سد و پس از سد

افتتاح چهار سد بزرگ و كوچك در نیمه دوم فروردین امسال و آن هم در دو منطقه یعنی خراسان و آذربایجان، نیز از چند جنبه قابل بررسی است نخست آن كه سال نو را با چند خبر نوید بخش در باره آب آغاز كرده ایم و ساكنان بخش دیگری از سرزمین پهناور ایران از آب سالم و مطمئن برای آشامیدن و كشاورزی و صنعت برخوردار شده اند. جالب توجه است اشاره كنیم كه یكی از این سدها، «دوستی» بود كه نخستین سد مشترك مرزی ما به شمار می آید كه ایران و تركمنستان در آن شریك هستند(۱).
از نگاه دیگر، ساختن سد و بهره برداری از آن به معنای این است كه باید تحولی در كشاورزی منطقه تحت پوشش سد حاصل شود. كشاورزی سنتی به نوین تبدیل شود؛ میزان كشت دیم كاهش یابد و كشت آبی بیشتر شود؛ كیفیت و میزان فرآورده های كشاورزی و دامی افزایش یابد، صنایع جدید در منطقه پا بگیرد و...
سخنان و آمارهایی كه مدیران ارشد آب كشور اعلام می كنند نیز، شادی آور هستند. به باور وزیر نیرو، «سال ۸۳ ، یكی از موفق ترین سال های صنعت آب كشور به حساب آمده و در این سال، طرح های مهم و زیادی افتتاح و یا آبگیری شده اند و در بهره‌برداری و فعالیت های غیرسازه‌ای هم، سال خوب و پرباری بوده است».
مهندس حبیب الله بیطرف، این موضوع را در پی‌نوشت گزارش دكتررضا اردكانیان، معاون وزیر نیرو در امور آب، با موضوع «كارنامه فعالیت های بخش آب كشور در سال ۱۳۸۳ و تحقق اهداف پیش‌بینی‌شده در این سال»، نوشته است(۲).
معاون وزیر نیز در گزارش مورد اشاره، «اتمام ساخت و آغاز بهره‌برداری از سدهای حاجی‌آباد، بیدواز اسفراین، شورك شیروان، زنوز، سنگرد سبزوار، تبارك قوچان، گاوشان، دامغان، كارون۳، گلستان۲، دوستی، شیرین‌دره، شهرچای، آیدوغموش، سد و تونل چشمه‌لنگان، كریت و نهرین» را از دستاوردهای صنعت آب در یك سال گذشته به شمار آورده است. همچنین آماده آبگیری‌شدن سدهای جگین، رییسعلی دلواری، خان‌آباد و سهند، به بهره‌برداری رسیدن ۷ سد مخزنی استانی با میزان آب تنظیمی سالانه ۲/۱۳ میلیون متر مكعب، آغاز بهره‌برداری از ۹ طرح تغذیه مصنوعی با میزان كل سالانه ۱۳/۱۷ میلیون متر مكعب، آغاز بهره‌برداری از ۲۰ طرح كانال و شبكه‌های كوچك با نزدیك به ۸ هزار هكتار وسعت اراضی تحت پوشش و آغاز بهره‌برداری از ۷۵ طرح بند انحرافی، ایستگاه پمپاژ، دهانه‌سازی و آبگیری، استخر كشاورزی و آب‌بندان با اثربخشی نزدیك به ۱۹۴ میلیون متر مكعب در سال، از دیگر طرح های سال ۱۳۸۳ هستند. نگاهی به این آمار و فعالیت های انجام شده، خواننده را بر آن می دارد تا به دنبال آثار و دستاوردهای آن باشد. در واقع ساختن سد اگر چه به خودی خود اهمیت دارد، اما آنچه پس از ساختن سد اتفاق می افتد، بی شك مهم تر از ساختن است. در این زمینه چند «اگر» را می توان مطرح كرد:
- اگرقرار باشد سدی ساخته شود، اما ساختن شبكه های آبیاری به تاخیر بیفتد، حاصل كار چه خواهد بود؟
- اگر قرار باشد سدی ساخته شود و تونل های انتقال آب به اما و اگر تامین اعتبار سپرده شود، حاصل كار چه خواهد بود؟
- اگر قرار باشد سدی ساخته شود، ولی تغییری در نوع و كیفیت كشاورزی و دامداری منطقه روی ندهد، حاصل كار چه خواهد بود؟
- اگر قرار باشد سدی ساخته شود، اما قطب های جدید صنعت در منطقه تشكیل نشود یا صنایع موجود گسترش نیابد، حاصل كار چه خواهد بود؟
- اگر قرار باشد سدی ساخته شود و نه تنها شاهد مهاجرت معكوس نباشیم، كه بازهم شاهد مهاجرت به شهرهای بزرگ باشیم، حاصل كار چه خواهد بود؟
-اگر قرار باشد سدی ساخته شود، اما برنامه جامعی برای آینده منطقه پس از ساختن سد نداشته باشیم، حاصل كار چه خواهد بود؟
این «اگرها» نشان می دهند كه ساختن سد و آب بند كه آب های سرگردان و سیلاب های ویرانگر را مهار می سازد و به بند می كشد، هنگامی بیشترین بازده و بهره وری بهینه را دارد كه «برنامه جامع و كامل» برای پس از ساختن سد داشته باشیم؛ برنامه ای كه تنظیم آن بر عهده متولیان صنعت آب كشور نیست، بلكه چند وزارتخانه و سازمان، به ویژه «سازمان مدیریت و برنامه ریزی» و «مجلس شورای اسلامی» باید در آن باید دخیل باشند.
بنابراین در كنار اعلام خبرهای مربوط به ساختن و گشایش و هزینه و خوشامد و تقدیر و تشكر كه در سال گذشته و نخستین ماه امسال به فراوانی شاهد آن بودیم، امید است در ماه های آینده شاهد اعلام برنامه های جامعی باشیم كه برای پس از ساختن سد تنظیم و اجرا شده اند.
باید باور كنیم كه آب عاملی مهم در درگیری های آینده است. «آب» در آینده ای نه چندان دور، «سلاح» خواهد شد و ما هم در یكی از مناطق نیمه خشك جهان قرار داریم. آمار نشان می دهد كه در كشور ما میزان كل ریزش های جوی سال آبی ۸۳-۸۲ افزون بر ۳۹۹ میلیارد متر مكعب برآورد شده كه معادل ۷/۲۴۲ میلیمتر بارندگی بوده و این مقدار بارندگی در مقایسه با دوره مشابه سال گذشته، ۲ درصد و در مقایسه با متوسط دراز مدت ۳۵ ساله، ۳ درصد كاهش یافته است(۳).
نكته مهم، كاهش بارش ها در مقایسه با ۳۵ سال گذشته است كه هشداری جدی است و نشان می دهد كه «مدیریت بر منابع آب» تا چه پایه اهمیت دارد. نكته مهم دیگر آن است كه در ۳۵ سال گذشته، جمعیت كشور نیز به شدت افزایش یافته است و این دشواری را دو چندان می كند.
در كشورهای دیگری نظیر چین نیز كه با این مشكل رو به رو هستند، یعنی جمعیت زیاد و منابع آب محدود، دشواری ها به تدریج بیشتر و بیشتر می شوند. چین سالانه با نزدیك به ‪ ۳۰ ‬تا ۴۰ ‬میلیارد متر مكعب كمبود آب رو به رو است و تا پایان قرن بیستم، بیش از ۴۰۰ ‬شهر از بیش از ۶۰۰ ‬شهر سراسر چین با مشكل كمبود آب روبه رو شده اند(۴).
نكته آخر این كه ما خوشبختانه هنوز به مراحل حاد نرسیده ایم، اما اگر به راستی به فكر برنامه همه جانبه نباشیم و به لحاظ تصمیم گیری سریع و اختصاص پول كافی، هشیار و دقیق نباشیم، به سرعت وارد مرحله ای خواهیم شد كه حسرت امروز را بخوریم.
امید آن كه این نكته پایانی مورد توجه تصمیم گیران ارشد به ویژه نمایندگان مجلس قرار گیرد و به یاد داشته باشند كه پس از دوران نمایندگی نیز می خواهند در همین كشور و با مردمی زندگی كنند كه كارهای آنها را به یاد خواهند داشت. اولویت دادن به برنامه جامع آب كشور و نظارت براجرای درست و بهنگام آن، از جمله كارهایی است كه بی شك به یاد همگان خواهد ماند.

منبع : نمایشگاه بین‌المللی