بنویسید که آذر، دارا و سارا دوست داشت

دور یک کیک بزرگ پنج طبقه ایستاده‌اند. توی دست هر کدام‌شان عروسک کوچکی است.
لباس خودشان هم شبیه همان عروسک‌ها است. شرح عکس چنین است: «پنجاه سالگی باربی.» زنده یاد مشیری گفته بود: «بنویسید که آذر خوب است/ بنویسید که آذر عروسک هم دوست دارد...» و تو فکر می‌کنی مراد از عروسکی که آذر دوست دارد، همین‌ است؛ که نیست.
«آذر» شعرِ دیکته مشیری که نوشته بود:« کلاغ بی‌نهایت زشت است» دیگر اینجایش را نخوانده بود که روزی برای عروسک‌های خارجی که در صدر فهرستشان باربی ایستاده رقیبی ایرانی پیدا می‌شود که طراحانش می‌گویند رقیب باربی نیست! آذرِ شعر مشیری حالا اگر عروسکی را دوست داشته باشد- که احتمالا دارد- باید فکری به حال دارا و سارای وطنی کند. برایشان لالایی بخواند و این دو را داروی التیام زخم قدیمی‌اش کند. غصه‌ای که شاعر درباره‌اش گفته بود: «تا شب جمعه آینده / مشقتان این باشد که پدر/ دندان دارد/ اما نان ندارد بخورد.»
باربی اما به روایت تاریخ، وارد پنجمین دهه زندگی خود شد. این عروسک محبوب این بار، به جایگاهی از شهرت و محبوبیت رسیده که وقتی سازنده آمریکایی آن اعلام کرد در سری جدید آن از فرهنگ مردم آلمان هم استفاده شده، آنگلا مرکل صدر اعظم آلمان مراتب تشکر خود را از این عمل درخور توجه به اطلاع آنان رساند. شاید اگر خانم «روث هندلر» به برگه‌های نقاشی دخترش نگاه نمی‌کرد هیچ وقت به فکر باربی نمی‌افتاد. او دید که «باربارا» با طرح‌هایی که می‌کشید رابطه‌ای عاطفی برقرار می‌کرد و همین نکته برایش جالب بود. باربی که نام کاملش «باربارا میلسنت رابرتز» است بعدا دستمایه انتشاررمان‌هایی شد که انتشارات معتبر «رندم‌هاوس» در دهه پنجاه میلادی چاپ کرد. خانم روث، با الهام از صورت دخترش باربارا پیشنهاد ساخت این عروسک‌ها را به همسرش داد و او هم بعد از بازگشت از سفر اروپا مراحل طراحی این عروسک را آغاز کرد. این گونه شد که باربی با تمام خانواده‌اش به محبوب‌ترین عروسک بچه‌ها در سراسر جهان تبدیل شد. در اولین سال تولید این عروسک، ۳۵۰ میلیون از آن در سراسر جهان فروخته شد تا از این منظر نیز رکوردی عجیب ثبت شود. امروز با استناد به کتاب رکوردهای گینس بیش از یک‌میلیارد عروسک باربی در ۱۵۰ کشور جهان فروخته شده که در تاریخ بی‌سابقه است. دارا و سارای وطنی، اما به روایت مسوولان، سالانه پانزده هزار عدد فروش دارد. زمانی که روث به اتفاق بچه‌هایش، باربارا و کنت، در سفر آلمان بودند، توجه بچه‌ها به عروسکی جلب شد به نام «بیلد لی لی». خانم روث این عروسک را به نام دخترش و به کام خودش خرید. او هربار که به چهره این عروسک نگاه می‌کرد بیشتر محو این نکته می‌شد که صورت آن، بسیار مهربان است. بعدا پی‌جوی قضیه شد و فهمید این عروسک از دل یک کمیک استریپ بیرون آمده بود. او در بازگشت به آمریکا دست به کار شد و در جشنواره بین‌المللی اسباب بازی در نیویورک آن را رونمایی کرد. به همین دلیل امروز مسوولان و دست اندرکاران تصمیم گرفته‌اند بخشی از طراحی باربی را با الهام از فرهنگ آلمان راهی بازار کنند.
● دارا و سارایی که قرار بود...
قرار بود وقتی از عروسک، فرهنگی‌ترین کالای بازی کودکان حرف می‌زنیم برسیم به یک نام ایرانی. نرویم سراغ باربی و دوستان و نرویم سراغ این که در فلان قسمت انیمیشن داستان اسباب بازی، شهرت باربی بدان جا رسید که در آن نیز حضور داشته باشد. ذهن‌مان ناخودآگاه رفت به هفت سال قبل. درست سه‌شنبه بیست و چهارم اسفند سال هشتاد؛ روز تولد دارا و خواهرش سارا. عروسک‌هایی که قرار بود نگذارند باربی غربی، ذهن کودکان ایرانی را به خود مشغول کند: «این تصور اشتباه است که وجود باربی، دلیل ساخت دارا و سارا شد. معتقد بودیم و هستیم که باربی عروسکی مبتذل بوده و هست و درست نیست این عروسک در دست یک کودک جهان اسلام، خاصه کودکِ ایرانی باشد. برای همین تصمیم گرفتیم دارا و سارا را بسازیم. پس هدف از تولید این عروسک، وجود باربی نبود. می‌خواستیم به نیاز فرهنگی و اخلاقی کودکان خود پاسخ داده باشیم.» اینها، توضیحات مجید قادری مدیر مرکز سرگرمی‌های سازنده کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان است. با او در حالی به گفت‌و‌گو نشسته‌ایم که دور تا دورش را داراها و ساراها گرفته‌اند و البته می‌دانست چند روز از سالروز تولد باربی گذشته است. مبلمان دفترش سبز است مثل اندیشه‌اش که می‌خواهد دارا و سارا را در اوج پویایی برساند.
مساله اینجاست که در ایران، عمر کودکی دخترها خیلی زود به پایان می‌رسد؛ چرا که وقتی می‌بینیم دختری ده ساله با عروسک بازی می‌کند می‌گوییم دیگر برای خودت «خانمی» شده‌ای و زشت است. در حالی که از شش ماهگی تا دوازده سالگی- به باور روانشناسان- هر دختر به پنجاه شخصیت عروسکی نیاز دارد. پس دارا و سارا نمی‌توانند تمام این نیاز را پاسخ دهند: «دقیقا به همین دلیل ما عروسک‌های دیگر را مانند مبارک یا بند انگشتی روانه بازار کردیم.»
دارا و سارا اما در چند سال گذشته به‌رغم تبلیغاتی که پیرامون آن صورت گرفت- و حتی نفی این موضوع که برای غلبه بر بازار عروسک‌های خارجی طراحی شده- در محاق است و نتوانسته آن طور که باید، خودش را نشان دهد. قادری اما چنین استدلال می‌کند: «از این که دارا و سارا نتوانسته‌اند در تبلیغات صدا و سیما جایی برای خود دست و پا کنند ناراحتم، اما این ناراحتی به هیچ عنوان منبعث از کم‌کاری این مجموعه نیست. همان باربی که می‌گویید به مدد قدرت تبلیغاتی حامیانش توانسته تمام رکورد‌ها را جا به جا کند، اما وقتی ما به رسانه ملی مراجعه کردیم و خواستار تبلیغ پیرامون این کالای فرهنگی شدیم به‌رغم تخفیف‌های خوبی که به ما دادند، باز هم نتوانستیم مبالغ مورد نظر را بپردازیم. توجه داشته باشید که ما مجموعه‌ای دولتی هستیم با بودجه‌ای محدود. پرداخت این مبالغ از عهده ما خارج است. از طرفی عده‌ای از مسوولان بر این باورند که ما باید خودکفا باشیم حال آنکه در هیچ کجای دنیا از موسسه ای فرهنگی، توقع درآمدزایی ندارند.» او در عین حال معتقد است به رغم ساختار ضعیف تبلیغاتی، نباید جریان دیگری را به کمک طلبید و باید همین سیستم را قوی کرد: «هر وقت تبلیغات تلویزیون خوب شد، ما هم فروش خوبی داشتیم و خلاف این موضوع هم صادق است.»
استراتژی باربی، استفاده از قدرت تبلیغات است. این سنگ بنا را اولین بار همسر روث بر بستر تولید این سری از عروسک‌ها قرار داد تا راه پیشرفت را هموار سازد. از این رو، روث در ۱۹۷۱ با تدوین برنامه‌ای مدون کارکنان و موسسه را در آمریکا هدایت کرد تا بتواند هزینه تبلیغات تلویزیونی را پرداخت کند. در همان تحقیقات اولیه بود که دست‌اندرکاران طراحی باربی حتی توانستند به سلیقه بچه‌ها برای برقراری ارتباطی عاطفی با این محصول پی ببرند. آنها دریافتند که باربی باید سبک باشد تا به راحتی زیر پتو برده شود یا بالای یک کلبه درختی.
● دارا و سارا اضافه وزن دارند؟
نقطه مقابل چنین پیش فرضی را باید در دارا و سارا جست. جایی که این خواهر و برادر تو گویی اضافه وزن دارند. قادری، اما این مساله را به گونه‌ای دیگر حلاجی می‌کند: «بچه‌های ما این کلاس از عروسک را تجربه نکرده بودند. برای همین گله دارند که سنگین است در حالی که چنین نیست.» در این کلاس، جایی که دارا و سارا هستند، وزن تعریف شده نهصد گرم است و بلندی قامت چهل سانت. دیگر این که در ساخت این عروسک‌ها از مواد «پی. وی. سی» و «ای.بی.اس» استفاده شده که خود به تنهایی بر سنگینی این عروسک‌ها افزوده است. ضمنا یادمان باشد که باربی با لباس، ۳۷۰ گرم است! قد یک باربی استاندارد هم ۲۹ و ۲۱ صدم سانتی‌متر است.
نکته دیگر در مورد این خواهر و برادر قیمتشان است. جایی که به نظر می‌رسد با توجه به قدرت خرید قاطبه مردم، پرداخت هزینه ۱۲‌هزار و پانصد تومان برای چنین عروسکی زیاد باشد. این البته نظر اسباب بازی فروشی است که در خیابان سهروردی، نبش پاساژ اندیشه مغازه‌ای دارد پر رفت و آمد: «من تا امروز به جز چند مورد، تقاضایی برای این عروسک نداشتم. کیفیت این عروسک‌ها در مقایسه با انواع خارجی چندان مطلوب نیست و مردم ترجیح می‌دهند به جای خرید دارا یا سارا، عروسک پرنسس فیونا را بخرند یا مرد عنکبوتی.»
مغازه دیگری در خیابان ولیعصر، دور میدان ونک: «نه این که فروش نداشته باشیم، اما خیلی ناچیز است. مثلا مرد عنکبوتی، شرک، فیونا و غیره بیشتر از دارا و سارا فروش دارند. این را هم بگویم که خانواده‌های مذهبی، بیشتر دارا و سارا می‌خرند.»
قادری در حالی که سه دارا و دو سارا را گذاشته جلوش و آنها را نگاه می‌کند درباره این اظهار نظرها می‌گوید: «این را هم قبول ندارم. اگر قیمت این عروسک برای کانون مثلا ۵‌هزار تومان تمام می‌شد، حرف شما و آن فروشنده را قبول می‌کردم، اما الان قیمت تولید، بسیار نزدیک است به همان رقم فروش. از طرفی به دلیل کاهش قدرت خرید در جامعه چنین تصوری شکل گرفته است که این‌ها گران هستند.»
● نسل جدید باربی و دارا و سارا
در مراسم جشن تولد باربی عنوان شد که این عروسک در نسل جدیدش دیگر موی خاکستری نخواهد داشت؛ چرا که تحقیقات نشان می‌دهد بچه‌ها با این رنگ چندان میانه خوبی ندارند. در مورد قیمت هم باید گفت به دلیل بحران مالی جهانی، باربی با ده درصد تخفیف فروخته خواهد شد. اما نسل جدید دارا و سارا از زبان قادری: «قد این عروسک‌ها در نسل جدید ده سانتی متر کمتر شده و تلاش کردیم سبکتر از قبل باشد. ضمن آنکه در نسل جدید می‌توانید حرکات مفصلی را هم ببینید. اما برای سهولت در خرید مردم، این عروسک‌ها را در چند کلاس عرضه می‌کنیم. مثلا الان اگر دارا را با لباس محلی بخواهید باید ۵‌هزار تومان هم پول آن را بدهید. ولی در کلاس جدید، این مساله را مد نظر قرار دادیم تا به نوعی قیمت کاهش یابد.» البته مدیر مرکز سرگرمی‌های سازنده کانون به کیفیت خوب عروسک‌های ساخته شده می‌بالد و گواه این مطلب را دریافت گواهینامه بین‌المللی «سی.جی.اس» عنوان می‌کند.
باربی به بیش از ۱۸۰ کشور جهان صادرات مستقیم یا غیر مستقیم دارد، اما دارا و سارا که در کشور چین ساخته می‌شوند برای کانون، صادرات و سود ناشی از آن را به همراه ندارد. قادری البته اشاره می‌کند که تعدادی سفارش برای افرادی خاص دارند، اما اسمش را صادرات نمی‌گذارند.
● دارا و سارا؛ چرا این اسامی؟
«وقتی مدرسه می‌رفتم، در مقطع ابتدایی با نام دارا در کتاب‌های درسی آشنا شدم. این نوستالژی برای بسیاری از پدر و مادرهای هم‌نسل من وجود دارد. بعدا همین نام را برای ساخت عروسک پیشنهاد دادم. ضمن این که نامی ‌است ایرانی و از نظر آوایی با سارا یکی است؛ در نوشتن به زبان انگلیسی هم شبیه هم هستند.»امروز کمتر کسی را پیدا می‌کنید که نام فرزندش را دارا گذاشته باشد یا حتی شخصیتی داستانی یا کارتونی به این نام داشته باشیم که محبوب باشد. اگر به قانون قادری تن دهیم می‌شود اسم عروسک دختر را به جای سارا، کبری گذاشت چرا که این روزها تصمیم کبری برای بچه‌ها ملموس‌تر است: «این حرف شما را تا حدی قبول دارم اما تا امروز گزارشی در مورد نام این عروسک، به خصوص دارا نشنیدم. من گزارش‌های زیادی درباره وزن یا قیمت این دو شنیدم و به شما حق دادم اما در این مورد فکر می‌کنم باید بیشتر فکر کنم تا پاسخ بهتری بدهم.» دارا در فرهنگ لغت، تغییر یافته داریوس یا همان داریوش است به معنای باهوش. تکلیف سارا هم که معلوم است؛ نام همسر حضرت ابراهیم (ع) و به معنای زبده و خالص. باربی اما همان طور که پیش‌تر گفته شد اسم مصغر باربارا، دختر روث است.
● چرا دارا و سارا جشن تولد نداشتند؟
وقتی جشن تولد رقیب خارجی را دیدیم این سوال مطرح شد که چرا دارا و سارا جشن تولد نداشتند؟ قادری در این باره می‌گوید: «همان سال اول یک جشن ساده داشتیم اما در سال‌های بعد تکرار نشد.» دارا و سارا در حالی از داشتن تولد در این هفت سال محروم بوده و هستند که حالا دیگر خانواده هم دارند؛ پدر و مادر. نسل جدید دارا و سارا شاید در صورت استقبال مردم شخصیت‌های جنبی دیگری هم مانند حیوانات خانگی چون گربه داشته باشند.
دارا و سارا یا باربی؟ مساله این است؟ اصولا صورت مساله ای به این مضمون وجود ندارد. باید پرسید دارا و سارا در پازل دوران کودکی دختران، چندمین قطعه است؟ آذرِ شعر مشیری کدام عروسک را دوست داشت؟

علیرضا کیوانی نژاد

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد