کتابخانه دیجیتالی

جهان با ورود به قرن بیست‌و یکم با یک تحول اساسی و همه جانبه در زمینه انقلاب اطلاعاتی و ارتباطی روبه‌رو شده، و حجم اطلاعاتی که در همه وجوه زندگی بشر در کمتر از صدم ثانیه تولید می‌شود گاه غیرقابل محاسبه و برآوردهای کمی گردیده است. در چنین دنیایی با این حجم عظیم از تولید اطلاعات، بدون استفاده از فن‌آوری‌های جدید اطلاعاتی و ارتباطاتی که در واقع شکل‌دهنده دانش اطلاعاتی است نمی‌توان به هدف رسید. امروزه اصطلاحاتی نظیر: جامعه اطلاعاتی، عصر اطلاعات و جامعه دانش مدار، به واژه‌هایی آشنا تبدیل شده، و در چنین عرصه‌ای مدیریت موثر و کارآمد اطلاعات برای رشد و توسعه فرهنگی و اقتصادی جوامع بسیار ضروری است. فن‌آوری پیشرفته اطلاعات و ارتباطات، دستیابی به منابع گسترده اطلاعاتی را ممکن می‌سازد، امکان کنترل، تفکیک و سازماندهی اطلاعات مرتبط را فراهم می‌آورد، ارتباطات سریع و برق‌آسا و انتقال اطلاعات را میسر می‌سازد و در صورت کاربرد توسط افراد مسلط به مهارت‌های اطلاع‌رسانی، می‌تواند مراحل یاد‌گیری، ایجاد دانش، تصمیم‌گیری را ایجاد کند. در این میان اقداماتی از جمله راه‌اندازی کتابخانه‌های دیجیتال، فعالیتی است که در جهت طبقه‌بندی و مدیریت این اطلاعات، در عرصه فن‌آوری اطلاعاتی که موج انقلابی آن همه جهان را فراگرفته است، صورت می‌گیرد.
اصلی‌ترین ویژگی کتابخانه دیجیتالی آن است که با یک کتابخانه الکترونیکی و یا مجازی متفاوت است. تفاوت عمده کتابخانه مجازی و دیجیتالی در این است که کتابخانه دیجیتالی در واقع جزیی از کتابخانه مجازی است. مجازی در اصطلاح فنی طیف بسیار وسیعی از کتابخانه‌ها را در بر می‌گیرد بنابراین کتابخانه‌های الکترونیک و دیجیتال زیر مجموعه آن به حساب می‌آیند. تفاوت روش‌های الکترونیک و دیجیتال در این است که در کتابخانه الکترونیک، امکان ذخیره داده‌ها بر روی میکروفیلم، نوار و یا فیلم وجود دارد، در حالی که در کتابخانه دیجیتالی تمام اطلاعات و داده‌ها به صورت بایت‌های دیجیتالی ذخیره شده و تنها از طریق اینترنت قابل دسترس است . در واقع کتابخانه دیجیتالی تمامی خدمات خود را از راه اینترنت وب‌سایت انجام می‌دهد.
منظور از واژه کتابخانه چیست و چه فرقی با کتابخانه دیجیتالی دارد؟ به طور سنتی کتابخانه محلی است که در آن کتابها، نسخه های خطی، مجلات و یا سایر متون برای استفاده نگهداری می شوند. در واقع، کتابخانه مؤسسه ای است که برای مجموعه سازی و امانت کتاب به وجود آمده است و افراد امکان استفاده از تسهیلات آن را دارند. در حالی که یک کتابخانه دیجیتالی برپایه سیستم کامپیوتری است که به گردآوری، ذخیره سازی، سازماندهی، جست وجو و توزیع مواد دیجیتالی برای دسترسی کاربر نهایی می پردازد. کتابخانه دیجیتالی فقط مجموعه ای از مواد الکترونیکی نیست بلکه شامل یک واسطه مرورگر و احتمالا فضا و جامعه مجازی نیز می باشد .فضای مجازی نیز است. کتابخانه دیجیتالی به فضای کمی نیاز دارد و داده ها با جست وجوی آسان از طریق شبکه های ارتباطی در دسترس هر کسی در هر کجای دنیا قرار می گیرند. کتابخانه دیجیتالی یک وجود انتزاعی نیست و با منابع و مجموعه های زیادی در ارتباط است.
کتابخانه های دیجیتالی گسترده خواهند شد و به صورت تمام متن از هر مکان و یا هر پایگاهی قابل دسترسی خواهند بود. داده های دیجیتالی کپی می شوند، لیکن در تمام این تغییرات و ترکیبات ـ که در مورد مواد چاپی با سرعت و سهولت انجام نمی گیرد ـ نتایج در خواستی می توانند با حداکثر سرعت و حداقل هزینه به هر گوشه دنیا فرستاده شوند.
● تاریخچه:
اندیشه دیجیتالی کردن کتابها از دهه ‪ ۱۹۷۰و همان اوان شکل‌گیری اینترنت مطرح بوده‌است. در چهارم ژوئیه سال ‪ ۱۹۷۴یک نسخه از اعلامیه استقلال آمریکا به صورت دیجیتالی برای همه آمریکایی‌ها ارسال شد و پروژه موسوم به "گوتنبرگ" برای تولید نخستین کتاب دیجیتالی شکل گرفت. از آن زمان تاکنون ‪ ۲۰هزار داوطلب همکار در این پروژه بیش از ‪ ۵۰هزار کتاب را که دوره حق تالیفشان به پایان رسیده است اسکن کرده و به صورت دیجیتالی آماده ساخته‌اند. همه همکاران این پروژه به صورت رایگان کار می‌کنند. این قبیل طرح‌ها به واسطه نوعی تمایل ایده‌آلیستی برای در اختیار همگان قرار دادن معرفت شکل می گیرد. در عین حال این قبیل پروژه‌ها کار جستجوی آن لاین کتابها را بسیار تسهیل می‌کنند. همین جنبه اخیر بنیاد ملی علوم در آمریکا را وادار ساخت تا در طرحی موسوم به "پروژه یک میلیون کتاب" که یک طرح بین‌المللی برای در اختیار عامه قرار دادن کتابها به صورت دیجیتالی است، مشارک ورزد. از سال ‪ ۲۰۰۲که این پروژه شروع شد، تاکنون بیش از ‪ ۶۰۰هزار کتاب که دوره حق تالیف آنها به پایان رسیده اسکن شده‌اند و در حال حاضر نیمی از آنها به صورت دیجیتالی بر روی شبکه اینترنت در دسترس هستند و کار اسکن کردن این کتابها در هند، و چین به انجام می‌رسد. کتابهای مورد نظر از کتابخانه‌های مختلف دنیا به صورت امانت به این کشورها ارسال می‌شوند. قابلیت جستجو در عین حال یکی از محرکهای اصلی شرکتهای خصوصی است که وارد عرصه دیجیتالی کردن کتابها شده اند. این امر حتی شامل آن دسته از کتابهایی می‌شود که هنوز دوره حق تالیفشان به پایان نرسیده است. به عنوان مثال هم‌اکنون برخی از شرکتهایی که کتابها را به صورت آن لاین به خریداران عرضه می‌کنند و فروشنده اینترنتی کتاب به شمار می‌آیند، به خریداران اجازه می‌دهند شماری از صفحات کتابها را به صورت آن لاین مطالعه کنند و در صورت تمایل نسخه آن را برای خود سفارش دهند.
● اصول ایجاد کتابخانه های دیجیتال
در طراحی و پیاده سازی کتابخانه های دیجیتال باید اصولی را مدنظر قرار داد که از جمله آنها موارد زیر است:
۱) رعایت دقت در خصوص کیفیت و صحت نسخ ذخیره شده به شکل دیجیتال
۲) قابل قبول بودن هزینه های دسترسی به منابع برای کاربران کتابخانه
۳) طراحی راهکارهای کمک و آموزش به کاربران (Help) در سیستم با توجه به پیچیدگی این مجموعه
۴) تعیین سطح دسترسی افراد به پایگاه های مختلف و نیز چگونگی استفاده از اطلاعات
۵) طراحی رمز عبور و کدهای شناسایی برای جلوگیری از نفوذ خرابکاران به سیستم
۶) امکان اتصال به منابع کتابخانه از طریق شبکه های محلی ، منطقه ای و جهانی
برای ایجاد کتابخانه دیجیتالی سخت افزار و نرم افزار هایی به شرط زیر مورد نیاز می باشد :
▪ سخت افزار :
۱) اسکنر های مناسب کار با بررسی کامل از طرف کمیته کتابخانه دیجیتالی به منظور اسکن هر چه بهتر و سریعتر منابع
۲) دوربین های دیجیتالی مناسب با کارکرد مورد نظر
۳) سخت افزار های مبدل میکروفرم ها به داده های دیجیتالی
۴) سیستم های کامپیوتری ذخیره اطلاعات
۵) سیستم های کامپیوتری برای تهیه نسخه پشتیبان از اطلاعات موجود
▪ نرم افزار :
۱) تبعیت از استاندارد های بین المللی فرمت تولید و نشر منابع الکترونیکی و دیجیتالی و نیز ذخیره و بازیابی
۲) قابلیت دسترسی در محیط وب
۳) دارای رابط کاربری کاربرپسند
۴) قابلیت کنترل واژگان
۵) امکان انجام جستجوی ساده و پیشرفته در فیلد های مختلف
۶) پشتیبانی نرم افزار از مدارک به خط و زبان های مختلف
۷) قابلیت پشتیبانی از منابع چند رسانه ای
● مزایای کتابخانه های دیجیتالی
▪ تسریع کار ها
▪ تحصیل امور
▪ صرفه جویی در وقت
▪ دستیابی به اطلاعات
▪ کنترل اطلاعات
▪ افزایش کیفیت خدمات
▪ افزایش کارایی مدیریت کتابخانه
▪ افزایش سطح تولید اطلاعات
▪ کاهش فعالیت های تکراری
▪ توسعه اشتراک منابع
برخلاف کتابخانه های سنتی که اکثریت کاربرانش را افراد سالم تشکیل می دهد، تمام کاربران کتابخانه دیجیتالی افراد سالم نیستند و به همین خاطر باید برای افراد معلول نیز امکاناتی فراهم شود که قطعاً کتابخانه های دیجیتال با امکانات قابل تصور برای آنها گزینه خوبی برای این افراد است. هوش مصنوعی امتیازی است که کتابخانه های دیجیتالی به آن نیازمند است. نرم افزارهای زیادی برای خواندن متون کتاب ها، فهرست نویسی آنها به درخواست کاربران خاص و تبدیل متون به خط بریل برای نابینایان انجام می دهند. نفوذ هوش مصنوعی به سیستم های نوین فناوری کتابخانه های دیجیتالی پیشرفته دنیا، هدیه ارزنده ای است که فناوری اطلاعاتی به کاربران مختلف دهکده جهانی ارائه می دهد. به هر حال، در فاز اولیه و ابتدایی اقدام برای الکترونیکی کردن حجم زیادی از کتاب مرجع و نشریات و بولتن هایی با استفاده گسترده جامعه کاربر کتابخانه ها، اقدام مهمی است که در دستور کار بسیاری از کشورهای دنیا قرار دارد. این تغییر کاربری کتابخانه های سنتی به سمت کتابخانه های دیجیتالی مسأله ای است که در بدنه یک دولت الکترونیک و یک نظام جامع ارتباطی هوشمند در یک کشور قابل وصول است . با وجود کتابخانه های دیجیتالی که بر روی اینترنت و اتصالات اینترانت هستند، ما هنوز نتوانسته ایم سیستم قابل اعتمادی برای جلوگیری از ضرر و زیان ویروس های کامپیوتری پیدا کنیم. بنابراین نگه داشتن کتابخانه های سنتی با وجود کتابخانه های دیجیتالی کاری عاقلانه می باشد. بخاطر اینکه فعالیت های کتابخانه ها بدون وقفه و مداوم انجام شود و امکانات بیشتری برای سیستم کتابخانه به وجود آید، لازم است از هر دو سیستم (کتابخانه های سنتی –کتابخانه های دیجیتالی ) استفاده کنیم.
چون اینترنت و اینترانت هسته تمام سیستم(کتابخانه های دیجیتالی ) محسوب می شون، تفاوتهای تکنولوژیکی در بین کشورههای توسعه یافته و کشورهای در حال توسعه ادامه خواهد داشت. بهسازی و بهبود تکنولوژی اطلاعات امری حیاتی است و باید سهم زیادی به هر کشور داده شود. بهرحال باید برای کم کردن فاصله موجود در بین کشورهای درحال توسعه و کشورهای توسعه یافته قدمهایی برداشته شود و کشورهای در حال توسعه بایستی بدون هرگونه اتلاف وقتی به جدیدترین پیشرفتها دسترسی پیدا کنند. اگر چنین فرایند مستمری مورد توجه قرار نگیرد تمام مجموعه نظام دچار آشفتگی خواهد شد.با ظهور کتابخانه های دیجیتالی، تخصص و حرفه کتابداری در حال تحول می باشد. کتابداران و کارمندان کتابخانه ها بایستی خود را برای انتقال از دوران مدیریت علمی به دوران مد یریت سیستم ها آماده کنند. این کار ( تغییر از حوزه مدیریت دانش به حوزه مدیریت سیستم ها و ساختارها) ترکیبی از فعالیتهای وابسته به سیستم ها و زیر سیستم های کامپیوتری است که در آنجا کارهای قراردادی جای خود را به قالبهای مدیریتی سازمانی نوینی می دهند. برای تغییر سیستم ها از شکل سنتی به صورت کامپیوتری لازم است تدابیری اتخاذ شود.
بعضی از نکاتی که بایستی مورد توجه قرار گیرند عبارتنداز:
▪ دیجیتالی کردن تمام منابع موجود در کتابخانه
▪ ارتباط با کاربران به صورت پیوسته و غیر پیوسته
▪ اتصال به شبکه و دسترسی به شبکه جهانی وب
▪ پیش بینی ترافیک در شبکه ها ـ مشخص کردن منشا و هدف ترافیک ـ انواع برنامه هایی که از طریق شبکه قابل دسترسی هستند.
▪ تنظیم روشهایی ( به منظور ادامه کار) چنانچه بخشی یا تمام شبکه از کار بیفتد.
علاوه براینکه بایستی مواد کتابخانه را به شکلی مناسب برای کامپیوتر سازماندهی کنیم، لازم است روشهای مطمئنی را برای تأمین خدمات مداوم اتخاذ نماییم. این کار بودجه و امکانات مالی زیادی را می طلبد که دائماً نیز در حال افزایش می باشد. در مراحل اولیه کتابداران مجبور هستند که بر موانع روانشناختی که در مواجهه با کاربر و کارکنان پشتیبانی داشتند؛ غلبه کنند. غلبه بر مشکلات ناشی از تغییر شکل تغییر شکل کتابخانه آسانتر از غلبه بر موانع روانشناختی است. ترس کارکنان فقط بخاطر جابجایی آنها نیست. بلکه آنها نگران حذف خود از خدما کتابخانه (از دست دادن شغل شان) هستند. حل این مشکلات از طریق آموزشهای داخل کتابخانه ای امکان پذیر است. دستور العملهای مناسب و تعیین نقش های مشخص برای هر فرد نه تنها به ایجاد اعتماد به نفس در کتابداران کمک خواهد کرد بلکه بر روی ایجاد نقش توسط کتابداران در کل فرایند توسعه و پیشرفت کتابخانه نیز تأثیر مثبت خواهد گذاشت .
کتابخانه های دیجیتالی حاوی مواد غیر رسمی و پویایی هستند از جمله ساختارهای نرم افزاری و بنابراین با مشکلات نگهداری بیشتری (نسبت به کتابخانه های سنتی) مواجهه هستند که این مشکلات حتی ممکن است کارایی دراز مدت آنها را مورد تهدید قرار دهد. در کتابخانه های سنتی – کتابخانه ای که بر مبنای کاغذ استوار است - روشهایی برای نگهداری مواد کتابخانه وجود دارد اما تاکنون ما روشهایی برای نگهداری مواد کتابخانه دیجیتالی - که شامل مواد غیر رسمی و پویا می باشد - نداشته ایم. مجموعه های سنتی با بهبود روشهای سنتی نگهداری می شوند. در حالیکه نگهداری مواد پویا و غیر رسمی در کتابخانه های دیجیتالی فقط از طریق راه حلهای فنی جدید امکان پذیر می باشد. در یک کتابخانه سنتی که بر پایه کاغذ استوار است کنترل قابل توجهی بر روی مجموعه صورت می گیرد، زیرا در اینگونه کتابخانه ها روشهای پیشرفته بسیاری وجود دارد که دسترسی به منابع کتابخانه را امکان پذیر می سازد مانند امانت، خدمات فنی و قفسه بندی منابع برای دسترسی به آنها در هر زمانی. این نوع کتابخانه ها هرگز نمی توانند محدویتهای فعالیتهای سنتی را که در ارتباط با مسائل زود گذر و بی اهمیت است بپذیرند و نیاز به منابع اطلاعاتی بیشتری خواهند داشت. در کتابخانه های دیجیتالی لازم است مکانیسم ها و روشهای جدیدی را برای نگهداری مواد پیدا کنیم. کتابخانه های سنتی قلمرو محدودی دارند و مجموعه ها حد و مرز مشخصی دارند و کنترل مجموعه آسان است. در کتابخانه های دیجیتالی قلمرو وسیع است و کاربر به مواد و منابع متنوعی دسترسی داردبنابراین کنترل و نگهداری این منابع در دراز مدت مشکل می باشد. کتابخانه دیجیتالی نه تنها یک مجموعه فن آوری بلکه یک نهاد اجتماعی با نیازهای درازمدت است و احتیاج به نگهداری و حفاظت دارد.
یکی از مشکلاتی که در مورد کتابخانه های دیجیتالی وجود دارد ، محدودیت زبانی است . "محدودیت زبانی من به معنای محدودیت دنیای من است ."
اگر این حرف درست باشد پس تمام مواد نوشته شده به سایر زبان ها برای ما غیر قابل استفاده و دسترسی می باشند . آیا امکان فراهم کردن مواد و منابع از تمام زبانه های در کتابخانه دیجیتالی وجود دارد ؟ این امر امکان پذیر نیست مگر اینکه دانش جهانی و مواد کتابخانه های دیجیتالی به یکی از زبان های اصلی و برگزیده در دنیا محدود شود . این چالش استراتزی را میطلبد که اطلاعات را به زبان هخواننده تامین کنند . با ظهور کتابخانه دیجیتال فعالیت کتابخانه‌های سنتی تعطیل نخواهد شد چرا که این کتابخانه‌ها علاوه بر آنکه مکانی برای دستیابی به کتابها باقی خواهند ماند کارکرد خود به عنوان مکانهایی برای آنکه افراد به مطالعه بپردازند و با یکدیگر دیدار کنند را، حفظ خواهند کرد و کتابداران نیز وظیفه مدیریت اطلاع رسانی را به انجام خواهند رساند. اما آنچه نگران کننده است این است که تکیه بیش از حد بر منابع دیجیتالی موجب بروز تغییر کلی در شیوه خواندن شود، به این معنا که عرضه بخشهایی از کتابها به صورت دیجیتالی می‌تواند موجب شود مردم مطالعه خود را به همان صفحات و قسمت‌هایی که به صورت دیجیتالی و رایگان در اختیارشان قرار دارد محدود سازند و اندک توانایی خواندن و فهم عبارات عمیق‌تر و سنگین‌تر ادبی یا فلسفی را از دست بدهند. شواهد نشان می‌دهد که خوانندگان، کتابهای الکترونیک را همانگونه قرائت می‌کنند که صفحات وب را می‌خوانند، یعنی خواندنی که با سرعت ، بدون دقت، و به صورت گزینشی است. به اعتقاد کارشناسان برای رفع این مشکل و مقابله با خطر کم سواد شدن جمعیت، تلفیقی از کتابهای دیجیتالی و کتابهای مکتوب بهترین راه حل است . این ترکیب در عین حال مشکل کمبود جا در کتابخانه‌ها را نیز تا حد زیادی مرتفع خواهد ساخت.

مولف: فریدالدین محمد شیخ عطار
کارشناس ارشد رشته کتابداری و اطلاع رسانی
مسعود بهمن آبادی