شکوفایی مهارت خواندن در دانش‌آموزان ابتدایی

تفاوت معلم دوره ابتدایی با دوره‌های بعدی در این است که در دوره‌های بالاتر، خود مطالب درسی درصد زیادی از ذهن دانش‌آموز را پر می‌کند و دانش‌آموز فرصت فکر کردن به مسائل دیگر را ندارد، درحالی که در دوره ابتدایی اینگونه نیست.
درست است که آموزش کار اصلی معلم است، ولی معلم علاوه بر نقش آموزشی، نقش‌های دیگری را هم باید بازی کند و این در حالی است که با ظرافت و لطافت خاصی باید هدفهای مناسب درسی را برای دانش‌آموزان مشخص کرد.
هرچه ذهن دانش‌آموز از اهدافی که به دنبال آن هستیم روشنتر شود، مسلماً تأثیر بیشتری در امر یادگیری وی خواهد داشت. به عنوان مثال اگر به نوآموزان بفهمانیم بعد از یادگیری و خواندن و نوشتن شما قادر خواهید بود کتاب داستان بخوانید و یا می‌توانید برای دوست و فامیل نامه بنویسید، دانش‌آموز دارای انگیزه می‌شود.
مطالب هم باید طوری باشد که با باورهای دانش‌آموزان هماهنگی داشته باشد. اگر مطالب درسی مخالف آنچه که دانش‌آموزان به آن اعتقاد دارند باشد، در ذهن آنها دوگانگی پیش خواهد آمد. یکی از مواردی که باید روی آن تأکید و با نهایت تلاش و دقت روی آن کار شود، مهارتهای خواندن است که در این گزارش سعی شده است به تفضیل به بررسی آن بپردازیم.
● خواندن
خواندن فعالیتی است که در آن نمادها، علامت ها و حروف به کلمه‌ها و جملاتی با معنای مشخص تبدیل می‌شوند. هدف نهایی از کسب توانایی خواندن، رسیدن به مرحله‌ای است که فرد بتواند نوشته‌ای را بخواند، آن را نقد و بررسی کند و درنهایت به نیازی از نیازهای خود پاسخ گوید.
گام نخست در رسیدن به توانایی خواندن این است که یادگیرنده چه کوچک و چه بزرگسال با چگونگی آرایش حروف و کلمات در متنی که می‌خواند، آشنا شود. مثلاً بداند که زبان انگلیسی را از چپ به راست و زبان‌های فارسی، عربی و عبری را از راست به چپ می‌نویسد و یا این‌که زبان چینی به صورت ستونی، از بالا به پایین نوشته می‌شود.
عمل خواندن به طور کلی اینگونه اتفاق می‌افتد که شخص، شکل کلمات و عبارات را روی صفحه می‌بیند، آن‌گاه این شکل‌ها را از طریق سلسله اعصاب بینایی به مغز او انتقال می‌یابند و مغز آنها را درک و وارد ذهن می‌کند. این جاست که شخص می‌تواند بخواند البته شخصی که توانایی خواندن داشته باشد و نه آدم بی‌سواد.
● مراحل به کمال رسیدن در خواندن:
۱) آمادگی
در مرحله آمادگی، پیش از آنکه کودک بخواهد یا بتواند از متن آموزشی یا درسی چیزی یاد بگیرد، باید اطلاعاتی را کسب کند که عبارتند از: دانستنی‌هایی بسیار کلی درباره زبان، دانستن نام حروف الفبا و این که واژه ملفوظ یعنی هر لفظی که بر زبان جاری می‌شود، از چند صدای متفاوت تشکیل شده است، این‌که هر یک از حروف الفبا دارای صدایی خاص هستند و... در مرحله آمادگی خواندن باید به این موارد توجه داشت.
در همین مرحله است که پدر و مادر می‌توانند،‌ با انجام کارها و فعالیت هایی، ‌این روند را سرعت بخشند. فعالیت هایی مثل خواندن مطلبی برای کودک و آشنا کردن او با شکل نوشتاری زبان، از طریق نشان دادن کلمات و حروف به او، تا در نهایت کودک درک کند عبارات و نوشته‌هایی که می‌بیند، دارند داستانی را بازگو می‌کنند و یا دانش تازه‌ای را به او یاد می‌دهند.
از دیگر مهارت های آمادگی برای خواندن، مهارتی است که در خلال بازی با کلمه‌ها مثل شعرخوانی و ترانه‌خوانی به سبب وزن و قافیه‌ای که در شعر و ترانه هست، حاصل می‌شود.
این‌گونه بازی ها، به گونه‌ای مناسب به بچه‌ها کمک می‌کنند، همان‌طور که به معنی کلمات توجه می‌کنند به صدا و آهنگ آنها نیز توجه کنند.
کودکان در این مرحله با جنبه‌های دیگری از زبان نیز آشنا می‌شوند، مثلاً کمی بزرگتر شوند، می‌توانند میان خط زبان مادری خودشان و خط زبانهای دیگر تمایز قایل شوند و علایم تجاری و بازرگانی را بشناسند و خود را با کتابهای «شبه‌خواندنی» و غیرخواندنی مشغول سازند.
کارشناسان اتفاق‌نظر دارند که این زود‌آموزی‌ها در خواندن، در موفقیت‌های آینده کودک سهم بسزایی دارند.
در مدرسه‌های آمادگی یا کودکستان ها معمول است که وقتی می‌خواهند کودکان را بپذیرند، از آنها آزمون ورودی کوچکی می‌گیرند تا معلوم شود چقدر توانش زبانی دارد، تا معلوم شود چقدر توانش زبانی دارد، تا چه اندازه حروف الفبا را می‌شناسد و در حیطه‌بندی و سر هم کردن حروف و کلمات چه قدر مهارت دارد.
بدیهی است بچه‌هایی که در این نوع آزمون ها نمره خوبی می‌آورند، معمولا بعدها نیز در مهارت خواندن موفق‌تر از بچه‌هایی خواهند بود که نمره پائین آورده‌اند.
البته معلمان با تجربه کودکستان‌ها اغلب به همان خوبی آزمون گرفتن و چه بسا بهتر از آن، می‌توانند تشخیص دهند، کدام بچه از نظر توانایی خواندن موفق‌تر از دیگران خواهند شد.
۲) آغاز خواندن
در سال اول دبستان باید بچه‌ها را با شکل نوشتاری پاره‌ای از کلمات که از قبل شنیده‌اند و معنی آنها را می‌دانند آشنا کرد و خواندن کلمه را نیز به آنها یاد داد. این کار به دو روش انجام می‌گیرد، در بعضی از مدرسه‌ها و نیز پاره‌ای از کتاب‌ها از همان اول به کودک یاد می‌دهند که شکل یک کلمه را به طور کامل بشناسد و معنی آن را یاد بگیرد.
در این روش در واقع بیشتر بر معنای کلمه تکیه می‌کنند. اما در روشی دیگر که روی آموزش «آواها» تکیه می‌کنند، ابتدا صدایی را که هر حرف الفبا نماینده آن است آموزش می‌دهند و سپس به شناخت کلمه به طور مستقل می‌پردازند.
این روش تقریبا در همه برنامه‌های زبان آموزی رایج در جهان به کار می‌رود. بدین ترتیب کودک یاد می‌گیرد که به طور همزمان، هم صداها را بشناسد و هم کلمه‌ها را. باید دانست بیش از شصت سال تجربه و تحقیق نیز نشان داده است که آموزش نظام‌مند آوا در سالهای دبستان، حداقل سال سوم ابتدایی، دستاورد بسیار خوبی به همراه می‌آورد.
معمول‌ترین و در واقع موفق‌ترین شیوه برای آموزش خواندن برنامه‌ای است که اجزای آن عبارتند از: دانش‌آموز، مجموعه‌ای از ابزارهای آموزشی مکمل و دیگر مواد و عناصر مربوطه. در این روش در واقع کودکان با واژگان خاص خودشان آموزش می‌بینند. عده‌ای به این روش ایراد می‌گیرند که با این شیوه دانش‌آموز چنان که باید ادبیات زبان را فرانمی‌گیرد و در نتیجه نیاز او به یک محتوای غنی آموزشی تأمین نمی‌شود.
اما مدافعان برنامه چنین پاسخ می‌دهند که آنچه در آغاز آموزش نیاز است، تنها تعداد معدودی لغت یا کلمه است تا دانش‌آموز با تمرکز روی آنها نخست کلمات را به خوبی بشناسد و آن را تلفظ کند. پس از این مرحله چون کودک دیگر در خواندن توانا شده است ،خود به خود به ادبیات روی خواهد آورد.
در دو سه سال نخست دوره ابتدایی، بچه‌ها داستان یا نوشته‌ای را می‌خوانند که واژگان به کار رفته در آنها، اغلب همان واژگان خودشان است، یعنی واژگانی که با آن صبحت می‌کنند (واژگان پایه) به تدریج که بیشتر می‌خوانند و یاد می‌گیرند آزموده‌تر می‌شوند و در روان‌خوانی و درک معانی و مفاهیم کلمات و عبارات پیشرفت می‌کنند، در نتیجه به سبب اختلافات فردی، کم کم با یکدیگر تفاوت سطح پیدا می‌کنند.
این تفاوت سطح‌ ما را بر آن می‌دارد که بچه‌ها را از نظر توانایی خواندن دسته‌بندی کنیم و یا حق آموزش را براساس توانایی‌های فردی هر یک از آنها سامان دهیم.
۳) بسط و گسترش مهارت‌ها
یک نکته بسیار مهم در آموزش خواندن این است که از سال‌های چهارم و پنجم دبستان به ویژه از دوره راهنمایی به بعد فعالیت خواندن که تاکنون بیشتر بر محور خواندن قصه و داستان، با محتواها و مفاهیم معمولی دور می‌زد، ارتقا پیدا می‌کند و به خواندن نوشته‌هایی با محتوای مشکل و سخت تغییر جهت می‌دهد تا از این طریق، کودکان با ایده‌ها و اندیشه‌های تازه آشنا شوند.
در این مرحله است که باید به خاموش‌خوانی و بهتر بگوییم به مهارت مطالعه برای درک مطلب بیش از گذشته اهمیت داد.
این تغییر رویکرد از یاد گرفتن برای خواندن به خواندن برای یاد گرفتن، فوق‌العاده مهم است زیرا از این پس دانش‌آموز ناگزیر است از مهارت‌های خواندن، برای درک واقعیت‌ها و مفاهیم درس هایی چون مطالعات اجتماعی (تاریخ، جغرافیا و اجتماعی) علوم تجربی و سایر موضوعات درسی استفاده کند.
پیش گرفتن این خط‌مشی جدید برای پاره‌ای از دانش‌آموزان مشکل است. حتی احتمال می‌رود موجب شود که سرعت خواندن آنها نسبت به سال‌های پیش افت کند. این جاست که باید به اهمیت درک مطلب بیش از پیش توجه شود.
صاحبنظرانی که به درک مطلب اهمیت می‌دهند آن را به مثابه مجموعه‌ای از مهارت‌های فرعی خواندن می‌دانند.
مهارت‌هایی مثل استخراج معنای لغت از متن، فهمیدن هدف اصلی متن و استنباط از متن، یعنی نتیجه‌گیری‌هایی که به صراحت در متن پیاده نشده‌اند و بالاخره متمایز شدن نظر از عمل یا تئوری از واقعیت. چنین برآورد شده است که مهارت خواندن خود شامل حدود ۳۵۰ نوع مهارت فرعی است که باید در سال‌های ابتدایی آموزش داده شوند.
صاحبنظران می‌گویند ،هدایت چنین برنامه‌ای به ویژه اعمال مدیریت بر چگونگی تهیه آزمون ها و نیز تهیه تمرین‌های مناسب برای هر فعالیت و مهارت، برای معلم کلاس کاری است دشوار و اگر قرار باشد بر آموزش تک‌تک این مهارت‌ها نیز تاکید و اصرار شود، بچه‌ها را چنبره‌ای از به اصطلاح کاغذکاری‌ها گرفتار می‌کند و با پر کردن بیهوده اوقات آنها مانع از این می‌شود که دانش‌آموزان از خواندن و به تعبیری دیگر از ادبیات لذت ببرند.
پس از دوره راهنمایی، دوره دبیرستان یا دانشگاه، متن‌ها و نوشتارهای انتزاعی و تا حدی مبهم می‌شوند. علاوه بر این که بیش از پیش واژه‌های فنی و تخصصی بدان‌ها راه می‌یابند.
این جاست که دانشجو نه تنها باید اطلاعات و دانستنی‌های تازه‌ای را از متن به دست آورد، بلکه باید ضمن تحلیل انتقادی متن، از سرعت مناسب خواندن نیز به تناسب مشکل بودن متن و هدف‌های آن برخوردار باشد. گذراندن آموزش‌های مناسب و اصولی در مراحل پیش سبب می‌شود، دانش‌آموزان در این مرحله با مشکل کمتری روبه‌رو شوند.
۴) رشد مهارتهای خواندن
مطالعه لغت یا لغت‌خوانی، راهی است که دانشجویان سال‌های بالاتر می‌توانند از طریق آن مهارت‌های عالی خواندن را در خود تقویت کنند. راهکارهای مناسب این کار عبارتند از استفاده از فرهنگ‌های لغت و مجموعه‌ها، تجزیه لغات و نیز تلاش در درک معنی واژه‌ها از خلال متن آنها. باید با توجه خاصی که به کلمات و لغات جدید می‌کنند، دایره واژگانی خود را توسعه دهند.
طراحی تصویرهایی با قلمو و انگشت دست روی شن باعث رشد مهارتهای حرکتی ظریف کودک می‌شود.
کلاً نوشتن اعم از نقاشی کشیدن، رنگ‌آمیزی و دیگر فعالیت‌ها در کلاس باعث رشد و تقویت عضلات دست و هماهنگی چشم و دست و باعث بالا رفتن قدرت تمرکز کودک می‌شود.
مثلاً خط‌خطی کردن باعث پیشرفت مهارت نوشتن کودک می شود که در مراحل بعدی بسیار حائز اهمیت است.
معلم با خواندن نوشته کودک و نشان دادن واکنش نسبت به آن و البته واکنش نسبت به خود مطلب و نه نحوه نوشتن خود آن موردی از نقش ارتباطی نوشتن را به کودک نشان می‌دهد.
از طرف دیگر با برگرداندن نوشته کودک به او، طریقه پاسخ دادن و نیز صحیح‌نویسی را به کودک آموزش می‌دهد. به طور خلاصه می‌توان گفت نوشتن باعث رشد فیزیکی، اجتماعی و شناختی در کودک می‌شود.
از جمله مهمترین معایب در دوره پیش‌دبستانی می‌توان به این نکته اشاره کرد که حروف الفبا در حد نوشتن و آشنایی کودک باید آموزش داده شود ولی نمی‌توان به طور مستقیم به آنها حروف را معرفی کرد چرا که این کار باعث می‌شود در سالهای بعد یعنی در دوره دبستان کودک از کلاس فراری شده و باعث بی‌حوصلگی او به دلیل تکراری بودن مطالب درسی کلاس شود.
● نتیجه‌گیری
حرفه معلم ابتدایی باید دارای پویایی باشد. معلم باید از خود ابتکار عمل داشته باشد تا بتواند به محیط آموزشی روح بخشد.
دانش‌آموز دوره ابتدایی از محیطی خشک و رسمی و معلمی عصبی، پرخاشگر و غریبه و از مطالب درسی سنگین وحشت‌زده می‌شود و در او تنفر به وجود می‌آید.
معلم باید با تک‌تک دانش‌آموزان خود رابطه‌ای عاطفی و دوستانه ایجاد کند تا بتواند به مشکلات و مسائل عمیق درونی آنها راه پیدا کرده و با آنها آشنا شود.
یکی دیگر از مواردی که معلم باید در روش کاری خود حتماً به کار گیرد، کاربرد درست و به جای تشویق دانش‌آموز است. اصولاً یادگیری همراه با سختی و مشکلات فراوان است. اگر معلم بتواند تشویق را به موقع چاشنی آموزش نماید، مطمئناً نتیجه مطلوبی حاصل خواهد شد. برای استفاده به موقع از تشویق، معلم نیاز به تفکر و شناخت روحیات دانش‌آموزان، زمان استفاده آن و شرایط محیطی دارد.
اگر معلم دوره ابتدایی بتواند درحالی که محتویات دروس تعیین شده را تدریس می‌کند، همان مطالب را به صورت نمایشی، داستان، گردش علمی و به‌طور کلی استفاده به موقع از وسایل کمک آموزشی هنگام تدریس بیان کند، مطمئناً دانش‌آموزان با شور و هیجان بیشتر و میل و رغبت خاصی به درس توجه خواهند داشت و کشش و گیرایی آنها مسلماً صدبرابر خواهد شد.
البته نقش معلم به تنهایی به تمامی مسائل و مشکلات دوره آموزشی پاسخ نمی‌دهد و درصد بسیار زیادی به برنامه‌های آموزش و پرورش بستگی دارد. از جمله این وظایف را می‌توان انتخاب مطالب درسی، حجم و محتوای مطالب درسی، طراحی و ساخت مدارس ابتدایی بر مبنای اصول فنی، مهندسی و معماری که بتواند در دانش‌آموز کشش و گیرایی ایجادکند، ابعاد کلاس، رنگ کلاس، نور، تجهیزات، وسایل تکنولوژی و آموزشی، برنامه‌های خارج از مدرسه (اردوهای تربیتی، آموزشی و تفریحی)، نمایش فیلم و اسلاید، عکس، نصب پوسترهای مناسب، جمع‌آوری مطالب از مطبوعات، ایجاد فضای سبز و باطراوت در محیط مدرسه، انتخاب مستخدمان آموزش دیده که بتوانند مسائل دانش‌آموزان را درک کنند، برگزاری مسابقات میان دانش‌آموزان و اهدا جوائز در حضور اولیا آنها که خود می‌تواند تأثیر بسزایی در امر آموزش و پرورش داشته و نوآوری و خلاقیت خاصی به دانش‌آموزان ببخشد و... نام برد.

منابع و ماخذ
۱ـ روان‌شناسی تربیتی، (دکتر محمد پارسا ـ انتشارات سخن ـ جلد اول بهار ۱۳۷۴).
۲ـ اردونز، ویکتور (۱۹۹۸). یادگیری برای دانستن، فقیهی قزوینی مترجم مجموعه مقالات آموزش و پرورش برای قرن بیست و یکم در منطقه آسیا و اقیانوس آرام، تهران: انتشارات پژوهشکده تعلیم و تربیت.
۳ـ روف، علی، نفیسی. عبدالحسین. فقیهی قزوینی، فاطمه، مهرمحمدی، محمود. کریور، پروین (۱۳۷۸). مترجم مجموعه مقالات آموزش و پرورش برای قرن بیست و یکم در منطقه آسیا و اقیانوس آرام، تهران انتشارات پژوهشکده تعلیم و تربیت.
۴ـ نظری‌نژاد، محمدحسین. (۱۳۷۲). مترجم، آموزش مهارتهای اجتماعی به کودکان. چاپ دهم انتشارات آستانه قدس رضوی.
۵ـ لوی،‌ ارپیه، مبانی برنامه‌ریزی درسی و آموزشی، ترجمه: فریده مشایخ، چاپ سوم، انتشارات آموزش و پرورش، تهران، ۱۳۶۸.
تهیه و تنظیم: معصومه زارع ـ آموزش و پرورش منطقه ۲ تهران

منبع : رجا نیوز