زیر و بم بافت خون

همه ما وقتی کلمه خون را می‌شنویم، بی‌اختیار به یاد مایعی سرخ رنگ می‌افتیم که در مجاورت هوا خیلی زود منعقد می‌شود و سلول‌ها و مواد سلول‌ها و مواد غیرمحلول آن به‌صورت لخته خون(Blood clot) درمی‌آید اما بافت این مایع سرخ‌رنگ و حیاتی که در تمام بدن ما جریان دارد چیست؟
حدود ۵۵ درصد خون از پلاسما تشکیل شده‌است. سلول‌های خونی هم ۴۵ درصد مواد تشکیل‌دهنده خون را شامل می‌شود که خود شامل گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها هستند.
● پلاسما
پلاسما مایعی است شامل ۹۱ درصد آب و ۷ درصد پروتئین‌ و یک درصد املاح و معدنی و یک درصد ویتامین‌ها و مواد قندی، مواد لیپیدی، هورمون‌ها و اسیدهای آمینه. پروتئین اصلی خون آلبومین است که به‌وسیله کبد ساخته می‌شود و در حمل مواد غیرمعمول در آب، نظیر اسیدهای چرب آزاد نقش عمده‌ای دارد. حفظ فشار اسمزی خون از وظایف اصلی آلبومین است.
فیبرینوژن هم پروتئینی است که در کبد سنتز می‌شود و بعد از تبدیل‌شدن به فیبرین در انعقاد خون شرکت می‌کند. گلوبین‌ها از نظر وزن مولکولی به سه دسته گاما گلبولین‌ها، بتا گلبولین‌ها و آلفا گلبولین‌ها تقسیم می‌شوند و مهم‌ترین آنها گاما گلبولین‌ها هستند که به آنتی‌بادی‌ها یا ایمونو گلبولین‌ها هم مشهورند.
● گلبول‌های قرمز
گلبول‌های قرمز یا سلول‌های قرمز بیشترین سلول‌های خونی هستند. گلبول‌های قرمز سلول‌هایی بدون هسته و مقعر‌الطرفین هستندکه ضمن عبور از مویرگ‌ها به‌هم چسبیده و به‌صورت میله‌ای استوانه‌ای درمی‌آیند که رولکس (Rouleaux) نامیده می‌شود. شکل ویژه و انعطاف پذیری زیاد گویچه‌های قرمز را به پروتئین‌های محیطی ویژه‌ای نسبت می‌دهند که به سطح داخلی غشای اریترویسیت‌ها چسبیده‌اند. برخی از بیماری‌های ارثی خون مانند کروی یا بیضی شکل بودن گویچه‌های قرمز از نقص پروتئین‌های فوق ناشی می‌گردد.
غشای این سلول‌ها همچنین حاوی رسپتورهای مربوط به گروه‌های خونی است. گویچه‌های قرمز خون حاوی مولکول پیچیده‌ای به نام هموگلوبین هستند که از یک قسمت پروتئینی به نام گلوبین و یک رنگ دانه آهن‌دار به نام «هم» تشکیل شده است.
عمر گلبول‌های قرمز ۱۲۰ روز است. کاهش تعداد گویچه‌های قرمز در خون را کم‌خونی Anemia و افزایش گویچه‌های قرمز در خون را پلی سیتمی Polycytemia می‌نامند.
● گویچه‌های سفید خون
لکوسیت‌ها یا گویچه‌های سفید خون بر اساس حضور یا عدم حضور گرانول‌های اختصاصی در سیتوپلاسم خود به دو دسته گرانولوسیت‌ها یا دانه‌دارها و آگرانولوسیت‌ها یا بدون دانه‌ها تقسیم بندی می‌شوند. لکوسیت‌ها در مقایسه با اریتروسیت‌ها سلول‌هایی هسته‌دار و متحرک هستند. گرانولوسیت‌ها براساس رنگ‌پذیری گرانول‌های اختصاصی آنها به سه دسته نوتروفیل‌ها، اسیدوفیل‌ها و بازوفیل‌ها تقسیم می‌گردند. آگرانولوسیت‌ها به دو دسته لنفوسیت‌ها و مونوسیت‌ها تقسیم می‌شوند.
نوتروفیل‌ها فراوان‌ترین لکوسیت‌ها در خون است و در عفونت‌های باکتریایی مقدار آنها افزایش می‌یابد. اسیدوفیل‌ها یا ائوزینوفیل‌ها بیشتر پاسخ‌های آلرژیک را کنترل می‌کنند. لنفوسیت‌ها که به دو دسته لنفوسیت B و A تقسیم می‌شوند نقش عمده‌ای در دستگاه ایمنی بدن دارند. تحت‌شرایط بالینی از جمله التهابات عفونی و غیرعفونی، بیماری سل و بیماری‌های قارچی و برخی از سرطان‌ها تعداد مونوسیت‌های خون افزایش می‌یابد.
● پلاکت ‌ها
اجسام کروی یا بیضوی کوچکی به قطر ۴ - ۲ میکرون هستند که از قطعه‌قطعه‌شدن سیتوپلاسم سلول‌های بزرگی به نام مگا کاریوسیت در مغز استخوان حاصل می‌شوند و فاقد هسته‌اند. تعداد پلاکت‌ها ۴۰۰ - ۲۰۰ هزار در هر میکرولیتر خون است و عمرشان ۱۱ - ۸ روز است. هر پلاکت توسط غشایی غنی از گلیکوپروتئین محصور شده و بررسی‌ها بیانگر وجود آنتی‌ژن‌های گروه‌های خونی ABO در غشای پلاکت‌ها است.
کار اصلی پلاکت جلوگیری از خونریزی است که این عمل با چسبیدن پلاکت‌ها به همدیگر و محل آسیب دیده رگ و ترشح مواد دخیل در انعقاد انجام می‌گیرد. تحریک پلاکت‌ها در محل آسیب عروقی باعث ترشح ADP می‌گردد که ADP چسبیده به سطح پلاکت موجب چسبیدن پلاکت‌ها به‌هم و تشکیل توده پلاکتی را می‌کند که به‌صورت درزگیر عمل کرده و از ادامه خونریزی جلوگیری می‌کند.
همزمان با ترشح ADP، سروتونین و ترومبوبلاستین پلاکتی نیز ترشح شده که اولی باعث انقباض عروق و دومی باعث تبدیل پروترومبین به ترومبین می‌شود. ترومبین، فیبرینوژن محلول پلاسما را به فیبرین غیرمحلول تبدیل می‌کند که سلول‌های خونی در لابه‌لای توری ظریف حاصل از فیبرین گرفتار شده و لخته تشکیل می‌شود.
سیستم انعقاد خون با فعال‌شدن فاکتور XII یا VII و یا هر دو شروع می‌شود اما هنوز معلوم نیست که فعال کننده خود اینها چیست. اینها هم موجب فعال‌شدن پروتئینی به نام ترومبین می‌گردند. تشکیل ترومبین یک حادثه بحرانی در روند انعقاد خون تلقی می‌شود. ترومبین مستقیما قطعات پپتیدی را از زنجیره‌های &#۹۴۵; و &#۹۴۶; مولکول فیبرینوژن می‌شکند و ایجاد منومرهای فیبرینی می‌کند که متعاقبا به‌صورت یک لخته فیبرینی پلی‌مریک بسیار منظم درمی‌آیند.
به‌علاوه ترومبین به عنوان یک محرک فیزیولوژیک بسیار قوی برای فعال‌شدن پلاکت‌ها عمل می‌کند. پلاکت‌ها در حضور یون کلسیم، پروترومبین را به ترومبین تبدیل می‌کنند و همین باعث افزایش مقدار ترومبین و در نتیجه شدت واکنش‌ها می‌شود. پایدارشدن نهایی لخته خون با فعال‌شدن فاکتور XIII یا همان فاکتور پایدارکننده فیبرین صورت می‌گیرد که شامل ایجاد پیوند کووالانسی ما بین اسید آمینه‌های لیزین با گلوتامین بین زنجیرهای &#۹۴۵; و &#۹۴۷; مجاور هم در مولکول‌های فیبرین است.
فاکتور XIII همچنین می‌تواند یک مهار کننده فیزیولوژیک فیبرینولیز را به لخته فیبرین با پیوند کووالانسی متصل می‌کند و در نتیجه لخته مربوطه در مقابل اثر لیزکنندگی پلاسمین حساسیت کمتری خواهد داشت. چنانچه طی تشکیل لخته، پلاکت باشد، لخته ایجاد شده کاملا جمع یا منقبض می‌شود و علت آن انقباض یک پروتئین پلاکتی است. این همان خونی است که ۷ الی ۸ درصد وزن بدن مارا تشکیل می‌دهد و یک فرد بالغ حدود ۵ لیتر خون در بدن دارد.

کتایون ضیایی

منبع : روزنامه تهران امروز