کاپیتولاسیون

۱۹ اردیبهشت ۱۳۰۶ ش . وزارت خارجه ایران در اعلامیه‌ای لغو كاپیتولاسیون در ایران را اعلام كرد. این اعلامیه یك سال پس از تاجگذاری رضاشاه انتشار یافت و یك سال پس از انتشار، كلیه عهدنامه‌ها و قراردادهایی كه دردوران قاجار، امتیازاتی را برای دولت‌های خارجی درنظر گرفته بود، باطل اعلام شد.
با این همه، ابلاغیه‌هایی از طرف وزارت امور خارجه جدید به بعضی سفارتخانه‌های اروپایی‌، از جمله انگلستان‌، آلمان‌، هلند، سوئیس و... ارسال شد و در آنها حقوق ویژه و مزایای سیاسی و اقتصادی و قضایی كشورهای متبوع آنها محترم شمرده شد. این نامه‌ها و موافقت‌هایی كه با درخواست وزیران مختار بعضی كشورهای اروپایی برای حفظ اعتبار و آزادی‌های قضایی اتباعشان در ایران می‌شد، نشان می‌داد كه هدف رضاخان از اعلام لغو كاپیتولاسیون، صرفاً تبلیغ وجهه ضداستعماری برای خود در ایران آن روز، به مدد مطبوعات و رسانه‌های گروهی بود.
برای مثال در همان روز ۲۰ اردیبهشت ۱۳۰۷ كه رسماً تمامی معاهدات تضمین كننده امتیازات خارجی‌ها در ایران باطل اعلام شد، وزارت امور خارجه ایران در نامه‌ای به «روبرت هانری كلایو» وزیر مختار انگلیس در تهران، دولت متبوع وی را از آزادی اتباع انگلیسی در ایران همچون روال گذشته مطمئن ساخت‌. این نامه در ۱۸ بند شامل تعهد سیستم قضایی ایران به حفظ حقوق، اختیارات و مایملك اتباع انگلیسی برای وزیر مختار آن كشور در تهران ارسال شد۱. وزارت خارجه ایران درهمان روز در نامه دیگری وزیر مختار انگلستان را از آزادی فعالیت مذهبی میسیونرهای آن كشور نیز مطمئن ساخت۲. چنین نامه‌هایی در ۲۴ و ۲۶ اردیبهشت برای سفارت امریكا۳ ودر ۲۵ اردیبهشت برای وزیر مختار آلمان در تهران ارسال شد. سپس در مراحل بعد، پیمانهای جداگانه دیگری باهدف احیاء مقررات كاپیتولاسیون با فرانسه‌، سوئد، دانمارك و سایر كشورهای مقتدر آن روز اروپا به امضأ رسید.
در آن دوره رضاخان به دلیل اقدامات ضداسلامی‌اش از جمله دستورالعملهایی كه برای تعطیلی مجالس روضه‌خوانی، خطابه‌های مذهبی وممنوعیت تدریس دروس دینی وقرآن در مدارس صادر كرده بود، سخت مورد تنفر مردم قرار داشت‌. هجرت اعتراض‌آمیز علما به قم و تحصن آنان در ۱۳۰۶ش. نشانگر نفرتی بود كه درجامعه ایران نسبت به رضاخان و دولتش وجود داشت‌.
●سابقه كاپیتولاسیون در ایران
مقررات كاپیتولاسیون اگرچه از دوران صفویه به صورت نانوشته در مورد تجار و اتباع اروپایی رعایت می‌شد، اما به صورت قانون، از دوران قاجار ومتعاقب جنگ‌های ایران و روس به اجرا درآمد. این مقررات برای اولین بار در ۱۸۲۸ م. به موجب عهدنامه تركمانچای از طرف دولت روسیه تزاری بر ایران تحمیل شد. پس از آن بود كه انگلستان وسایر كشورهای اروپایی رسماً از این امتیاز بهره‌مند شدند. فصل هفتم‌، هشتم و نهم معاهده تركمانچای كه به مسایل حقوقی وجزایی اتباع روسیه در ایران مربوط است‌، مهمترین قسمت عهدنامه بود؛ چرا كه با اجرای این فصول رژیم كاپیتولاسیون به نفع روسها برقرار شد. ۴
اگرچه در ۱۹۲۱ م.، یك روز قبل از كودتای سیدضیاء، روسیه شوروی به طور یكجانبه كاپیتولاسیون را به عنوان نهاد استعماری تزارها لغو كرد۵ اما معاهده كاپیتولاسیون منعقده با تزارها ۹۹ ساله بود و دستور رضاخان برای لغو این امتیاز درست در پایان دوره ـ۱۹۲۷ـ صادر شد. به هرحال، آنچه كه از ۱۳۰۷ش. توسط رضاخان به عنوان اعلام لغو كاپیتولاسیون آغاز شد، هرگز مشخصات مبارزه سالم و صادقانه علیه این پدیده ظالمانه استعماری را در بر نداشت‌. به ویژه آن كه در دوران فرزند وی، گامهای بلندتری با هدف احیأ این پدیده شوم در ایران برداشته شد.
بانی اصلی بازشدن پای امریكایی‌ها به ایران پس از جنگ جهانی دوم و واگذاری امتیازات قضایی و امنیتی به آنان قوام السلطنه بود. اولین دسته از نیروهای نظامی امریكا تحت عنوان «میسیون نظامی»، آذر ۱۳۲۱ ـ دوره نخست وزیری قوام السلطنه ـ با مصونیتهای قضایی وارد ایران شدند.
در دوران حكومت سهیلی نیز قراردادهای دیگری در زمینه استخدام مستشاران امریكایی، به بهانه اصلاح سیستم اداری ارتش به امضأ رسید كه هریك از آنها دربرگیرنده امتیازات خاصی برای خانواده‌ها و وابستگان نظامیان امریكایی بود. اما نقطه اوج این امتیازدهی‌ها، به دوران نخست وزیری حسنعلی منصور و امیراسدالله علم باز می‌گردد.
یكی از بزرگترین خیانت‌های حكومت پهلوی پس از قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، كه زمینه‌ساز تبعید امام خمینی(ره) به خارج از كشور به شمار می‌رود، تصویب لایحه كاپیتولاسیون در مجلس شورای ملی بود. این لایحه پس از برگزاری رفراندوم شاه و تصویب لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی كه هر دو با موضعگیری امام خمینی(ره) روبرو شد، در مجلس طرح شد. برداشتن موانع حقوقی و قانونی حضور نیروهای امریكایی در ایران وتضمین امنیت آنان برای شاه اهمیت داشت. به ویژه آن كه وی برای اجرای سریع اصلاحات اقتصادی وسیاسی مورد نظر كاخ سفید، زیر فشار امریكا قرار گرفته بود. در این شرایط احیاء نظام كاپیتولاسیون با هدف اعطای مصونیت سیاسی و كنسولی به اتباع امریكایی در ایران در دستور كار دولت قرار گرفت‌. پیشنهاد تصویب كاپیتولاسیون در اسفند ۱۳۴۰ از سوی سفارت آمریكا به دولت امیر اسدالله علم داده شد. این پیشنهاد در ۱۳ مهر ۱۳۴۲ در كابینه علم و در مرداد ۱۳۴۳ درمجلس سنا به تصویب رسید. سپس در ۲۱ مهر ۱۳۴۳ حسنعلی منصور نخست وزیر وقت این لایحه را به مجلس شورای ملی برد و به تصویب نمایندگان مجلس رساند.
درپی این مصوبه امام خمینی درچهارم آبان ۱۳۴۳ اقدام رژیم در تصویب این لایحه را مورد انتقاد شدید قرار داد. پیش از سخنرانی امام، شاه برای بازداشتن ایشان از ایراد سخنرانی در چنین روزی، نماینده‌ای را به قم اعزام كرد، اما امام نماینده شاه را به حضور نپذیرفت و در روز موعود یكی از مهمترین سخنرانی‌های خود را در حضور جمع كثیری از روحانیون و مردم قم ایراد كرد. این نطق به منزله محاكمه دخالتهای غیرقانونی هیأت حاكمه امریكا در ایران اسلامی بود. سخنرانی امام با این جملات آغاز شد: «... عزت ماپایكوب شد، عظمت ایران از بین رفت‌، عظمت ارتش ایران را پایكوب كردند. قانونی رابه مجلس بردند كه در آن ما را ملحق كردند به پیمان وین‌... كه تمام مستشاران نظامی آمریكا با خانواده‌هایشان‌، با كارمندهای فنی‌شان باكارمندان اداری‌شان‌، باخدمه‌شان‌... از هر جنایتی كه در ایران بكنند، مصون هستند. آقا من اعلام خطر می‌كنم‌، ای ارتش ایران من اعلام خطر می‌كنم‌، ای سیاسیون ایران من اعلام خطر می‌كنم‌... والله گناهكار است كسی كه فریاد نكند. ای سران اسلام به داد اسلام برسید. ای علمای نجف به داد اسلام برسید. ای علمای قم به داد اسلام برسید...»
درهمین سخنرانی امام خمینی جملات معروف خود ـ امریكا ازانگلیس بدتر، انگلیس از آمریكا بدتر، شوری از همه بدتر، همه از هم بدتر، همه از هم پلیدتر. اما امروز سر و كار ما با این خبیث هاست‌. با آمریكاست‌. رئیس جمهور آمریكا بداند این معنا را كه منفورترین افراد دنیاست پیش ملت ما... تمام گرفتاری ما از این آمریكاست‌. تمام گرفتاری ما از این اسرائیل است‌، اسرائیل هم از آمریكاست ـ را بیان داشت. ۶
همچنین، امام (ره) در همین روز ـ۴ آبان ۱۳۴۳ـ بیانیه‌ای صادر كرد‌: «دنیا بداند كه هر گرفتاری‌ای كه ملت ایران و ملل مسلمین دارند از اجانب است‌، از آمریكاست‌. ملل اسلام از اجانب عموماً و از آمریكا خصوصاً متنفر است‌.» ۷. در این بیانیه از كاپیتولاسیون به عنوان «سندبردگی ملت ایران‌» یاد شده است.
كاپیتولاسیون سرانجام پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در ۲۳ اردیبهشت ۱۳۵۸، توسط نظام جمهوری اسلامی ایران رسماً لغو گردید.
در بیانیه وزارت خارجه چنین آمده بود:
به پیشنهاد هیأت وزیران دولت موقت جمهوری اسلامی ایران و تصویب شورای انقلاب اسلامی‌، قانون و مصوب ۲۱ مهرماه ۱۳۴۳ راجع به اجازه استفاده مستشاران نظامی امریكا در ایران از مصونیت‌ها و معافیت‌های قرارداد وین (كاپیتولاسیون‌) از تاریخ ۲۳/۲/۵۸ لغو شد. ۸

پی نوشت‌ها:
۱ـ اسناد معاهدات دوجانبه ایران با سایر دول‌؛ ج سوم‌؛ ص ۲۷۳؛ سند ۱۰۸.
۲ـ همان‌؛ سند ۱۱۱.
۳ـ همان‌؛ ج دوم‌؛ ص ۱۲؛ سند ۵ و ۹.
۴ـ حق قضاوت كنسولی؛ كاپیتولاسیون‌؛ از انتشارات مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی‌؛ ص ۵۴ .
۵ـ همان‌؛ ص ۵۶ .
۶ـ كوثر؛ شرح وقایع انقلاب اسلامی‌؛ ج ۱؛ صص ۱۶۹-۱۷۸ .
۷ـ صحیفه نور؛ ج ۴؛ ص ۱۰۹ .
۸ـ كیهان‌؛ ۲۴اردیبهشت ۱۳۵۸؛ ص ۲ .

منبع : موسسه مطالعات وپژوهش های سیاسی