نگاهی به مفهوم جامعه اطلا‌عاتی

از گذشته تا به حال ارتباطات همواره به عنوان یکی از موضوعات بسیار مهم برای بشر محسوب می‌شده است. در گذشته‌های دور دوندگان مسِولیت حمل و انتقال پیام‌های فرمانروایان و اشخاص مهم را بر عهده داشته‌اند. دود، نور و پرچم نیز از دیگر اشکال برقراری ارتباط و فرستادن پیام بوده که اغلب از نقاط بلند و مرتفع، یا برج‌ها به این منظور استفاده می‌گردیده است. استفاده از کبوتران نامه‌بر و اسب‌ها نیز از دیگر روش‌های متداول برای ارسال پیام بوده‌اند.
تاریخچه ایجاد ارتباط به شکل امروزی به اوایل قرن نوزدهم با کشف الکتریسیته و خاصیت انتقال آن به صورت سیگنال و علامت، برمی‌گردد که از طریق آن برای اولین بار یک پیام با سرعتی افزون‌تر از سرعت هر انتقال دهندهِ دیگری فرستاده شد. تلگراف اولین وسیله‌ای است که برای ارسال این شیوه از پیام در دنیای مخابرات استفاده شد.
● پیدایش روز جهانی ارتباطات
در۱۷ مه ۱۸۶۵ میلادی «اتحادیه تلگرافی بین المللی» در پاریس تشکیل شد. ازآن تاریخ به بعد نام این اتحادیه دستخوش تحول شد و سرانجام در ۳۰ اکتبر ۱۹۰۶ میلادی در کنفرانس «اتحادیه تلگرافی بین الملل» تصمیم گرفته شد که «اتحادیه رادیو و تلگرافی بین الملل» نیز تشکیل شود. در ۹دسامبر سال ۱۹۳۲ میلادی به موجب «عهدنامه مادرید» با وحدت دو اتحادیه یاد شده فوق، «اتحادیه بین المللی ارتباطات دور» شروع به کار کرد. در واقع روز جهانی ارتباطات یادآور تأسیس این اتحادیه‌ها برای پیشرفت ارتباطات است.
سابقه عضویت ایران در «اتحادیه تلگرافی بین الملل » بیش از یکصد سال است. نهاد مذکور پس از جنگ جهانی دوم و تشکیل سازمان ملل، به موجب تصمیم کنفرانس عمومی نمایندگان دولت‌های عضو، این اتحادیه به صورت نهاد تخصصی سازمان ملل درآمد واز آن زمان تاکنون، جزء مؤسسات ویژه سازمان ملل متحد بوده است. از اواخر سال ۱۹۷۰ میلادی، کشورهای جهان سوم از طریق این اتحادیه کوشش‌های وسیعی برای رسیدن به دو هدف مشخص در پیش گرفتند: یکی سعی در تقسیم و توزیع عادلانه امواج رادیویی و دیگری؛ کوشش در توزیع عادلانه کانال‌های تلویزیونی ماهواره‌ای پخش مستقیم در سراسر جهان. از اقدامات مهم این اتحادیه می‌توان به کمک این اتحادیه به کشورهای جهان سوم برای توسعه ارتباطات وکاربرد هرچه بیشتر آن در توسعه ملی این کشور نام برد.
● ورود به جامعه اطلاعاتی
«جامعه اطلاعاتی» پدیده مهم و نوینی است که در عصر کنونی و در نتیجه فناوری‌های نوین ارتباطی و اطلاعاتی از آن نام برده می‌شود. امروزه کمتر کسی تردید به خود راه می‌دهد که زندگی فردی و اجتماعی تحت تأثیر تحولات سریعی که در حوزه اطلاعات و ارتباطات پدید آمده، قرار ندارد.
همکاری‌های بین المللی، نقش ارتباطات را در جامعه اطلاعاتی انکار ناپذیر ساخته است؛ به نحوی که افزایش بازدهی جامعه از طریق توسعه شبکه‌های اطلاعاتی و ارتباطی که بار اطلاعاتی و ارزش افزوده دارند، کلیه محل‌های کار را از طریق اتوماسیون اداری (خودکار سازی) به یکدیگر پیوند داده و ایجاد ارتباط بین دولت و واحدهای محلی از طریق شبکه اطلاعاتی و مخابراتی اداری را متخصص ساخته است. ارتباطات مخابراتی در قرن حاضر در واقع عامل زیربنایی و توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تلقی می‌شود و از همین روست که امروزه میزان توسعه ملی هر کشور را با معیار توسعه ارتباطات مخابراتی در آن کشور ارزشیابی می‌کنند.
آنچه کارایی و بهره‌مندی از چنین شبکه‌هایی را به سرعت افزایش می‌دهد، توانایی روزافزون ارتباطات مخابراتی است که به یاری رایانه‌ها شتافته‌اند و آنها را به صورت ابزاری برای جستجو، جمع آوری، دسته بندی، تجزیه و تحلیل و انتقال حجم بالایی از اطلاعات درآورده است.
به هر حال، عصر ما، عصر ارتباطات است و در چنین دورانی قدرت نیز در دست جوامعی است که از نیرومندترین شبکه‌های ارتباطی و به تبع آن، از بیشترین اطلاعات برخوردار باشند و این حقیقت انکار ناپذیر تمدن کنون جهانی است.(۱)
با پیدایش شبکه‌های نوین ارتباطی و اطلاعاتی که همه ابعاد زندگی بشر را دچار دگرگونی کرده، جهان در حال واردشدن به جامعه جدیدی است که از آن به عنوان «جامعه اطلاعاتی» نام می‌برند. بسیار دشوار خواهد بود که بخواهیم تعریفی دقیق از این اصطلاح نوپا بدهیم.
گفته می‌شود، ویژگی اصلی یک جامعه اطلاعاتی آن است که اطلاعات، توانمندترین عامل اجتماعی و اقتصادی آن است.(۲) اصولاً، جامعهِ اطلاعاتی (یا پساصنعتی) جامعه‌ای است که در آن اطلاعات ارزش‌مندترین منبع، ابزار تولید و همچنین مهم‌ترین فرآورده می‌باشد. و سهم رسانه‌های جمعی در این تولیدات به‌سادگی قابل برآورد نیست. نظریهِ جامعهِ اطلاعاتی بیانگر نوعی فاصله گرفتن از نظریه‌هایی است که به عنوان نظریه‌های ارتباطات ما از آنها نام می‌بریم.(۳) جامعه اطلاعاتی‌ای که صحبت از آن به میان می‌آید، در نتیجه استفاده از رایانه، ماهواره، کاربردهای دیجیتال و خدمات دیجیتال است.
تکنولوژی‌های نوین محیطی جدید به نام سایبرفضا(۴) ایجاد می‌کنند که مهمترین خصیصه آن، دگرگونی، عدم ثبات، تحول و تلاطم دائمی است. تکنولوژی اطلاعاتی با ایجاد اجتماعات مجازی(۵) در داخل شبکه‌های الکترونیکی(موجودیت‌های بدون ساختار فیزیکی) موجب تضعیف کنترل و مراقبت دولت ملی بر فضا و قلمرو کشور می‌شوند.(۶)
شبکه‌های الکترونیکی دارای معمای باز هستند و اساساَ «باز» طراحی شده‌اند. سایبرفضا هیچ مرز متکی بر سرزمین ندارد. بنابراین، شبکه‌های الکترونیکی متصل به هم، راه‌ها و شیوه‌هایی که تبادل‌های اقتصادی و اجتماعی تنظیم می‌شدند را به چالش می‌طلبد. نوع معماری شبکه بیانگر یک مرز است که ذاتاً«باز» می‌باشد و طراحی آن، قواعد الزام‌آوری بر یک جامعه اطلاعاتی تحمیل می‌کند.(۷) به علاوه، باز بودن ذاتی شبکه‌های الکترونیکی باعث دسترسی افراد و بازیگران زیادی با اهداف و توانایی‌های فنی متعددی می‌شود.(۸) نکته مهمتری که باید به آن اشاره کرد این است که هر قدر تکنولوژی اطلاعاتی (شبکه‌های الکترونیکی) و نرم‌افزارهای مربوطه بیشتر تکامل می‌یابند، استفاده از آنها راحت‌تر می‌شود و کار با آنها احتیاج به دانش کمتر پیچیده‌ای دارد.
از مفهوم جامعه اطلاعاتی برداشت‌های مختلفی صورت گرفته است؛ منظور دانیل بل از جامعه فراصنعتی، که تاکید ویژه‌ای بر اطلاعات دارد، افکار آنتونی گیدنز درباره ملت- دولت و خشونت که نقش اطلاعات جمع آوری شده را در مقاصد نظارتی بر ملا می‌کند، عقاید هربرت شیلر درباره نیاز سرمایه داری پیشرفته به کسب و دستکاری اطلاعات، مبحث یورگن هابرماس که حوزه عمومی و همراه با آن، جامعیت اطلاعات را در حال نابودی می‌داند، موضوع گذار از جامعه فوردیستی به پست فوردیستی که بر تولید و کاربرد اطلاعات در رسیدن به این امر تاکید گردیده، ژان بودریار و سایر هواداران پست مدرنیسم که توجه ویژه‌ای به انفجار نشانه‌ها در عصر نوین دارند و شهر اطلاعاتی مانوئل کاستلز مواجه هستیم.(۹)
● برای نتیجه‌گیری
برای جمع‌بندی و نتیجه‌گیری موارد ذیل را برمی‌شمارم:
ـ اهمیت و نقش رسانه‌های کوچک، ارتباطات سنتی و ارتباطات میان فردی با ظهور جامعه شبکه‌ای هرگز از بین نرفته است بویژه برای جوامع در حال توسعه؛
ـ فناوری اطلاعات و ارتباطات با تسهیل در ارائه فعالیت‌ها و خدمات متنوع و ایجاد ارزش افزوده بر بخش اقتصادی تاثیر بسزایی گذاشته است؛
ـ مهم این است که در این دنیایی که شامل انبوه اطلاعات است، دچار آلودگی اطلاعاتی نشویم. استفاده بهینه از اطلاعات مفید و کارآمد از طریق فناوری‌های ارتباطی ما را در رسیدن به اهدافمان یاری می‌دهد؛
ـ تلاش در جهت رفع نواقص و دخیل کردن عوامل موثر از اقدامات ضروری در حرکت در این مسیر به شمار می‌آیند؛
نگاهی واقعی به جوانان، چرا که جوانان به عنوان عمده‌ کاربران آگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات هستند به همین دلیل سازمان ملل در سال ۲۰۰۷ از سیاستگذاران و پیشتازان این صنعت دعوت نموده است تا تمام توجه خود را معطوف کودکان و جوانان کرده و برای تولید فناوری‌های مناسب، برنامه‌ها و سرویس‌هایی به منظور تسهیل دسترسی به ارتباطات و فناوری اطلاعات با آن‌ها همکاری کنند.
امپراتوری‌های جغرافیایی قدیم به امپراتوری نوین در حال نقل مکان هستند، فضایی که برای آن زمان و مکان محدودیت به حساب نمی‌آید: «امپراتوری دیجیتال» هر چند اظهار می‌داریم که در کنار اصطلاح امپریالیسم سایبر(۱۰) اصطلاح سایبرامید(۱۱) نیز وجود دارد. به شرطی که به تمام کشورهای فقیر و توسعه نیافته کمک (صادقانه) شود. انقلاب اطلاعات و ارتباطات، کیفیت زندگی در هزاره سوم را بهتر از زندگی در قرن بیستم خواهد نمود.
باید مشخص کنیم که چه می‌خواهیم بکنیم و به دنبال برنامه‌ای جامع و بومی باشیم. باید ابعاد مختلف قضیه را تبیین کنیم. عوامل میسرکننده و موانع را در این راه بشناسیم. جامعه اطلاعاتی و توسعه در ارتباط با هم مطرح می‌شوند و این دو را از یکدیگر جدا نمی‌کنیم. با توجه به اینکه نظام ارتباطات، حکم یک نظام پیچیده اجتماعی را در جامعه دارد، نقش ارتباطات و اطلاعات در فرایند دگرگونی و توسعه جوامع، پیچیده‌تر از حدس و گمان ماست. یکی از گامهای مهم در جامعه اطلاعاتی ارائه خدمات از طریق شبکه‌های الکترونیکی می‌باشد. مانند راه‌اندازی سایت ۷۰ میلیونی به ابتکار دولت نهم که باعث تسهیل در همگرایی و نیز در دسترسی به دولت و طبقه حاکم می‌گردد، از جمله آثار و کارکرد این فناوری‌های جدید ارتباطی است.
امروز در حالی به عنوان روز جهانی ارتباطات نامگذاری شده و مردم از نقاط مختلف جهان از آن یاد می‌کنند که ارتباطات، خود جهانی شده است!

حسینعلی مهدوی
پی نوشت ها
/۸۵۱ordibehesht۲۷.irna.ir/occasion/-۲ http://www۱
.index.htm
-۲ دارنلی جیمز و جان فدر (۱۳۸۴)، «جهان شبکه‌ای»، ترجمه نسرین امین‌دهقان و مهدی حامی، تهران، چاپار، ص.۲۰.
-۳ مک‌کوایل، دنیس‌(۱۳۸۲)، «درآمدی بر نظریهِ ارتباطات جمعی»، ترجمه پرویز اجلالی، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، صص.۱۱۵-۱۱۸ .
-Cyberspace ۴
- Virtual Community۵
۶ -تاجیک، محمدرضا «مقدمه» در صدوقی، مرادعلی(۱۳۸۲)، «تکنولوژی اطلاعاتی و حاکمیت ملی»، تهران، وزارت امور خارجه، صص. .۱۹-۲۰
-۷ صدوقی، مرادعلی(۱۳۸۲)، «تکنولوژی اطلاعاتی و حاکمیت ملی»، تهران، وزارت امور خارجه، صص.. ۹۹-۱۰۰
۸ -همان، ص۱۴ .
-۹وبستر، فرانک(۱۳۸۳)، «نظریه های جامعه اطلاعاتی»، ترجمه اسماعیل قدیمی، تهران، قصیده سرا، ص۱۲.
.- Cyber Imperialism۱۰
.- Cyber Hope۱۱
جدول: ماسودا، “چیستی جامعه اطلاعاتی” در “رسانه”، ش۶۲، ۱۳۸۴، ص..۱۲

منبع : روزنامه رسالت