پای پوش های سنتی

مناطق كوهستانی كردستان و باختران و فارس و گذرگاههای صفب العبور آن‌ها، كم بوده راههای ارتباطی ماشین رو، نوع معیشت مبتنی بردامداری و كشاورزی و ضرورت تحرك فراوان در فصول سه گانه بهار و تابستان و پائیز (‌كه فصل كار هستند) پا افزاری را می‌طلبد كه سبك- راحت – مقاوم – خنك و در عین حال ارزان باشد و خود عشایر، ورستاییان و جوامع نیمه شهری با امكانات موجود در منطقه قادر به تولید آن باشند.
● گیوه - چارق
مناطق كوهستانی كردستان و باختران و فارس و گذرگاههای صفب العبور آن‌ها، كم بوده راههای ارتباطی ماشین رو، نوع معیشت مبتنی بردامداری و كشاورزی و ضرورت تحرك فراوان در فصول سه گانه بهار و تابستان و پائیز (‌كه فصل كار هستند) پا افزاری را می‌طلبد كه سبك- راحت – مقاوم – خنك و در عین حال ارزان باشد و خود عشایر، ورستاییان و جوامع نیمه شهری با امكانات موجود در منطقه قادر به تولید آن باشند.
گیوه نوعی پای افزار است كه رویه آن را از ریسمان و نخ پرگ یعنی ریسمانهای پنبه‌ای بافته و زیه یا ته آن را گاه از چرم و غالباً‌ از لته‌های بهم فشرده و در هم كشیده می‌سازند.
گیوه را باید یكی از جالبترین و ارزنده ترین صنایع دستی روستایی ایران دانست. این پای پوش قریمی كه روزگاری، بخصوص در فصل تابستان مورد استفاده فراوان قرار میگیرفت در سالهای اخیر به سبب رواج كفش ماشینی و جایگزین شدن آن بجای پای افزارهای قدیمی در اكثر مناطق ایران رونق و اعتبار دیرین را از دست داده و صنعتگران شاغل نیز بعلت كمی درآمد و كاهش تقاضا در این رشته به مشاغل دیگر روی آورده اند ولی زیبائی و تنوع و طرحهای متعدد گیوه آنچنان است كه هنوز هم دارای متقاضیان فراوانی بوده و از استقبال قابل توجهی در فصول بهار و تابستان برخوردار می‌باشد.
گیوه كشی یكی از صنایع دستی رایج و بومی استان باختران است و به ویژه در بخش اورامانات از جمله صنایع دستی مسلط می‌باشد. این صنعت بومی را میتوان بر مبنای نوع تولید و محل تولید به دو بخش اصلی روستایی و شهری تقسیم كرد.
دو روستای حجیج و نودشه از بخش اورامانات جزو مراكز قریمی و مهم تولید نوع خاصی از گیوه می‌باشد كه تخت آن كهنه ای است و به نام گیوه زیره ای شهرت دارد علاوه بر دو روستای یاد شده روستاهای دیگری كه در آنها قبلاً گیوه كشی چینی معمول یوده و هنوز هم این كار ادامه دارد عبارت است از:
روستای ورادر- خانه دره – شركان – میریه نروی – وزلی – تنگ مردان – پیله گر بره سیمین علیا- طلسم – ژامرگ – تومك – زمگه حیدر- حسین آباد – دوآب – قشلاق علیا و داربید.
● مواد اولیه:
بخشی از مواد مورد مصرف گیوه با فان در محل و بخشی دیگر از نقاط دیگر تهیه میشود.
موادی كه در محل تهیه میشود.
پوست گاو – پیه – نری گاو و نخ تابیده است .
و موادی كه از خارج محل تهیه میشود عبارت است از:
۱) برای گیوه های تخت زیره ای
رنگ – پارچه نازك نخی – كتیرا – نخ تابیده ( قرقره)
۲) برای گیوه های طرح جدید (‌تخت چرمی و پلاستیكی) میخ پوست دباغی شده – پاشنه های لاستیكی – كف لاستیكی – چسب – پوست – نری گاو – پارچه نخی – موی بز.
كار گیوه كشی معمولاً در دو مرحله كارگاهی و خانگی انجام میشود. كارهای مربوط به تخت گیوه كه كاری مردانه است معمولاً در كارگاه و یا مغازه ها با ابزار گوناگون انجام میشود.
در مناطق شهری كارهای مربوط به رویه گیوه توسط زنان و در خانه ها صورت میگیرد. این كار در روستا ها هم به دست زنان و هم به دست مردان در خانه و قهره خانه و اماكن عمومی در ایام فراغت انجام میشود.
در كارگاه های گیوه كشی معمولاً‌ سه نفر با هم كار می‌كنند این سه نفر كه در یك مقطع مثلثی شكل به صورت زنجیره‌ای و یا تقسیم كار معین كار را شروع می‌كنند و به مرحله انجام می‌رسانند عبارتند از:
۱) پرونیParuni كه از پارچه های رنگ شده فیتیله درست می‌كنند و نسبت به دو نفر دیگر از مهارت و تخصص كمتری برخوردار است و در واقع پرونی در مرحله شاگردی گیوه كشی قرار دارد.
۲) پی كینه گیرPeykanegir كسی كه دارای تخصص و مهارت است و به مرحله استادی نزدیك می‌باشد . او بخش میانی كار و به عبارت دیگر بخش اتصال فتیله ها را انجام می‌دهد و تخت گیوه را برای انجام كار نهایی كه به دست استاد كار انجام می‌گیرد آماده می‌كند.
۳) كلاشگرKelash-ger كه استاد و معمولاً صاحب كارگاه است برش و پرداخت و تكمیل تخت گیوه و بطور كلی موارد – حساس و دقیق كار را انجام می‌دهد.
مرحله دیگر اتصال رویه گیوه به تخت گیوه است و محل آن آنرا استاد كار با سوراخهائی كه با درفش بوجود می‌آورد تعیین می كند و یك نفر دیگر كه معمولاً در خارج از كارگاه است این محدوده را با ریسمانی كه از موی بز تابیده شده می‌دوزد این كار را پرگامارونی Pergama-runi و عامل این كار را پركاماگیرPergama-gir می‌نامند.
● ابزار كار
در كار گیوه كشی بطور كلی از سه نیروی فشاری – كششی و ضربه ای استفاده میشود و ابزارهائی كه در این صنعت دستی به كار میرود در جهت استفاده از این سه نیرو است و در پاره‌ای موارد به منظور نگهداری و مقاومت پا هم به كار گرفته میشود و كلیه این نیروها از طریق دست وارد میشود پا به لحاظ انعطاف پذیری جایگزین سندان میشود و بطور كلی ابزار كار عبارت است از : سندان چوبی – مشته – درفش – كوره درفش درفش ناوكش – درفش پرگاماسم – كوره درفش پی كنه – چسنی – پرگاما- گزن – چوب ساو چوكله – روغندان – وز- دوارگیر- گوره گیر – قوتله- چاقو – پواز- گیره كنه.
● مراحل مختلف ساخت:
آماده كردن پوست كه مراحل زیر را شامل میشود و همه كارهای آن توسط استادكار انجام میگیرد.
▪ خیس كردن .
▪ گستردن آن روی زمین.
▪ خاك یا خاكستر پاشیدن روی آن كه به تدریج آب پوست را می‌كشد و خشكش می‌كند كه این كار گاهی از یكماه هم بیشتر به طول می‌انجامد .
▪ نرم كردن پوست.
▪ رشته كردن پوست و درست كردن نسخه‌های باریك.
▪ زدودن مو از تسمه‌ها.
▪ نرم كردن تسمه ها با پیه.
▪ رنگ آمیزی پارچه.
▪ تهیه فیتیله توسط شاگرد.
▪ پی كنه گیر.
● رنگ در گیوه
رنگ هایی كه در تهیه گیوه بكار میرود عبارتند از رنگ های آبی – قرمز- سفید- استخوانی- سیاه رنگ های آبی و قرمز كه در تخت گیوه بكار برده میشود قبلاً تخت گیوه ها فقط به رنگ سفید بود رویه گیوه مردانه معمولاً سفید بوده و برای بافت گیوه های زنانه از نخ های رنگین و گاه از انواع منجوق نیز استفاده به عمل می‌آید.
رنگ استخوانی – رنگ پاشنه و نوك تخت گیوه به دلیل استفاده از نری گاو كه بعد از خشك شده حالت استخوانی میگیرد به رنگ استخوانی است .
رنگ سیاه – رنگ موی بز كه در پرگاما به كار میرود . سیاه است این رنگ در زیر رویه قرار میگیرد و هرگز دیده نمیشود.
▪ در باختران ۴ نوع گیوه معمول است:
۱) گیوه تخت آجیده
۲) گیوه تخت چرمی
۳) گیوه تخت لاستیكی
۴) گیوه رویه ابریشمی
مراكز تولید گیوه در ایران پراكنده بود و تقریبا در بیشتر نقاط كشور نشانه‌هایی از تولید این محصول میتوان دید اما عمدتاً مناطق مختلف باختران ، استان مركزی ، فارس و …. مركز تولید انواع گیوه محسوب میشود.
● چاروق
چاروق یا چارق نوعی پایپوش قدیمی و پای افزار دهقانان است كه بندها و تسمه های بلند دارد و بندهای آن را به ساق پا میپیچند كه اصطلاحاً به آن شم ،‌ پاتابه و پالیك نیز گفته میشود در سالهای اخیر تا حدودی جنبه های مصرفی خود را از دست داده و تولید آن بیشتر جنبه تزئینی دارد ولی هنوز كم و بیش در اكثر مناطق روستایی كشور تولید میشود.
به منظور تزئین چاروق معمولاً از نوعی استفاده میشود این منگوله ها با استفاده از نخ ابریشم بوسیله خود صنعتگران تهیه میشود. نحوه تولید چاروق مشابه تهیه كفش می‌باشد. مهمترین ماده اولیه مورد مصرف چاروق دوزان چرم است كه به اندازه ی مورد نیاز بریده و قالب بندی می‌كنند بطوریكه با فشار و دقت قالب در چرم جای گیرد.
و از آنجا كه رویه و كف چاروق از یك قطعه چرم یك تكه ساخته شده آن را مدتی حدود ۱۲ ساعت در هوای آزاد قرار میدهند تا كف آن بر اثر فشار از رویه متمایز شود سپس آن را از قالب خارج ساخته تمسه‌های چرمی بلند و متناسبی به آن دوخته و قسمتهای مختلف ان را ( بجز كف چاروق) به كمك طرح های گل – سه گلی – چهارگلی بوته دار و گل بادامی كه اكثراً هم ذهنی است گلدوزی می‌كنند.
مهمترین مراكز تولید چاروق در ایران زنجان، قوچان ، ابیانه، مهاباد و سردشت می‌باشد.
چاروق در (۲) نوع پاشنه دار و بدون پاشنه تولید و تهیه میشود.
چاروقهای پاشنه دار اقتباسی از كفشهای طرح خارجی است ولی چاروق پشت بسته بعلت حفظ اصالت این نوع پاپوش بیشتر مورد نظر علاقمندان به صنایع دستی كشور می‌باشد.
آلات و ابزاریكه جهت تولید چاروق مورد استفاده قرار میگیرد ابزاریست كه در كفاشی بكار برده می‌شود و شامل قالب – گاز – گزن – سوزن – درفش – قلاب – چكش و متشه می‌باشد.

محمدرضا حسن بیگی

منبع : پایگاه خبری هنر ایران