معرفت شناسی و بازنمود هنری

از آن هنگام که افلاطون جهان محسوس و ملموس را بازتاب و سایه ای از جهان معقول یا مثالی خواند، مفهوم بازنمود(Representation) در فهم و تفسیر و نشانه شناسی آثار هنری نقش مهمی را عهده دار شد. در تاریخ حکمت غرب، افلاطون و ارسطو نخستین کسانی بودند که مباحثی را در زمینه نقد هنر مطرح کردند و آن را بازنمودی از زندگی واقعی خواندند، تا بدان پایه که ارسطو هر نوع بازنمود دیداری و شنیداری را نزد انسان کاملا طبیعی شمرده، وجه تمایز انسان و حیوان را توانایی انسان در خلق نشانه ها می دانست. از منظر افلاطون و ارسطو هنر بازنمود زندگی است و در نتیجه انسان را در درک هستی خود در این جهان یاری می دهد ‎/ در دوره های بعد نیز این مفهوم به حیات خود ادامه داد و در قالب یک نظریه در حوزه های مختلف از قبیل فلسفه و هنر و سیاست جایگاهی ارزشمند یافت.
فلاسفه از دیر باز وظیفه غایی فلسفه را پاسخ گویی به پرسش هایی دانسته اند که در نتیجه تفکر و اندیشیدن در فرد به وجود می آید. همین مسئله ما را بر آن می دارد تا فلسفه را چونان ابزاری برای تعیین درستی یا نادرستی دعاوی مطرح شده در ارتباط با معرفت در نظر بگیریم که توسط علم، اخلاق، هنر و مذهب پیش نهاده شده اند و اساس آن در پاسخ به پرسش های مرتبط با «بنیان معرفت» نمود یافته است. فلسفه به عنوان یک معرفت خود بنیاد با اتکا به فهم منحصر به فرد خود از سرشت معرفت و ذهن، بنیان معرفت را درک می کند. در حقیقت معرفت عبارت است از بازنمایی درست آنچه بیرون از ذهن قرار دارد. پس می توان چنین گفت که درک امکان و سرشت معرفت همان درک شیوه ای است که از طریق آن ذهن قادر به طرح ریزی چنین بازنمودهایی است و این مسئله اساس نظریه بازنمود قرار می گیرد. بر همین مبنا است که فلسفه به مطالعه فرهنگ به عنوان مجموعه ای از این دعاوی مطرح شده می پردازد.از این نظریه در فلسفه با عنوان بازنمود معرفت(Knowledge Representation) یاد می شود. بر پایه این نظریه هر فرد با توجه به شرایط زمانی و مکانی و اجتماعی و بیش از آن شناخت شناسی خویش بازنمودی تماما فردی از محیط پیرامون خود ارائه می دهد. بنابراین بازنمود این تصاویر فردی می تواند از شخصی تا شخص دیگر متفاوت باشد. وظیفه فلسفه در این عرصه رد و یا اثبات این دعاوی مطرح شده است.
یکی از رویکردهای مرتبط با این نظریه که توسط دکارت و کانت مطرح می شود بر توانایی کامل انسان برای ارائه بازنمودی یکسره درست از دانش تأکید می ورزد. این دو فیلسوف تحت تأثیر فضای غالب زمان که بر اهمیت علوم طبیعی تأکید می کرد بیان داشتند که ذهن انسان قادر به ارائه تصویری صحیح و کامل از معرفت است و ذهن را چون آینه ای پنداشتند که بازنمودی درست و مطمئن از معرفت ارائه می دهد و عامل تعیین کننده در رابطه با درستی و اطمینان این بازنمود صیقل یافتن هرچه بیشتر این آینه بود. در حقیقت میزان درستی بازنمود هر فرد از معرفت بسته به میزان شفافیت و صیقل یافتگی آینه تغییر می یافت. این فلاسفه انسان را نقطه غایی شکل گیری و ارائه معرفت به شیوه درست می دانستند و باور داشتند که بازنمود ذهن نوعی امر مسلم محسوب می شود. نظریه بازنمودمعرفت بر پایه فهم از فرآیند ذهنی و در نظر گرفتن ذهن به عنوان ذاتی جداگانه و مستقل نتیجه رویکرد این متفکرین است. اما در زمینه هنر نیز، بازنمود تعابیر گوناگونی یافته است. در نخستین تعبیر بازنمود را می توان با بازتولید یکسان دانست. به این معنا که بازتولید یک اثر هنری همان بازنمود آن است.
برای نمونه در جوامع غربی نقاشی مونالیزا زینت بخش بیشتر منازل است. شاید هیچ یک از غربی ها که امروزه مالک این نقاشی هستند در آن واقعیت فیزیکی که داوینچی در آن زمان آن را نقاشی کرده است قرارنگرفته باشند اما بازتولید آن اثر به آن ها قابلیت درک بازنمودی را که داوینچی قصد ارائه آن را داشته است، می دهد.از این رو است که در این تعبییر بازنمود با باز تولید یکسان می شود. در تعبیری دیگرکه به شدت تحت تاثیر جهان مثالی افلاطون است، بازنمود اشاره به ساختار نمادین جامعه ای دارد که اثر هنری در آن خلق شده است. این ساختار در قالب نشانه ها خود را به نمایش می گذارد، نشانه هایی که بی واسطه به معنایی دلالت دارد و درک این امر که هر نشانه بازنمود چه ساختاری در جامعه هنرمند است ما را مستقیماً به درک معنای اثر هنری سوق می دهد. در حوزه نقد ادبی نیز بازنمود هم معنی با تقلیدگری است. به این معنا که جوهره اصلی وقایع به شکلی مقلدانه وام گرفته می شود اما مقلد در ارائه باز نمود آن شیوه ای متفاوت را برای خویش بر می گزیند که آن را چیزی فراتر از تقلید صرف از خود واقعه می سازد. همان طور که ارسطو در کتاب فن شعر خود بیان می دارد:«تراژدی ماهیتی یگانه دارد اما نمایشنامه های مختلف بازنمودهای متفاوتی از آن ماهیت یگانه ارائه می دهند.»بازنمود در حوزه سیاست نیز کاربردی فراگیر یافته است.
به این ترتیب که یک فرد یا یک گروه بازنمود یا نماینده ای از یک حزب با یک جهان بینی خاص محسوب می شود و واسطه ای است که از طریق آن مردم با آن جهان بینی آشنا می شوند. این تعبیر در جوامع دموکرات تجلی یافته است به این شکل که ما امروزه شاهد نقش پررنگ نمایندگانی که از جامعه ای بزرگتر می آیند هستیم. در این جوامع مردم نیز برای این نمایندگان در حکم بازنمودهایی متفاوت از فرهنگ های متفاوت هستند، فرهنگ هایی که همیشه در انتخابات نمود می یابند واین بازنمود های فرهنگی میزان رأی آوری را برای نمایندگان احزاب گوناگون سیاسی که فرهنگ های خاصی را جذب خود می کنند، روشن می سازد. با وجود نقش بنیادینی که افلاطون و نظریه وی مبنی بر وجود رابطه ای مستقیم میان دال و مدلول در علم نشانه شناسی ایفا می کند اما این بنیان با ظهور سفسطه گر قدرتمندی به نام ژاک دریدا استحکام خود را از دست می دهد. زیرا دریدا معتقد است که افلاطون و پیروانش در پی آن بوده اند تا در پرتو بازنمود و خلق دنیایی مثالی، همه چیز را به سرعت با مدلولی خاص پیوند دهند. از دیدگاه او هنگامی که ما به دنبال معنای یک دال هستیم، از این نکته غافلیم که هر بار به دنبال مدلول می گردیم با دال تازه ای روبه رو می شویم و این روند تا بی نهایت ادامه می یابد.
به این معنا که دال ها پیوسته به مدلول تبدیل می شوند و مدلول ها به دال. اما این چرخه هیچ گاه به مدلولی قطعی و نهایی که خود، دال نباشد منتهی نمی شود. بنابراین معنا بی واسطه در نشانه حاضر نیست و نمی توان معنایی قطعی برای یک دال که بازنمودی از یک واقعیت محسوب می شود، یافت. دریدا برخلاف افلاطون که همیشه در هنر به دنبال حقیقت بوده است باور دارد زمانی که ما در هنر به جست و جوی حقیقت می پردازیم در حقیقت از ذات و ماهیت آن دور شده و به امری پرداخته ایم که درون گستره هنر قرار ندارد. با وجود نقش پررنگ نظریه بازنمود در حوزه های مختلف که منجر به شکل گیری دیدگاه ها و نگرش های متفاوتی بسته به نوع آن و نگاه فرد شده است ما امروز شاهد ظهور متفکرانی چون دریدا هستیم که همواره این نظریات را به چالش کشیده اند و در حوزه نقد هنر مباحث نوینی را مطرح کرده اند ‎/ نظریاتی که شاید پرداختن به آن ها به دور از تعصبات افلاطونی خالی از لطف نباشد.

پریسا صادقیه‎
آناهیت کزازی

منبع : روزنامه ایران