ضرورت فراگیری جدل

علل و اسبابی چند موجب می شوند که انسان گاهی در مقام مناظره ، جانب برهان رافرو گذارد و به جدل روی آورد . برخی از این عوامل عبارتند از :
۱) درست نبودن مدعای شخص و در نتیجه عدم امکان اقامه برهان بر آن ؛
۲) دشوار بودن فهم برهان برای توده مردم ؛
۳) عجز و ناتوانی مستَدِلّ برای اقامه برهان و یا درک صحیح آن ؛
۴) تناسب نداشتن فهم برهان با نوآموزان یک رشته علمی .
بنابراین، فراگیری این فن برای هر انسانی که دارای عقاید و آرای دینی ، سیاسی و اجتماعی است و در زندگی اجتماعی خود ، خواه ناخواه ، درگیر مباحثه و مناظره می شود امری ضروری است .
● تعریف جدل
جدل در لغت به معنای ستیزه جویی و لجاجت ورزیدن در خصومت های گفتاری است که غالباً با کید و نیرنگ همراه است و در پاره ای موارد از حدود عدل و انصاف خارج می شود ؛ اما در اصطلاح عبارت است از : صناعتی(۳۳) که آدمی با آن می تواند از مقدمات مسلّم و مورد قبول طرف مقابل و یا از مقدمات مشهور استفاده کرده و مطلب مورد نظر خویش را اثبات یا رد کند .
● مقایسه جدل با برهان
تفاوت های جدل و برهان چنین است :
۱) مقدمات برهان باید یقینی و مطابق با واقع باشند ؛ اما مقدمات جدل باید مسلّم و مقبول طرف مقابل باشند و مطابقت با واقع در آنها شرط نیست .
۲) جدل همواره به دو شخص متخاصم قائم است ، ولی اقامه برهان ، گاه برای خود شخص صورت می گیرد ؛ زیرا هر انسانی، با قطع نظر از این که بخواهد برای دیگری حقّی را اثبات یا ناصوابی را ابطال کند، خود به برهان و مقدمات یقینی برای درک واقعیت نیاز دارد .
۳) برهان تنها به صورت قیاسی تألیف می شود، برخلاف جدل که به شکل استقرا و تمثیل نیز می آید .
● اصطلاحات جدل
▪ سائل و مُجیب
در هر بحث و مناظره ای، دست کم دو طرف حضور دارند : یکی شخصی که مطلبی را قبول دارد و از آن دفاع می کند و در مقابل ، کسی که در صدد ردّ آن مطلب است . از آن جا که این حمله و دفاع همواره در قالب سؤال و جواب رخ می دهد به مهاجم و کسی که با پرسش های خود می کوشد رأی طرف مقابل را در هم بریزد سائل و به کسی که حملات مهاجم را دفع و از نظر خود محافظت می کند مجیب می گویند .
▪ وضع
به رأی و مدعای مجیب وضع گفته می شود . رأی و مدعای مجیب دو صورت دارد : یا او واقعاً بدان اعتقاد دارد و یا در حقیقت مورد اعتقاد قلبی وی نیست ، امّا در مقام بحث و جدل ظاهراً بدان ملتزم است . آن چه موجب می شود یک رأی عنوان وضع را به خود بگیرد همان التزام جدلی است که می تواند به آن اعتقاد داشته و یا نداشته باشد.
بنابراین، وضع در اصطلاح عبارت است از : رای ملتزمٌ به .
▪ موضع
قواعد و اصولی کلی در جدل وجود دارد که از آنها قضایای مشهور فراوانی می توان استخراج کرد. به این قواعد و اصول کلی، موضع گفته می شود .
نکته مهم این که موضع ، ممکن است خود از قضایای مشهور نباشد امّا ریشه و منشأ بسیاری از قضایای مشهور باشد ؛ مثلاً به این قاعده توجه کنید : اگر یکی از دو ضد در موردی صادق باشد ضد دیگر در ضد آن مورد صادق خواهد بود . بر اساس این قاعده، قضایایی مشهور ، مانند قضایای زیر به دست می آید :
- اگر نیکی با دوستان پسندیده است ، پس بدی با دشمنان نیز پسندیده است ؛
- اگر آمد و شد با جاهلان ناشایست است، پس ترک نشست و برخاست با عالمان نیز شایسته نیست ؛
- هر گاه حق وارد شود باطل رخت بر می بندد ؛
- اگر ثروتمندان فراوان شوند، مستمندان کم می شوند ؛
- اگر گرما موجب انبساط است پس سرما سبب انقباض است .
● مبادی جدل
مبادی اوّلیه جدل ، مشهورات و مسلّمات است .
● ادوات جدل
دستیابی به ملکه صناعت جدل، منوط به تسلط و مجهز شدن به ابزار زیر است :
۱) آگاهی از انواع مشهورات ، اعم از اجتماعی ، سیاسی ، اقتصادی ، اخلاقی و ... ، به خصوص مشهورات مربوط به موضوع مورد بحث و نیز دسته بندی آنها .
۲) شناخت الفاظ و واژه های مختلف علوم و آشنایی با احکام و حالات الفاظ ؛ مثل اشتراک ، تباین و ترادف .
۳) توانایی و قدرت بر تشخیص مشترکات بین امور متفاوت و جهات افتراق آنها.
● آداب جدل
در منطق برای هر یک از سائل و مجیب تعلیمات خاصی بیان شده است. علاوه بر این، آدابِ مشترکی نیز وجود دارد که جدلی ( سائل یا مجیب )باید به آنها توجه کند . اهمّ این امور عبارتند از :
۱) دوری از استعمال الفاظ رکیک و سخیف و استفاده از عبارات زیبا و جذاب ؛
۲) پرهیز از هرگونه تمسخر ، دشنام و ناسزا گویی ؛
۳) رعایت کمال تواضع و فروتنی در هنگام سخن ؛
۴) دوری از بحث با افراد ریاست طلب ، بد اخلاق و معاند . در صورت ضرورت باید مواظب ضربه های احتمالی بود و آنها را به بهترین وجه به خود ایشان باز گرداند ؛
۵) التزام به جایگاه برتر حق و این که حقیقت بالاتر از هر چیز است . در صورت روشن شدنِ حقیقت، باید آن را بدون چون و چرا پذیرفت ؛
۶) توجه به اهمیت گیرایی بیان ، گویایی زبان و رسا بودن کلام در مناظره کننده ؛
۷) ندادن فرصت بیش از حد به طرف مقابل برای تفکر و جولان در گفتار ؛
۸) قاطعیت در بیان مطالب مورد نظر ؛
۹) استفاده به جا از آیات، روایات ، مثل ها ، اشعار و داستان های مناسب .

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان