا چند قرن معتبرترین کتاب طبی و مهم‌ترین مرجع این علم در قلمرو انسان سفیدپوست به شمار می‌رفت و یکی از ۹ کتابی بود که در سال ۱۳۹۵، کتابخانه دانشکده طب پاریس را تشکیل می‌دادند.
رساله رازی درباره آبله و سرخک نمونه مشاهده مستقیم، تحلیل دقیق و در ضمن نخستین تحقیق علمی در زمینه امراض مسری بود و برای اولین بار این دو بیماری را از هم تمیز می‌داد. رساله رازی از سال ۱۴۹۸ تا ۱۸۶۶ میلادی، ۴۰ بار به به زبان انگلیسی چاپ شده است. معروف‌ترین اثر رازی، کتاب «منصوری» شامل ۱۰ جلد بود که به یکی از امرای سامانی اهدا کرد. این کتاب را گراردوس کرموننسیس به لاتین ترجمه کرده بود و جلد نهم آن نزد مردم مغرب زمین به نام کتاب «نهم منصوری» شهره بود که تا قرن ۱۶ در میان دانشجویان طب اروپا متداول بود. رازی روش‌های تازه‌ایی از جمله "مرهم جیوه" و استفاده از روده حیوان در بخیه زدن زخم کشف کرد.
وی از افراط طبیبان در کار تجزیه ادرار، در دورانی که اطباء می‌خواستند هر مرضی را توسط دقت در ادرار و احیاناً بدون دیدن بیمار تشخیص دهند، جلوگیری کرد. در مدرسه طب، رازی مهم‌ترین طبیب اسلام و بزرگ‌ترین عالم طب بالینی در قرون وسطی بود. وی در ۸۲ سالگی در فقر درگذشت.
در مدرسه طب دانشگاه پاریس دو تصویر رنگی از دو طبیب مسلمان آویخته‌اند که یکی از رازی و دیگری از ابن‌سینا که بزرگ‌ترین فیلسوف و معروف‌ترین طبیب اسلام است.
ابن‌سینا زندگی پر تلاشی داشت و در ضمن حوادث زندگی، در حال اشتغال به مناصب مختلف یا در زندان وقت کافی جهت تألیف یکصد کتاب فارسی یا عربی بدست آورد که ضمن آن از همه رشته‌های علوم و فلسفه سخن گفته است.
دو کتاب معروف او، یکی «شفا» (شفای نفس) که دایر&#۶۵۱۷۱; المعارفی در ۱۸ مجله در ریاضیات، طبیعیات، مابعدالطبیعه، الهیات، اقتصاد، سیاست و موسیقی است و دیگری «قانون» (کتاب القانون فی الطب) که بحث مفصلی در زمینه وظایف الاعضاء، علم بهداشت، درمان و داروشناسی است و گاه به گاه از مسائل فلسفی سخن می‌گوید.
(به نظر ابن‌سینا طبابت فنی است که موانع را از راه طبیعت سالم برمی‌دارد.)
در ابتدای کتاب از امراض خطرناک، علائم، تشخیص و راه‌های علاج سخن می‌گوید و در برخی فصول در مورد پیشگیری، وسایل بهداشت عمومی و فردی، معالجه توسط تنقیه، حجامت، داغ کردن، استحمام و ماساژ می‌باشد. تنفس عمیق و فریاد گاه به گاه برای تقویت ریه، سینه و حنجره توصیه می‌شود. فصل دیگر کتاب در زمینه اطلاعات مسلمین و یونانیان درباره گیاهان طبی است. فصل سوم از برخی بیماری‌ها طبیعت آنها سخن می‌گوید.
همچنین درباره ذات‌الجنب، ذات‌الصدر، نزله امعا، امراض تناسلی، انحرافات جنسی و امراض عصبی و از جمله عشق، تحقیقاتی دارد. فصل چهارم درباره تب‌ها، جراحی و وسایل آرایشی و مراقبت پوست و مو است. فصل پنجم خاص مواد داروئی است و طریقه ساختن ۷۶۰ دارو در آن ذکر شده است.
کتاب قانون در قرن ۱۲ به لاتین ترجمه شد و به جای کتاب‌های رازی و جالینوس، مورد استفاده مدرسه‌های طب در اروپا قرار گرفت و تا نیمه‌های قرن ۱۷ این مقام را حفظ نمود. در دانشگاه‌های لوون و مونپلیه مراجعه به آن را، به دانشجویان سفارش می‌کردند.
ابن‌سینا از همه مؤلفان طبی قرون وسطی برجسته‌تر بود. رازی بزرگ‌ترین طبیب، ابوریحان بیرونی بزرگ‌ترین جغرافیدان، ابن‌هثیم بزرگ‌ترین دانشمند نورشناس و جابربن حیان بزرگ‌ترین شیمیدان این دوران بوده‌اند.

۱. Arnold and Guillaume
۲. تاریخ تمدن، ویل دورانت، ترجمه ابوالقاسم طاهری، چاپ ششم، تهران ۱۳۷۸

منبع : فصلنامه پزشکی اجتماعی هوم